Qərib Məmmədov

---

Qərib Məmmədov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TORPAQŞÜNASLIQ VƏ 
TORPAQ COĞRAFİYASININ 
ƏSASLARI 
 
 
Ali məktəblər üçün dərslik 
 
 
 
 
 
 
 
 
Azərbaycan Respublikası  TəhsilNazirliyi Elmi Metodik Şurası 
«Coğrafiya» bölməsinin 26.07.2007-ci il tarixli 13 saylı iclas protokolu 
ilə ali məktəb tələbələri üçün dərslik kimi təsdiq edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – «Elm» – 2007 

---

 
2
Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, professor, əməkdar müəllim Ş.G.Həsənov 
 
Qərib  Şamil oğlu Məmmədov. AMEA-nın həqiqi üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor. 
Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, “Elm”, 2007. 660 s. 
 
Rəyçilər: AMEA-nın müxbir üzvü, k.t. elmləri doktoru, prof. M.P.Babayev. 
  
AMEA-nın müxbir üzvü, k.t. elmləri doktoru M.A.Abdullayev. 
ISBN   5 – 8066 – 1739 - 4 
 “Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının  əsasları” kitabı yeddi hissədən, 43 fəsildən, 120 paraqrafdan 
ibarətdir. Kitabın giriş hissəsində torpaqşünaslıq elminin predmeti, elmi-nəzəri  əsasları, tədqiqat metodları,  
dünyada və  həmçinin Azərbaycanda inkişaf tarixi və ayrı-ayrı görkəmli torpaqşünasların müxtəlif dövrlərdə 
apardıqları  tədqiqatlar haqqında  ətraflı  məlumat verilir. Kitabın birinci və ikinsi hissələrində torpaq haqqında 
təlimin yaranması, torpaqşünaslığın və Azərbaycanda torpaqşünaslıq elminin inkişaf tarixi, torpaqəmələgəlmə 
prosesinin mahiyyəti, torpaqəmələgəlmənin ümumi sxemi, torpaqəmələgətirən amillər və digər məsələlər ətraflı 
şəkildə oxucuya çatdırılır. Üçüncü hissə torpağin tərkibi, xassə  və rejimləri, torpaq və torpaqəmələgətirən 
süxurların mineraloji və qranulometrik tərkibi, torpağın üzvi hissəsi, torpaq və torpaqəmələgətirən süxurların 
kimyəvi tərkibi, torpaq kolloidləri və torpağın uduculuq qabiliyyəti, strukturu və fiziki xassələri, torpaq suyu, 
torpağın su xassələri və su rejimi, torpaq havası  və torpağın hava rejimi, torpağın istilik xassələri və istilik 
rejimi, torpaq məhlulu və torpaqda oksidləşmə-reduksiya prosesləri, torpağın münbitliyi ilə bağlı  məsələlərə 
həsr olunmuşdur. Dördüncü hissədə Azərbaycan torpaqlarının genezisi, təsnifatı, coğrafiyası  və  kənd 
təsərrüfatında istifadəsi, torpaqların təsnifatı, torpaqların coğrafi yayılmasının  əsas qanunauyğunluqları, 
Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası  və genetik təsnifatının qısa xülasəsi, alp və subalp çəmənlərinin və 
çəmən-bozqırlarının torpaqları, rütubətli  və yarımrütubətli subtropiklərin  torpaqları, mezofil meşələrin 
torpaqları, kserofil meşələrin, quru subtropik bozqırların və yarımsəhraların torpaqları, subasarların (çay 
vadilərinin) torpaqları haqda ətraflı  məlumat verilir. Beşinci hissədə torpaqların, Azərbaycan torpaqlarının 
eroziyası  və onunla mübarizə  tədbirlərindən bəhs edilir. Altıncı hissədə dövlət torpaq kadastrı, Azərbaycan 
Respublikasının dövlət torpaq kadastrının mahiyyəti, respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı  və torpaq-
kadastr rayonlaşdırılmasının xüsusiyyətləri göstərilir. Yeddinci hissədə dünya torpaqlarının coğrafiyasi, Rusiya, 
Mərkəzi Asiya və  Cənubi Qafqaz ərazisinin torpaq-coğrafi və  təbii-kənd təsərrüfatı  rayonlaşdırılmasına dair 
kifayət qədər məlumat verilir.  
Kitabın sonunda ölkəmizdə və xaricdə nəşr olunmuş ədəbiyyat siyahısı təqdim edilmişdir. 
Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin biologiya fakultəsinin “Torpaqşünaslıq”, “Yerquruluşu və torpaq 
müfəttişliyi” və “Torpaq kadastrı” ixtisasları üzrə  təhsil alan tələbələr (bakalavr və magistrlər), həmçinin 
aspirantlar üçün dərslik kimi nəzərdə tutulmuşdur. Kitabın həcmi və orada verilmiş informasiyanın xarakterinə 
görə onu BDU və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin Coğrafiya, həmçinin Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı 
Akademiyasının bir sıra fakultələri üçün də yararlı dərslik hesab etmək olar. Dərslik tərtib edilərkən son 10-15 
ildə Azərbaycan, Rusiya, Ukrayna və bir sıra digər ölkələrdə  nəşr olunmuş müvafiq dərsliklərin hazırlanması 
sahəsində əldə edilmiş təcrübədən istifadə olunmuşdur. 
 
