Qenderd? Ekoloji suur v? ?Traf muhitin
Yüklə 86,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İdarəetmə kadrlarda ekoloji şüur xüsusiyyətlərinin qender aspekti Davamlı inkişaf yolunda ictimai şüurun inkişafı zərurəti
- Cədvəl 1. Antroposentrik və ekosentrik ekoloji şüurun strukturu
- Qadınlar, % Kişilər, %
- ƏDƏBİYYAT
- Ситаров В.А., Пустовойтова В.В. Социальная экология.
- TƏHLİL ÜÇÜN SİTUASİYA: «BİRLİKDƏ GÖRÜLƏN İŞ ƏTRAF TƏBİİ MÜHİTİN MÜKƏMMƏLLƏŞMƏSİNƏ İMKAN YARADIR»
- Vəsait
- Seminarı aparan aşağıdakı sualları verir
| QENDERDƏ EKOLOJİ ŞÜUR VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ Ekoloji şüur. Ekoloji şüurun strukturu İdarəetmə kadrlarda ekoloji şüur xüsusiyyətlərinin qender aspekti Davamlı inkişaf yolunda ictimai şüurun inkişafı zərurəti
XX əsrdə insan və təbiətin qarşılıqlı münasibətləri olduqca kəskin xarakter aldı. Uzun müddət ərzində təbiətə göstərilən təzyiq, onun fəaliyyət qanunlarının pozulması, bu prosesin nəticələrinin nəzərə alınmaması Yer kürəsində bir çox dönməz ekoloji hadisələrə səbəb oldu. Kütləvi şüurda artıq ekoloji problemlərə müəyyən maraq oyanıb. Cəmiyyətin siyasi strukturları, idarəetmə sistemi ekoloji problemlərin həllinə daha fəal şəkildə qoşulmalıdırlar. Ümumiyyətlə belə şəraitdə ekoloji şüurun formalaşması və öyrənilməsi məsələsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada (şüurda) gedən proseslər insanın təbiətə, özünə və bütövlükdə cəmiyyətə münasibətlərini əks etdirir. Ekoloji şüur sözün geniş mənasında ictimai və fərdi şüurun, varlığın ayrılmaz hissəsi olan təbiəti özündə inikas edən sahəsini təşkil edir. Təbiətin aləmi xüsusi şəkildə qavranıldıqca ona özünəməxsus münasibət də formalaşır, nəticədə ekoloji şüur meydana gəlir. Öz növbəsində artıq formalaşmış ekoloji şüur təbii obyektlər və hadisələrin qavralınması xüsusiyyətlərinə, onlara yaranan münasibətinə də təsir edir. Yalnız 30-40 il əvvəl tədiqatçılar ekoloji şüur anlayışının müəyyən edilməsi, onun strukturunun tədqiqi zərurəti ilə rastlaşdılar. «Ekoloji şüur» əvəzinə «ekoloji təfəkkür», «təbiəti mühafizəedici dərketmə» kimi ifadələr işlənirdi. Sonradan onlar «ekoloji şüur» anlayışı ilə əvəz edildi. XX əsrin 80-ci illərində R.U.Biciyeva öz əsərlərində ekoloji şüurun mahiyyətini müəyyən etməyə çalışır. Burada, cəmiyyətdə ictimi istehsalın xarakteri, müəyyən bir qrupun iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq onun ekoloji baxışları, qiymət vermələri, nəzəriyyələrinin məcmusu nəzərdə tutulur. Əslində müəllif, ekoloji şüurun məzmununa ekoloji bilikləri daxil edir, həmin biliklərin də özəyini özü-özünü inkişaf edən sistem olan təbiət haqqındakı təsəvvürlər təşkil edir. Bir qədər sonra digər Rusiya tədqiqatçıları A.N.Koçerqin, Y.Q.Markov, N.Q.Vasilyev bir çox aktual ekoloji problemlərinin həllində vacib şərt rolunu oynayan ekoloji şüurun spesifikasını (xüsusiyyətlərini) öyrənməyə cəhd göstərdilər. Onların fikrincə, ekoloji şüur – «təbiət-cəmiyyət» sisteminin fəaliyyətində sosial, təbii və xüsusi xarakter daşıyan sosial-ekoloji qanunlarının inikasıdır; bu qanunlar ictimai şüurun bu formasının inikası obyektidir. XX əsrdə ekoloji şüur haqqında təsəvvürlər əsaslı şəkildə dəyişilir. Bunun səbəbi – müasir dünyada qenderin yeri və rolu haqqındakı təsəvvürlərin dəyişilməsidir. Bu zaman ekoloji şüuru bir çox mövqelərdən: gələcək baxımından (ekoloji nikbinlik və ekoloji bədbinlik), utilitar (fayda) – iqtisadi baxımdan (neçəyə başa gələcək), bir də aksioloji (dəyərlər sistemi) baxımından (insanlar üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir) qiymətləndirirlər. Bununla yanaşı, ön plana ekoloji şüurun məzmunu və strukturunun bilavasitə psixoloji təhlili məsələsi çəkilir. Bir sıra tədqiqatlarda qeyd edilir ki, müasir cəmiyyətdə, insanların şüurunda ikili mövqe formalaşıb: ekoloji bədbinlik (daha üstündür) və ekoloji nikbinlik (burada gələcəyi utilitar, yəni fayda baxımından qiymətləndirir, onun işıqlı olmasını gözləyirlər). Bununla yanaşı biganəliyi ifadə edən insanlar da var (çünki onlar yalnız bu günün gündəlik problemlərinin dərdini çəkir). Xüsusi tədqiqatlar əsasında ekoloji şüurun daşıyıcılarını dörd qrupa bölüblər. Bölgü üçün əsas – ekoloji