Qaraqalpaq indd

---

---

 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
1
NİZAMİ MƏMMƏDOV - TAĞISOY
QARAQALPAQ 
ƏDƏBİYYATI
(dərslik)
Azərbaycan Respublikası  Təhsil 
Nazirliyinin 08.07.2015-ci il tarixli 
№777  saylı əmrinə əsasən  dərslik 
kimi çap olunur.
“Elm və təhsil”
Bakı- 2015

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
2
3
Elmi redaktor:  İsa Həbibbəyli
 AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik 
Rəyçilər:     Ramiz Əskər 
Bakı Dövlət Universiteti Türk xalqları ədəbiyyatı 
kafedrasının müdiri, filologiya üzrə elmlər 
doktoru, professor
Elman Quliyev 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti “Dədə 
Qorqud” Elmi- Tədqiqat  Laborato ri ya  sı nın 
müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru,  pro fessor 
Nizami Məmmədov-Tağısoy. Qaraqalpaq ədəbiyyatı. 
Bakı, «Elm və təhsil», 2015,  456 
səh. 
Azərbaycanda  qaraqalpaq ədəbiyyatının folklor və epik yaradıcılıq dönə-
mindən başlayaraq bu günümüzəqədərki mərhələlərini, inkişaf istiqamətlərini, 
təmayüllərini, mövzu və problem xüsusiyyətlərini, müxtəlif və  rəngarəng 
janrlarının özünəməxsusluğunu, ayrı-ayrı  sənətkarların yaradıcılıq üslublarını 
etnogenetik təfəkkür tərzi  müstəvisində  işıqlandıran  kitabda qaraqalpaqların  
ədəbi-estetik düşüncəsi, poetik aləmi, uğurları  nəzərdən  keçirilir.
Milli  ədəbiyyatı yaradanların,  ədəbi tənqidin  inkişafında  xidmətləri olan 
folklorşünasların  və ədəbiyyatşünasların  bədii-nəzəri mülahizə və fikirləri təhlil 
olunur, qaraqalpaq  folklorunun, incəsənətinin, ədəbiyyatının  türk ədəbiy yat ları 
çevrəsində yeri və rolu müəyyənləşdirilir.
Kitabdan ali məktəblərin bakalavr və magistr pilləsində  təhsil alan tələbələr, 
dissertantlar  və doktorantlar, türk xalqları  tarixi, etnogenezi, folkloru, mədəniy-
yəti və incəsənəti, klassik ədəbiyyatı, XX əsr  ədəbiyyatı ilə maraqlananlar və 
digərləri istifadə edə bilərlər. Eyni zamanda kitab geniş oxucu auditoriyası üçün 
də  gərəkli mənbədir.
         
ISBN 978-9952-8176-5-2
                    
  © «Елм вя тящсил», 2015
       
Bütün həyatını, elmi-ədəbi yaradıcı lığını 
Türk xalqlarının folkloruna, ədəbiyyatına tarixinə, 
həyat fəlsəfəsinə  həsr etmiş Türk düşüncəsi və 
Türk böyüklüyü ilə yaşamış Türkçülərin xatirə sinə

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
4
5
Deyilən və yazılan  söz heç zaman ölmür
     
