Qida sənayesi xalq təSƏRRÜfati sistemində

---

AZƏRBAYCAN  DÖVLƏT  İQTİSAD  

UNİVERSİTETİ

kafedra “Qida məhsullarının 

texnologiaysı”

Fənn 

“Sahə müəssislərində

istehsalın təşkili”

Hazırladı : i.f.d. b/m. Nəsrullayeva G.M.

---

Mövzu 2. 

QIDA SƏNAYESI XALQ  

TƏSƏRRÜFATI SISTEMINDƏ

Plan:

1.Qida sənayesinin tərkibi  və onun sahələrinin təsnif edilməsi

2.Qida sənayesinin əhəmiyyəti və xalq  təsərrüfatı sistemində 

onun  yeri

3.Qida sənayesinin inkişafı və onun strukturunun dəyişilməsi

4.Tövsiyyə olunan qida normaları

5.Qida sənayesinin inkişaf perespektlərinin əsas iqtisadi 

problemləri

---

Məsləhət görülən ədəbiyyatlar

1.Z.S.Abdullayev,Ə.H.Nağıyev. İstehsalın təşkili. Bakı-2000.

2.R.K.Rəhimov. Yeyinti sənayesninin iqtisadiyyatı. Bakı-1986.

3.М.А. Постолова .НЛ. Грязнова. Организация производства 

на предприятиях отрасли. Кемерово 2008 

4. Антонов А.Н., Морозова Л.С. Основы осовремененной 

организации производства. – М.: «Дело и сервис», 2004. 

5.Васильев В.Н., Садовская Т.Г. Организационно-

экономические основы гибкого производства. Учебник. – М.: 

Высшая школа, 1988. – 272 с. 

---

Qida sənayesinin tərkibi və onun sahələrinin təsnif edilməsi

Sənaye sahələrinin bir tərkib hissəsi kimi qida

səanyesi bütövlükdə maddi istehsal daisrəsinə aiddir və

geniş

təkarar

istehsal

prosesində

ictimai

əmək

bölgüsünün

müəyyən

funksiyalarını

yerinə

yetirir.

Qida sənayesi müxtəlif sahələr kompleksi olduğundan

onların təsnifləşdirilməsi və qruplaşdırılması məqsə ilə

nəinki məhsulun istehlak xüsusiyyətini, habelə təşkilati

texniki

şərtləri,

idarəetmənin,

planlaşdırmanın,

təchizatın vəhdətini xarakterizə edən bir

sıra əlamətlər

seçilir.

---

Qida səanyei sahələrinin istehsalın təşkili vəhdət əlaməti üzrə

qruplaşdırılması məqsədili mahiyyətə malikdir. Bu qruplaşdırma

istehsalın təmərküzləşmə və ixtisaslaşması, müəssislərin coğrafi

cəhətdən yerləşdirilməsi , istehsal texniki və xammal bazasının,

habelə

ayrı-ayrı

müəssisələr

və

sahəlr

arasındakı

kooperativləşdirilmiş

əlaqələrin

xzarakterik

xüsusiyyətlərini

nəzərə

alaraq

operativ

idarəetmənin,

cari

və

perspektiv

planlaşdırmanın müəyyən təşkilati formalarını təmin etmək

üçündür. Bu əlamətinə görə qida səanyesinin bütün 40 sahəsi

(ixtisaslaşdırılmış sahələr) tamlı məhsullar, ət və süd, balıq

yarımsahələrində qruplaşdırılmışdır. Bu yarımsahələr təsərrüfat

rəhbərliyiniun təşkilati qida səanyesi, ət-süd səanyesi və balıq

təsərrüfatı

nazirlikləri

vasitəsilə

həayat

keçirlir.

---

Tamlı məhsullar yarımsahəsinin tərkibinə əsasaən 

kənd təsərrüfatı bitki xammalının emalı üzrə 

ixtisaslaşdırılmış bütün sahələr daxilidr. 

Ət və süd yarımsahəsi xammal kimi, başlıca olaraq, 

heyvandarlıq məhaullarından istifadə edən 

ixtisaslaşdırırlmış sahələri öz tərkibində birləşdiri.