məsələlərin həllində yeni maliyyə mənbələrin tapılması ilə bağlıdır. Bu dörd qrup insanlar aşağıdakılardır: birinci qrupa aid olanlar mövcud ekoloji durumdan çox nigaran, təbii mühitin gələcəyi üçün çox narahatdırlar; iknici qrup da bu hissləri keçirir, yalnız ekoloji tədbirlərə öz cibindən vəsaitin ayrılmasına razı deyillər; üçüncü qrup insanlar ekoloji vəziyyəti dəyişdirmək niyyətindədirlər, lakin maliyyə məsələsini dövlətin üzərinə qoyurlar; nəhayət, dördüncü qrupun nümayəndələri mühitin vəziyyətinin dərdini çəkmir, ümumiyyətlə bu adamlarda dövlətdə ekoloji və iqtisadi məsələlərin həllində yaranmış vəziyyət haqqında çox az təsəvvür var. Əgər, ekoloji şüurun strukturu və xüsusiyyətlərin psixoloji tərəfinə müraciət etsək, görərik ki, burada kifayət qədər mürəkkəb və məzmunlu məsələlər var. Ən əsas məsələ burada ekoloji şüurun mahiyyəti, strukturu, tipləri, fəaliyyət mexanizmləridir.
Müasir psixologiyada şüur dedikdə psixikanın ali, inteqrasiya etmək qabiliyyətində olan durum nəzərdə tutulur, burada varlıq inikas edilir, vasitə kimi istifadə edilərək, onu yaradıcı-quraşdırıcı şəkildə dəyişdirir. İstər inikas, istərsə də yaradıcı-quraşdırıcı dəyişdirmə fəaliyyətində insanın bütün psixik prosesləri iştirak edir (qavrama, yaddaş, təfəkkür, təxəyyül), nəticədə insanda dünya haqqında biliklər sistemi yaranır, bunlar da, öz növbəsində öz ifadəsini reallıqda, insan davranışında tapır. Belə proseslərin daha bir xüsusiyyəti var: onlar müxtəlif hisslər və iradə ilə bağlı hallarla müşayiət olunur; nəticədə şüurda (fərdi səviyyədə) subyektivlik və qərəzlik kimi keyfiyyətlər əmələ gəlir. Ekoloji şüur, ictimai şüurun formalarından biri olaraq, özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir, bu xüsusiyyətlər təbiətin özünəməxsus şəkildə inikas edilməsi və onun yaradıcı-quraşdırıcı dəyişdirilməsi ilə bağlıdır. V.A.Skrebets qeyd edir ki, ekoloji şüur – təbii və süni mühitin psixi inikasının ali mərhələsidir; burada insan öz daxili aləmini müşahidə edir, bioloji, fiziki və kimyəvi aləmdə insanın yeri və rolunu dərk edir, şüur vasitəsi ilə bu prosesi idarə edir. Müəllif qeyd edir ki, ekoloji şüur fasiləsiz olaraq hissi və nəzəri obrazların dəyişilməsi əsasında inkişaf edir, təhlil nəticəsində bu obrazlar müəyyən anlayışlar və ifadələrdə öz əksini tapır, bu yolla da ekoloji praktikanın, ya da fəaliyyətin əsasını təşkil edən fərdi, yaxud ictimai ekoloji təcrübə qeydə alınır. Gördüyümüz kimi, artıq ekoloji şüuru yalnız biliklərlə məhdudlaşdırmaq cəhdlərə son qoyuldu. Müəllif, ekoloji şüurun vahidləri kimi düşüncəni və emosiyanı birləşdirərək, zaman və struktur baxımından onları əlaqələndirə bildi. Xüsusi olaraq o, ekoloji şüurun praktiki, fəaliyyətlə bağlı tərəfini qeyd edir. Qeyd edilən təsəvvürlərə istinadən, V.A.Skrebets ekoloji şüurun tərkib hissələrini müəyyən etmək və onların başlıca keyfiyyətlərini təsvir etməyə çalışıb. Ekoloji şüurun struktur komponentləri sırasında müəllif şüurun, təöii aləmin cisim və hadisələrində cəm olunmasını, mövcud cəmiyyətə, burada yaşayan nəsillərə xas olan təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərinin qəbul olunmuş qaydalardan istifadə edilməsi, müəyyən qruplarda, o cümlədən cinsi mənsubiyyətinə görə bölünənlərdə qavranılmış tarixi-mədəni təcrübəsinin hissi və rasional tərəflərini qeyd edir. Belə təcrübədə biz, qadağa və icazələri, mövcud sosial qrupda qəbul edilmiş dünya ilə qarşılıqlı fəaliyyətinin işarələr və simvollar sistemini müşahidə edirik. Ekoloji şüurun başlıca keyfiyyətləri və yaxud əlamətlərinə müəllif aşağıdakılarını aid edir: ekoloji şüurun, cəmiyyətdə qəbul olunmuş normalar, dəyərlər sistemi, yaranmış ənənələrlə müəyyən edilməsi; təbiətin mahiyətinin müxtəlif işarələr, simvollar vasitəsilə (o cümlədən nitq vasitəsilə) qavralınması; ekoloji şüur özü-özlüyündə dərketmə vasitəsilə daxilən inkişaf edir; ekoloji şüurda ziddiyyətlər üzərində qurulan mühakimələrin tədqiqi. S.D.Deryabo və V.A.Yasvin, ekoloji şüurun iki növünü göstərərək (antroposentrik və ekosentrik), burada dəyərlər sistemlərini fərqləndirirlər; insan və təbiətin qarşılıqlı əlaqələrini ifadə edən bəzi təsəvvürlər aşağıdakı şəkildə təsnif edilə bilər (bax 1 №-li cədvəl).