( )
2007
07
655
3702040000
−
Q
 
qrifli nəşr
 
© Q.Məmmədov

---

 
3
Nauçnıy redaktor: Doktor qeoqrafiçeskix nauk, professor, zaslujennıy prepodavatelğ Ş. Q. Qasanov 
 
Qarib Şamilğ oqlı Mamedov. Deystvitelğnıy çlen NANA, doktor bioloqiçeskix nauk, professor. «Osnovı 
poçvovedeniə i qeoqrafii poçv». Baku, «Glm», 2007, 660 s. 
 
 
Reüenzentı: çlen korrespondent NANA, doktor s.x. nauk, prof. M.P.Babaev. 
                          çlen korrespondent NANA, doktor s.x. nauk M.A.Abdullaev. 
 
Kniqa «Osnovı poçvovedeniə i qeoqrafii poçv» sostoit iz semi çastey, 43 razdelov i 120 paraqrafov. V 
vstupitelğnoy çasti uçebnika daёtsə obşirnaə informaüiə o nauke poçvovedeniə, o eё predmete, o nauçno – teo-
retiçeskix osnovax, metodax issledovaniə, ob istorii razvitiə poçvovedeniə v mire, a takje v Azerbaydjane, ob 
issledovaniəx provodimıx v raznıe periodı otdelğnımi vıdaöhimisə poçvovedami. V pervoy i vtoroy çasti kniqi 
çitatelö v obşirnom vide  daötsə svedeniə o vozniknovenii nauki o poçvax, ob istorii poçvovedeniə i o razvitii 
poçvovedeniə v Azerbaydjane, o suhnosti proüessa poçvoobrazovaniə,  a takje druqie voprosı. Tretğə çastğ 
posvəhena sostavu, xarakteru i rejimu poçv, mineraloqiçeskomu i qranulometriçeskomu sostavu poçvoobra-
zuöhix porod, orqaniçeskomu, ximiçeskomu sostavu poçv i poçvoobrazuöhix  porod, poçvennım kolloidam i  
poqlotitelğnım svoystvam poçv, strukture i fiziçeskim xarakteristikam poçv, poçvennoy vode, vodnoy xarakte-
ristike i rejimam poçv, poçvennomu vozduxu i okislitelğno – reduküionnım proüessam, plodorodiə poçv i dru-
qim voprosam.   V çetvertoy çasti uçebnika dana informaüiə o qenezise, klassifikaüii, qeoqrafii i ispolğzovaniə 
eqo v selğskom xozəystve, osnovnıe zakonomernosti qeoqrafiçeskoqo rasprostraneniə poçv, kratkoy diaqnostike 
i qenetiçeskoy klassifikaüii poçv Azerbaydjana, alğpiyskix i subalğpiyskix luqax, luqovıx poçvax, poçvax 
vlajnıx i poluvlajnıx subtropikov, poçvax mezofilğnıx i kserofilğnıx lesov, suxix subtropikov, polupustınnıx i 
poymennıx (reçnıx dolin) poçvax. Pətaə çastğ kniqi posvəhena razvitiö na territorii Respubliki grozionnıx 
proüessov i meropriətiəm napravlennıx protiv dannıx proüessov. V şestoy çasti uçebnika ukazıvaetsə suhnostğ 
qosudarstvennoqo zemelğnoqo  kadastra Azerbaydjanskoy Respubliki, prirodno-selğskoxozəystvennoqo i 
poçvenno-kadastrovoqo rayonirovaniə territorii Respubliki. V sedğmoy çasti kniqi dana qeoqrafiə poçv mira, a 
takje svedeniə o poçvenno-qeoqrafiçeskom i prirodno-selğskoxozəystvennom rayonirovanii poçv na territorii 
Rossii, Üentralğnoy Azii i Öjnoqo Kavkaza. 
V konüe kniqi predstavlen spisok literaturı izdannoy v naşey strane i za rubejom. 
Uçebnik «Osnovı poçvovedeniə i qeoqrafii poçv» predusmotren v kaçestve uçebnoqo posobiə dlə studentov 
(bakalavrov i maqistrov), v tom çisle aspirantov bioloqiçeskoqo fakulğteta Bakinskoqo Qosudarstvennoqo Un-
iversiteta obuçaöhixsə po speüialğnostəm: «Poçvovedenie», «Zemleustroystvo i zemelğnaə inspeküiə» i 
«Zemelğnıy kadastr». No uçitıvaə obcёm uçebnika i xarakter predstavlennoy v nёm informaüii, dannıy uçebnik 
mojno ispolğzovatğ v kaçestve uçebnoqo posobiə dlə qeoqrafiçeskix fakulğtetov Bakinskoqo Qosudarstvennoqo 
i Azerbaydjanskoqo Pedaqoqiçeskoqo universitetov, a takje dlə nekotorıx  fakulğtetov  Azerbaydjanskoy 
Selğskoxozəystvennoy Akademii. Pri sostavlenii dannoqo uçebnika bıl ispolğzovan opıt podqotovki soot-
vetstvuöhix uçebnikov izdannıx v Azerbaydjane, Rossii, na Ukraine i v druqix stranax za poslednie 10-15 let. 

---