GİRİŞ
Etnik kökləri etibarilə sak-sarmat-massget və türk mədəni ənə-
nə  lərindən qaynaq alan qaraqalpaqlar özünəməxsus mədəniyyətə 
malik olmaqla, təbəddülatlarla dolu dramatik tari xə malikdirlər. 
«Qaraqal 
paq» sözü ilk dəfə elmi-tarixi dövriyyəyə XVI əsrin 
sonlarında daxil edilmişdir.
Qaraqalpaqlar  əsrlər boyu milli və dövlət müstəqillikləri uğ-
runda mübarizə aparmışlar. Müxtəlif tarixi mərhələlərdə onlar 
Xa rəzm, Buxara, Fərqanə, Orta və Böyük Cuzun tərkibinə daxil 
ol maq  la  uzun  müddət ərzində cunqarlar (kalmıklar), Nadir şahın 
ordu suyla  qan lı döyüşlər aparmışlar. Qaraqlapaqların uzun zaman 
kəsiyində öz ara la rında tayfalararası, qəbilələrarası qanlı davaları 
sən gi məmiş, nəti cə də xalqın sayı xeyli dərəcədə azalmış və o zəifləyib 
qüvvədən düş müş dür. 
Yalnız XX əsrin əvvəllərində qaraqalpaqlar əvvəl Muxtar vila-
yət, sonra Qaraqalpaq Sovet Sosialist Muxtar Respublikası kimi 
qu ru ma malik ola bilmişlər. XX əsrin 90-cı illərindən Özbəkistan 
Res pub likasının tərkibində Qaraqalpaqstan Respublikası  yaradıl-
mışdır.
Qaraqalpaqlar nəinki Qaraqalpaqstanda, həmçinin onun 
hüdud la rın  dan  kənarlarda, məsələn, Özbəkistan, Qazaxstan, Türk-
mə nis tan,  Əfqanıstan, İran, İraq, Türkiyə, Rusiya və digər ölkələrin 
ər az i lə rin də bu gün də yaşamaqdadırlar.
Qaraqalpaqlar uzun əsrlər boyu özünəməxsus şifahi xalq ədə-
biyyatı nümunələri yaratmış və inkişaf etdirmişlər. Qaraqalpaqlar 
bənzərsiz «Qırx qız», «Alpamıs», «Yer Ziuar», «Qurban bəy» və s. 
kimi qəhrəmanlıq dastanlarının, «Şəhriyar»,”Qərib-aşıq”, “Yusif-
Əhməd”, “Maspatşa” kimi məhəbbət poemalarının, xalq (“həyya”, 
“bə dik”.  “güləpsan”, “sınsu”, “betaşar”) və tarixi nəğmələrin, n a-
ğıl  l arın, əfsanələrin, lətifələrin, atalar sözü və zərbi məsəllərin və s.  
ya ra dıcısı kimi tanınırlar. Bu nümunələrin  əksəriyyəti jırauların, 
bak sı ların, akınların virtuoz ifası, əvəzsiz yaddaşının dərinliyi nə ti-
cə sində dövrümüzə gəlib çatmış və bu günün özündə yazılı şəkildə 
sax la nılmaqdadır.
Bu xalqın müəllifli bədii ədəbiyyatının yaranması XVIII ikinci 
ya rı sı – XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Məhz bu dövrdə qara qal-
paq ədəbiy yatının aparıcı nümayəndələri Jien Jırau, Günxoca, Ha-
cı ni yaz,  Berdağ və başqalarının yaradıcılığı xalq həya tının müxtəlif 
tə rəflərini əks etdirməklə ortaya çıxmışdır.
Qaraqalpaq poeziyasının zirvəsini Berdağ yaradıcılığı təşkil edir. 
O, bütün yaradıcılığı boyu öz xalqının azadlığı uğrunda mübarizə 
apa ran  böyük  şəxsiyyət kimi tanınmışdır. 
Qaraqalpaq yazılı ədəbiyyatı XX əsrin 20-ci illərindən inkişaf et-
mə yə başlamışdır. Qaraqalpaq poeziyası uzun müddət ərzində iki mə-
də ni  –  ədəbi ənənə daxilində inkişaf etmiş və formalaşmışdır. Bu, bir 
tərəfdən, türk, digər tərəfdən, Şərq mədəni kontekstində baş ver miş dir. 
XX əsrdə qaraqalpaq poeziyasına folklor və klassik ədə biy ya tın təsiri 
ilə yanaşı, həm də rus poeziyasının, rus poetik sisteminin tə si ri  az 
olmamışdır. Qaraqalpaqların XX əsrdə yaranmış poeziyası ye ni növ, 
janr və formalarla zənginləşdirilmişdir. Sovet dövründə 30-cu illərdən 
qaraqalpaq ədəbiyyatında poema janrı inkişaf etmiş, hə yat  gerçəklikləri 
yeni yozumda, yeni bədii duyumda kükrəmiş və  for ma laşmışdır.
Qaraqalpaq nəsri poeziyaya nisbətən daha ləng inkişaf etmişdir. 
Əl bəttə, ilk dövrdə  qaraqalpaq nəsrinin inkişafını şərtləndi rən baş l ı-
ca amil lər oçerklər,  korrespondensiyalar, qəzet məqalələri, publisistik 
əsər  lər olmuşdur.
Yalnız XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq qaraqalpaq  ədə-
biy ya tın da  hekayə, bundan sonra povest janrı yaranmağa başlayır. 
Ro man  qaraqalpaq  ədəbiyyatında daha gənc janr hesab edilir. Onun 
ya ran ması  XX əsrin 50-ci illərinə təsadüf edir.

---