İnsan – ən ali dəyərdir. Ən ali dəyər – insan və təbiətin ahəngdar inkişafıdır. Dünya-qarşılıqlı asılılıq və tabeçilik üzərində qurulur. Dünya – qarşılıqlı asılılıq və tabeçilik üzərində qurulmur. «Praqmatizm hökmü» – insana fayda verə biləcək hər bir şey – düzgündür. «Ekoloji hökm» – təbiətdə ekoloji müvazinəti pozmayan hallar – düzgündür Təbiət-insan fəaliyyəti üçün bir obyektdir. Təbiət – insanla qarşılıqlı fəaliyyətdə olan bir subyektdir. Etik norma və qaydalar təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərə aid deyil. Etik norma və qaydalar bərabər şəkildə həm insanların bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərdə, həm də təbiətlə yaranan münasibətlərdə vacibdir. Təbiətin inkişaf prosesi insanların məqsəd və vəzifələrinə uyğun gəlməlidir. Təbiətin inkişafı qarşılıqlı fayda verə biləcək bir proses kimi qəbul edilməlidir. Təbiətin mühafizəsi işi gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılması baxımından qiymətləndirilməli, bu mənada praqmatizm mövqeyində durmalıdır. Təbiətin mühafizəsi işi təbiətin özünə görə, bir də insan nəslinin yaşaması naminə qurulmalıdır.
Beləliklə, qeyd edilən bu əlamətlər, ekoloji şüurun müxtəlif növlərinə aid olaraq, həm də bütövlükdə bu şüurun təsvirini verir. Ümumiyyətlə, antroposentrik ekoloji şüur – təbiətin hadisələrin və obyektlərinin, onların qarşılıqlı əlaqələri, bunlarla əlaqədar insanların məqsədyönlü və dəyişdirici fəaliyyətinin iniukasının xüsusi formasıdır. Burada insan və təbiətin qarşıdurması gözə çarpır; ən ali dəyəri – insanın özüdür; o, təbiəti öz tələbatlarını ödəmək üçün istifadə edir, öz əxlaqi norma və qaydalarını təbiətə şamil etmir. Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, sosial ekologiya məsələlərini tədqiq edən bir sıra alimlər qeyd edilən ifadəni (yəni, «antroposentrik ekoloji şüur») qəbul etmirlər, çünki bu şüur forması, əslində antiekolojidir. Ekosentrik ekoloji şüur – təbii hadisələr və obyektləri onların qarşılıqlı əlaqələroin insan şüurunda inikasının xüsusi növüdür. Bu hadisələr, obyektlər və əlaqələr insanın məqsədyönlü və dəyişdirici fəaliyyətini müəyyən edir; öz şüur vasitəsilə insan təbiəti bir subyekt olaraq öyrənir, onun yüksək dəyər olduğunu qəbul edərək bərabərhüquqlu münasibətləri qurur, fayda baxımından yox, ümumbəşəri dəyərlər və qaydalar baxımından onu qiymətləndirir. Müasir ekoloji psixologiya qeyd edilən ekoloji şüur tiplərinin nəzəri təsviri ilə məhdudlaşmır. Məs., T.V.İvanova ictimai şüurda ekoloji dəyərləri öyrənərkən maraqlı bir halı müşahidə etdi: şüurda ekosentrik yönüm daha çox 17-19 yaşında olanlar üçün səciyyəvidir: onlar üçün, istifadə olunmaq mümkünlüyündən asılı olmayaraq, təbiət müstəsna dəyərə malikdir. Daha yaşlı nəsil tərəfindən təbiətə münasibətdə daha çox praqmatizm müşahidə olunur. Ətraf mühit onlar üçün ilk növbədə milli sərvət, cəmiyyətin ictimai inkişafın təməlidir. Bu prosesə daha çox təsir edən təhsil sistemində mütəxəssislərin hazırlanmasıdır: tələblərdə müxtəlif sahələr üzrə öz peşə, gələcək iş haqqındakı təsəvvürlər getdikcə daha çox praqmatik xarakter daşımağa başlayır. Digər tədqiqatçı İ.V.Kryac, ictimai şüurun strukturunda gündəlik ekoloji təsəvvürlərin psixosemantik tədqiqini apardı. Təbiətə münasibətdə insanları iki qrupa bölmək olar. Bir tərəfdən «biganəlik-ekoloji savadsızlıq – məsuliyyətsizlik-qəddarlıq-eqoizm», digər tərəfdən, «insansevərlik – daxili harmoniyaya meyl – həyatındakı dəyərlərinə yenidən baxış-məsuliyyət-mənəvi əsasların axtarışı – ekoloji düşüncələr (qayğılar) – təbiətə olan məhəbbət – onunla ünsiyyətdə olmaq tələbatı». Bütövlükdə Kryac təəssüflə qeyd edir ki, insanların adi şüurunda atroposentrik ekoloji təsəvvürlər üstünlük təşkil edir, insanların təbiətlə ünsiyyətin mümkün formaları sırasında əldə etmək, mənimsəmək psixologiyası hökm sürür. T.V.İvanova və İ.V.Kryac tərəfindən əldə edilmiş nəticələr, bir sıra digər tədqiqatlar onu göstərir ki, həm fərdi, həm ictimai şüur səviyyələrində antroposentrizm mövqeli baxışlar üstünlük təşkil edir. Bunun səbəbi birinci növbədə onunla bağlıdır ki, insanlarda (o cümlədən, bizim ölkədə) yeni ekoloji əxlaqi dəyərlər hələ ki formalaşmayıb; bu işdə özünü sınayan yeni elmlər – ekoloji etika, ekoloji psixologiya və ekoloji pedaqogika hələ formalaşmayıb. Beləliklə, ekoloji problemlərin aktuallığı ona gətirib çıxartdı ki, ekoloji şüurun problemləri üzrə tədqiqatlar müxtəlif sahələrdə (filologiya, etika, psixologiya, sosial ekologiya və s.) aparılır. Həm ölkədə, həm də xaricdə nəşr olunan elmi ədəbiyyatda bu mövzu geniş işıqlandırılıb. Lakin dövlət idarəçilikdə işləyən kadrdarın ekoloji şüurun inkişaf xüsusiyyətlərinin qender aspektləri hələ kifayət qədər öyrənilməyib. İnsan nəsli, qarşısına gələn ekoloji fəlakəti saxlamaq cəhdlərini daha uğurlu etmək üçün birinci növbədə dövlət idarəçilik sistemində çalışan kadrlardan, onların cəmiyyətdə ekoloji ab-hava yaratmaq istəyindən asılıdır. 1992-ci ilin iyun ayında Rio-de-Janeyro şəhərində BMT tərəfindən ətraf mühit və inkişaf üzrə proqram xarakterli sənəd olan «XXI əsrin gündəliyi»ndə deyilir: «İdarəetmə səviyyəsində aparılan fəaliyyət, insanlara ən yaxın olan sahədir; yerli hakimiyyət orqanları ictimaiyyətin maarifləndirilməsində, sabit inkişafına nail olması yoluna istiqamətləndirilməsi və səfərbər edilməsində olduqca vacib rol oynayırlar». Davamlı inkişafa nail olmaq yolunda qadınların çox vacib rolu var. Qadınların vəziyyəti üzrə IV Ümumdünya konfransının yekun sənədində qeyd olunub ki, «qadınlar, istehsalçı və istehlakçı kimi çıxış edərək, öz ailəsinin qeydinə qalaraq, uşaqlarını tərbiyələndirərək, davamlı inkişaf işinə kömək etməsində
vacib rol oynayaraq, indiki və gələcək nəsillərin həyat keyfiyyəti və sabitliyinin artırılması işini həll edirlər». Bu fikir cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən qəbul olunması, dövlət qərarları səviyyəsində təbii ehtiyatların idarə olunması işində yollarının axtarışında əsas kimi götürülməlidir. Ekoloji sahədə çalışan kadrların koqnitiv sistemlərinin faktorlu (bir neçə göstərici əsasında) başgird tədqiqatçılar tərəfindən aparılan təhlil göstərdi ki, qadınlarda koqnitiv səviyyə emosional səviyyə ilə güclü əlaqədə, davranış səviyyəsi isə – zəif əlaqədədir. Müəyyən edilmişdir ki, koqnitiv emosional və davranış səviyyələri kişi və qadınlarda fərqlidir (söhbət idarəetmə kadrlardan gedir). Qadınların bir qismi qeyd etdilər ki, ekoloji problemlər onları düşündürür, onlar bunları öyrənir və anlayır, eyni zamanda onların yalnız 28,5% cavab verdilər ki, bu problemlərin həllinə onlar təsir edə biləcək, bunların həlli şəxsən onların özündən asılıdır (söhbət ali pilləsində çalışan qadın rəhbər kadrlardan gedir).1 Qadınlar təbii ehtiyatların idarə olunmasü üzrə peşə hazırlığını az hallarda alır; ekoloji siyasət cavabdeh olanların sırasında onlar az təmsil olunub; bunu maliyyə və korporativ təşkilatlar haqqında da demək olar: baxmayaraq ki, bu təşkilatların qərarları ətraf mühitin vəziyyətinə çox ciddi təsir göstərir, qadınlar burada müxtəlif vəzifələrdə kişilərlə bərabər səviyyədə təmsil olunmayıb. Kişilərdə ekoloji mədəniyyətin mənimsənilməsinin koqnitiv səviyyəsi davranış səviyyəsi ilə uyğunlaşır (bu nisbət 66,6% təşkil etdi). Ola bilsin ki, kişilər özünü müdafiə etmək məqsədilə müəyyən şəraitin üzərində nəzarəti itirmək duyğusundan qaçır. Butövlükdə kişilər, həyatın ekoloji aspektinin qiymətləndirilməsində daha əhəmiyyətlisini nəzarət olanlar sırasında olduğunu göstərdilər (75%), qadınlarda bu göstəricisi bir qədər az idi (62,5%). Ekoloji informasiya insanlara stress xarakterli təsir göstərir; ekoloji təhlükə artdıqca fərdlər daha çox ümidsizlik, həyatın mənasızlığı hissini keçirirlər. Belə halı daha çox ekoloji risqin yüksək olan ərazidə yaşayanlar keçirirlər. Qlobal mənada təbii mühitin keyfiyyətinin azalması adətən dövlət sahəsinə aid edildiyindən, insanlarda həmrəylik hissi yaranmır, onlar öz münasibətini dəyişdirmir, gözləmək mövqeyini tutub dövlətdən yeni qanun və qaydaları gözləyrirlər. Onu da qeyd edək ki, dövlət idarəçilik orqanlarının işçiləri də belə «gözləmə» mövqeyində qalır, «yuxarıdan» qərarları gözləyirlər. Digər amil – insan həyatına təhlükə yaradan hadisələrdir – insan ömrünün davamlılığına təsiri, insanların sağlamlığı və qenofonduna təsiri, bütün canlı həyatın təhlükə qarşısında qalması, canlının bir çox növlərinin məhv olmaq təhlükəsi və s. Qeyd olunan amili 75% qadın və 50% kişi göstərdilər. Görünür ki, bu amil özünü qorumaq kimi ana instinktini ifadə edir. Qadınlarda belə instinkt daha güclüdür. Bu amilin (yaşamağın özünün belə təhlükə altında qalması) özü də iki hissəyə bölünə bilər: «insan üçün təhlükə», «bütün canlı aləm üçün təhlükə». Təbii fəlakətlər, nüvə təhlükəsi haqqında məlumatın qavranılması zamanı formalaşan koqnitiv proseslərin nəticələri göstərir ki, insanlar adətən belə məlumatı nəzərə almır, risqin dərəcəsinin rəqəmlər dili ilə (statistika ilə) qiymətləndirilməsi onları düşündürmür. Təhlükə amili olduqca yüksək dərəcəyə yaxınlaşıb, deməli, insan nəsli elə bir mərhələyə çatıb ki, bundan sonra ekoloji məsələləri saymamaq, onları nəzərə almamaq mümkün olmayacaq. «Qloballıq» amili 100% kişilər və 50% qadınlar üçün əhəmiyyətli olub. Bu amilin məzmununa «onun həlli hamıdan asılıdır», «həlli mürəkkəbdir», «iqlimə mənfi təsir edir» və s. kimi mövhumlar daxil edilir. Ümumiyyətlə, göstərilən amil bədbinlik əhval-ruhiyyəsi, ekoloji problemlərin həllində məsuliyyətdən qaçmaq kimi hadisələrlə əlaqəlidir. Eyni zamanda o, bütün canlının qarşılıqlı şəkildə əlaqəli olmasının dərki, ətraf mühitin ekoloji tənəzzül proseslərinin qlobal xarakteri, bütün bəşər nəslinin birgə tədbir görmək zərurətindən xəbər verir. Ümumiləşdirmiş şəkildə qeyd edilən amilləri kişi və qadınların təsəvvürlərində aşağıdakı şəkildə fərqləndirmək olar:
Cəlb olunma dərəcəsi 87,5 75 Təhlükə 75
50 Nəzarət olunma dərəcəsi 62,5 70 Qloballaşma 50 100
Qeyd edilən amillərin belə nisbəti heç də təsadüfi deyil. Fikrimizcə, «qloballıq» amili təhlil etdiyimiz sosial təsəvvürlərin koqnitiv, təhlükə-emosional, «nəzarət olunma dərəcəsi» – davranış
1 Махмутова Е.Н., Валитова А. «Особенности экологического сознания кадров государственного управления» (гендерный аспект) Материалы I Российской летней школы по женским и гендерным исследованиям. «Валдай –96». МЦГИ. М., 1997. с. 92-96 tərəflərini özündə inikas edir. «Jəlb olunma dərəcəsi» ekoloji mədəniyyətin mənimsənilmə səviyyəsinin cəmi göstəricisidir. Bütövlükdə tədqiqatların nəticəsi onu göstərir ki, qadınlar ekoloji problemlərdən yaranan təhlükəni daha yaxşı duyur, ona görə də onların təəssüratlarında qayğı çəkmək, emosionallıq (ürəyindən keçirmək), müdaxilə etmək kimi ifadəolunma halları daha çoxdur. Qadınların əksəriyyəti qeyd edir ki, ekoloji problemlər şəxsən onlara toxunur, gündəlikdə onları müşaiyyət edirlər. Qadınlar ekologiyanın insan sağlamlığına, onun genofonduna mənfi təsirini, bunlara qarşı təcili tədbirlərin görülməsi zərurətini xüsusi olaraq qeyd edirlər. Qadın və kişilərin şüurunda ekoloji problemlərin əhəmiyyəti müxtəlif şəkildə qiymətləndirilir. Başqa bir, qender sahəsində aparılan tədqiqatda, bununla bağlı suallara, o cümlədən «Daha çox nədən narahatsınız?» 18,1% qadınlar və 10,5 % kişilər qeyriqənaətbəxş ekoloji vəziyyəti qeyd etdilər. Kişiləri daha çox praktiki həllini tələb edən, nəzarət altına alına biləcək həyatın ekoloji tərəfləri düşündürür, onlar bir çox ekoloji problemlərin qlobal xarakterini qeyd edir, onların konkret şəraitdən, asılı olmasını, qaçılmazlığı və dönməzliyini vurğulayırlar. Ola bilsin ki, cavablarda yaranan belə fərqlər qadının analıq vəzifəsilə, insan nəslinin qalıb- qalmaması problemi ilə əlaqəli olmasına əsaslanır. Qadınlar ekoloji problemlərin həlli yollarının axtarışında ekoloji etika, maariflənmə, mənəviyyat kimi amillərə müraciət edirlər. Kişilər, vəziyyəti əldə etmək, öz həyatına nəzarət etmək tələbatı üzündən ekoloji problemlərin təhlükəli anları, günahkarlıq hissini özündən uzaqlaşdırır, əvəzinə bu problemlərin mürəkkəbliyi, qloballığı və nəzarətolunma dərəcəsini düşünürlər. Onlar, ətraf mühitə fayda baxımından nəzər salaraq, ekoloji problemləri insanların iqtisadi (sənaye) fəaliyyəti ilə əlaqələndirir, elm və texnikanın gələcək nailiyyətlərə ümid edirlər. Bu fikri belə bir fakt təsdiqləyir ki, kişilər, sorğu zamanı, siyahıda göstərilən göstəricilirə daha bir neçəsini əlavə etdilər: sənaye istehsalının tullantıların zərərsizləşdirilməsi, daş kömürdən əmələ gələn toz, avtonəqliyyatın qazları ilə havanın çirklənməsi və s. qadınların siyahıya əlavə etdiyi faktlar göstərir ki, onların koqnitiv strukturları daha qətidir (orta hesabla 32,3) kişilərdə müvafiq olaraq – 23,4-dür. Kellinin fikrincə, mənalar sisteminin sabitliyi elementlər arasındakı əlaqələri daha möhkəm, emosional tərəfinin yüksək olması və birmənalılıq ilə xarakterizə olunur. Tədqiqat zamanı müəyyən edilmişdir ki, elementlər bəzən birləşir, bu da nevrotik simptomların təzahürüdür. Dövlət idarəçilikdə işləyən kadrların ekoloji şüurunun təhlili göstərir ki, ekoloji problemlər qadınlarda bütün digər problemlərin 14,5%-ni təşkil etmişdir (inflyasiya, tənəzzül, borclar); kişilərdə bu göstərici – 11,5%-dir. Ümumiyyətlə, o vaxtlar ki, ətraf mühitin problemlərini az adam tanıyıb, təbii sərvətlər tükənməz hesab edilib, ətraf aləmin əbədi və dəyişilməz biliblər, çoxdan keçib. Tədricən, Yer kürəsində ekoloji vəziyyətin pisləşməsi faktının dərki, baş vermiş dəyişikliklərin dönməzliyi və qlobal xarakteri haqqında təsəvvürlər ictimai şüurda ön plana çəkilməyə başlandı. Qadınlar, öz cavablarında ekoloji böhrandan çıxış yolları sırasında daha çox ekoloji mədəniyyətin formalaşması zərurətini, kişilər isə sənaye, elmi-texniki imkanlarından istifadə olunmasının əhəmiyyətini qeyd edirlər (burada ekoloji şüurda yaranan bir sıra əfsanələr də qeyd edilməsi arzu edilə bilər, məsələn, «ekoloji cəhətdən təmiz təsərrüfatın» qurulması haqqında əfsanə və s.). Ümumiyyətlə, tədqiqatlar göstərir ki, həm qadınlar, həm də kişilər planetin ekoloji gələcəyini bədbin şəkildə təsvir edir, bütün təhlükələrin daha da artmasını qeyd edirlər. Arzuladığı nemətlər – təmiz hava, təmiz su, bir də insanın özü və təbiətlə təmasda olub harmoniyaya nail olmasıdır. Keçmişə də ideal kimi baxırlar. Bütün ekoloji, sosial və iqtisadi problemlər insanın özündə, ilk əvvəl onun bütün həyat fəaliyyəti sahələrini müəyyən edən şüurundadır. İnsanın şüuru təxminən son on min ildə formalaşıb; bütün bu müddətdə onun təbiətə münasibəti «fəthedici» olaraq, belə bir fikrə əsaslanırdı ki, təbiət-insanın tam ixtiyarında və tabeliyində olan yaşamaq üçün sonsuz bir mənbədir. Müasir həm özəl, bazar, həm də mərkəzdən idarə olunan iqtisadiyyat biosfer ilə tam ziddiyyət təşkil edir; XX əsrdən başlayaraq, burada dünya iqtisadiyyatını yaratmaq üçün ümumbəşəri dəyərləri hər bir insanın şüurunda aşılamaq lazımdır. Sabit inkişafı, yalnız köhnə, ənənəvi təsəvvürlərə əsaslanıb təmin etmək mümkün deyil. Təsərrüfatçılığın bütün yeni formaları ekoloji və sosial vəziyyətlə uzlaşdırılmalıdır. İqtisadiyyatın inkişaf qanunları ilə biosferin inkişaf qanunlarını uzlaşdırmaq lazımdır. Əsas şərt – təbii ekosistemlərin inkişafını təmin etmək, ətraf mühitin təbii davranış və stabilliyini qoruyub saxlamaqdır.
Davamlı inkişafın ilkin mərhələdə, xüsusilə, müasir dövrə xas olan böhranlı vəziyyət şəraitində iqtisadi və ekoloji problemlərin həllində bazar iqtisadiyyatı münasibətləri ifadə edilməlidir. Bazar rəqabətinin öz qanunları var. Burada planlı idarəolunmasının imkanları çox məhduddur. Planlı idarəetmənin əsas vəzifəsi – bazar münasibətlərini əvəz etmək yox, onun fəaliyyət hədlərini müəyyən etməkdir. Bazar iqtisadiyyatının sərhəd zonalarında fəaliyyət şəraitini müəyyən edən ekoloji qiymətvermələr, müvafiq qadağalar, verginin tətbiqi mümkündür. Bu sərhədlərin daxilində, strateji planlaşdırma əsasında sistemin işinə qarışmaq olmaz. Burada «bərabərçəkili iqtisadiyyat» formalaşır; belə iqtisadiyyatın konsepsiyası artıq XIX əsrtin axırı – XX əsrin əvvəllərində Lozann məktəbinin nümayəndələri olan L.Varas və V.Pareto tərəfindən irəli sürülmüşdür. Belə iqtisadiyyat dünya iqtisadi prosesində formalaşmağa başladı. Bununla belə, gələcəkdə bilmək olmaz, bazar iqtisadiyyatı mexanizmi əsasında inkişaf edən iqtisadi sistem davamlı inkişafı təmin edə bilər, yoxsa yox. Sabit cəmiyyət, yalnız bazar münasibətlərinin imkanlarına, (nə qədər qüdrətli olan olsa da) onun innovasiya proseslərinə arxalanaraq, inkişaf edə bilməz. Bazar mexanizmi uzunmüddətli məsələlərin həllində etibarlı əsas ola bilməz. «İqtisadi determinizm»ə (yəni cəmiyyətin inkişafının əsasında iqtisadi qanunların durması ideyasına) son qoyub, digər dəyərlər sistemini formalaşdırmaq üçün insanın dünyagörüşündə mühüm dəyişikliklər baş verməlidir. İndi həm sənaye mərhələsinin istehlakçı cəmiyyətin prioritetlərindən (üstünlük təşkil edən dəyərlər), həm də sonrakı mərhələyə xas olan iqtisadiyyatın fasiləsiz inkişafı və biosferdə antropogen təzyiqi ideyalarından əl çəkmək lazımdır. Şübhəsiz, şüuru alt-üst etmək çox çətindir; sivilizasiya tarixində belə hallar olmayıb, bəlkə də bu – utopiyadır? Bununla belə, bu – labüddür, çünki əks təqdirdə insanın yaşaması belə böyük təhlükə altında qalır. İctimai şüurun transformasiya prosesinə biz köhnə ölçülərlə, yəni əvvəlki tarixi dövrlərdə baş verən proseslərlə yanaşa bilmərik. Sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafında yeni yanaşmalar birinci növbədə onların təbiətlə sıx təmasda olmasını nəzərdə tutur (təbii mühit insan nəslinin yaşamasının zəruri və yeganə müqəddəm şərtidir). Axı insan özü – təbiətin bir hissəsidir. Şübhəsiz, əvvəlki sivilizasiyalar da təbii mühitdən kənarda yaşamayıb; söhbət ondan gedir ki, insan cəmiyyətinin istənilən inkişaf mərhələsi həm də ekoloji (təbii) amillərin təhlili əsasında öyrənilməlidir. Müasir dövrdə sosial-iqtisadi sistemlər nə təbiətdən təcrid olunmalı, nə də ki, onun üzərində hökmranlıq etməlidirlər. Sosial-iqtisadi sistem ekoloji tarazlığa nail olmaq üçün biosfer qanunları ilə hesablaşmalıdır. Davamlı inkişafa doğru belə bir, daha geniş və daha sistemli yanaşma bir çox fəaliyyət istiqamətləri üzrə yeni imkanlar açır. Lakin bu imkanlar çox zaman dünyada, o cümlədən, ölkəmizdə mövcud olan stereotiplərlə uzlaşmır. Sosial-iqtisadi münasibətlərdə ekoloji amilin nəzərə alınması sosial və iqtisadi fəaliyyət formalarının biosfer qanunları ilə uzlaşdırılması de-məkdir. Burada bazar və yaxud planlı iqtisadiyyat mexanizmlərinin səmə-rəliliyi haqqında diskussiyalar, «özəl və yaxud ictimai mülkiyyət» nisbətinin müzakirəsi yersizdir. İnsan nəsli az yaşamasının təməlini, sosial-iqtisadi sistemlərin biosferə uyğun olub- olmaması üzərində quracaq. Azərbaycanda, bütövlükdə dünyada olduğu kimi, ictimai şüurda qeyd edilən fikirlər hələ ki, özünə yer tapmayıb. Xaricdə bəzi alimlər, iqtisadi elm nümayəndələri iqtisadi və sosial elmlərin inkişafında ekoloji prob-lemlərə diqqət yetirirlər. Azərbaycanda iqtisadçı-alimlərin bəziləri iqtisadi inkişafını yalnız bazar münasibətlərində görür, digərləri isə ekoloji problemləri heç nəzərə almırlar. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmədən sosial bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində islahatlar, iqtisadi səmərəliliyi və rəqabətə dözümlü olmaq qabiliyyətliliyi birləşdirib sosial müdafiə və ekoloji təhlükəsizliyi təmin etməlidirlər. Davamlı inkişafın prinsiplərindən biri olan bu amil insan cəmiyyətini gələcəyə doğru irəliləməyə imkan verəcək. Davamlı inkişafa nail olmaq məqsədilə insanlar yeni təfəkkül tərzinə nail olmalı, dövlət siyasətinə təsiretmə imkanlarını genişləndirməlidirlər. İndiyə qədər ictimai şüur ictimai varlıqdan geridə qalırdı, xüsusilə təbiətlə, onun dəyişdirilməsi ilə bağlı olan fəaliyyətindən. Bu fəaliyyət nəticəsində biosfer parçalandı. Şüur vasitəsilə insanlar bu prosesə son qoya bilər, təbiətin yanaşması və sabitliyinə səbəb ola bilər. Gec olsa da, nəhayət, insanlar dərk ediblər ki, ekoloji fəlakətə gətirib çıxara biləcək ekoloji böhran şəraitində yaşayırlar. Şüurda əsaslı, köklü dəyişikliklər elmə də təsir edir. Elm-biliklərin istehsalı sahəsidir, təhsil simstemi vasitəsilə bu biliklər ötürülür və mənimsənilir, davamlı inkişaf mədəniyyəti bunların əsasında formalaşır.
XXI əsr bizi sınağa çəkib – bu da ekoloji sınaqdır. Bunun cavabını yalnız elm verə bilər. Elmi zəminində ictimai şüur ictimai varlığı qabaqlaya bilər ki, nəticədə davamlı inkişafı təmin edə biləcək qərar qəbul edilsin, qeyri-müəyyənlik və risq aradan qaldırılsın.
http://www.a-z.ru/texts/mahmr.htm
1. Qenderin ekoloji şüurunun öyrənilməsi zərurəti nədər irəli gəlir? 2. Qenderin ekoloji
şüuru ətraf mühitin idarəolunmasına necə təsir edir? 3. Kişi və qadın rəhbər kadrlarının şüurunda nə kimi fərqələr var?
görülən iş ətraf təbii mühitin mükəmməlləşməsinə imkan yaradır».
MÜKƏMMƏLLƏŞMƏSİNƏ İMKAN YARADIR»
- İşin yekunu seminar iştirakçıları üçün belə olmalıdır: - ən vacib ekoloji problemləri müəyyən etmək; - bu problemlərin həlli üçün fəaliyyət planını işləyib hazırlamaq. Vəsait: «Bizi əhatə edən ətraf mühit» mövzusnuda keçirilən seminarda tərtib edilmiş ekoloji problemlərin siyahısı.
1. Seminarın məqsədini iştirakçılara çatdırmaq – «ekoloji problemlərin həlli üçün planın tərtibi». 2. Tərtib edilmiş suallar üzrə intervyu aparmaq. Siyahını, biri digərinə göstərib onu oxumalıdır. 3. Sonra bu siyahını digər suallarla tamamlamalıdırlar. İşi tamamlanandan sonra, qeyd edilən problemlərin həlli üzərində birgə düşünün. 4. Diskussiyaya rəhbərlik etmək, yəni burada söhbət sualların seçilməsi prosesində iştirak edən dincəyiciləri cəlb etmək. 5. Qruplar, verilən tapşırığı 20-30 dəqiqə ərzində yerinə yetirilməlidirlər. Hər bir qrupla müəyyən iş aparılmalıdır (kömək məqsədilə). 6. Nəticədə hər qrup öz planını təqdim edir.
1. Siyahı necə tərtib edilməlidir? 2. Bu siyahıları vahid plan şəklinə salmaq olarmı (bəlkə kimsə bu işin mərhələlərini izah edər). 3. Hansı çətinliklərlə bu zaman qarşılaşmaq olar? 4. Onları necə aradan qaldırmaq olar? 5. Qruplar birgə işləyib planı tərtib edə bilərmi? 6. Bilərsə, onda nədən başlamaq lazımdır? 7.
Əgər yox, onda kimləri köməyə çağırmaq olar (digər qrupları, o cümlədən qadın təşkilatları)? Yüklə 86,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|