Balıq  yarımsahəsi nəinki balıq emalı üzrə 

istehssalları, habelə balıq ovunu və dəniz heyvanının 

çıxarılmasını, həmçinin balıq yetişdirməni 9balıq 

yetişdirmə müəssislərini, balıq müəssislərini) 

birləşdiri. 

---

Geniş mənada qida sənayesi öz tərkibində 

həmçinin unüyütmə-yarma sahəsini və 

kombinə edilmiş yem sənayesini birləşdirir. 

---

Məlum olduğu kimi , bütün ictimai məhsul iki 

hissəyə: 

istehsal vasitələrinə (1) və istehlak

şeylərinə (2),

sənaye məhsulu isə iki qrupa 

“bölünməyə səbəb geniş təkarar istehsa

A” 

qrupuna və “B” qrupuna bölünür. Belə 

l 

prosesində bu və ya digər sənaye sahəsinin və 

onun məhsulunun rolu olmuşdur, yəni bu 

təsnifatın əsasında məhsulun rolu olmişdur, yəni 

bu trəsnifatın əsasında məhsulun faktiki istehlak 

prinsipi və ya onun iqtisadi təyinatını prinsipi 

qoyulmuşdur.

---

Qida sənayesi, əsasən bilavasitə şəxsi istehlak maddələri istehsal 

edir və bütövlükdə “B” qrupu sənayesinə(ictimai istehsalın ikinci 

bölməsinə) aid edilir. Bunula belə, qida sənayesi məhsulun bir 

hissəsi son hazır məhsul, yəni istehlak şeyləri almaq üçün son 

hazır məhsul, yəni istehlak şeyləri almaq üçün xamman kimi 

işlədirlir. Məsələn, şəkər tozu_parça-qənd, qənnadı məmulatları 

istehsalı üçün spirt-likor-araq məmulatı üçün, bitki yağı-

marqarin, mayenez istehsalı üçün, un –çörəkbişirmə, makaron və 

biskivit məmulatlatı və s. hazırlamaq üçün istifadə olunur. 

Bununla belə, qida sənayesi məhsulu qismən xalq təsərrüfatının 

başqa sahələrində xammal və material ki8mi istifadə olunur. 

Məs., qida sənayesində istehsal olunann nişastanın bir hissəsi 

toxuculuq sənayesində(köməkçi material kimi, birki yağı-lak və 

boya, spirt-kimya sənayesində və tibbdə istifadə edilir).

---

“A” qrupuna 

ət, unüyütmə, spirt, maya, 

nişasta-patka, duz, yağ-piy sahələri 

məhsulun əksər 

hissəsi

, “B” qrupuna 

isə 

çörəkbişirmə, qənnadı, makaron, 

lokor-araq, şərabçılıq (üzüm şərabı), 

pivəbişirmə, süd, meyvətərəvəzkonserv 

və digər qida sənayesi məhsulları 

aiddir.

---

Istehsal vasitələri istehsalının üçüstün artması qanuni 

geniş təkrar istehsalının ümumi qanunundur. Bu 

qanununtəsiri özünün qida səanyesi çüçün kənd 

əsərrüfatı və sənaye xammallarının istehsalında 

göstərir, çünki qida müsəssisələrinin xammalla tam 

təchizi, onun ehtiyatlarının mövcudluğu, əhalinin 

sənaye əsasında hazırlanmış qida məhsullarına oaln 

tələbatını daha tam ödəmək və hazır məmulatların 

istehsalının hcmini artırmaq üçün zərurui şərtdir.

---

Bütün sənayesinin 

hasilat və emal 

sənaye sahələrinə bölünməsinə

uyğun olaraq qida sənayesi də

əmək əşyalarına təsir xarakterinə

görə həmin iki qrupa bölünür.

---

Hasiledici qrupuna təbniətin özündə mövcud 

oaln əmək əşyalarının əldə edilməsi ilə məşğul 

olan sahələr (istehsallar) daxildir. Bu, balqıtutma 

və dənzi heyvanlarının hasili, duz, mineral 

suların çıxarılmasıdır.

Lakin qida səanyesində əksər sahələr (və 

istehsallar) emal sənayesinə aiddir,onlar kənd 

təsərrüfatı və qeyri-kənd təsərrüfatı xammalını 

(məs: balığı) yenidən emal edirlər.

---

Xammalın daha qənaətlə işlədiolməsini, onun

kompleks

ifadəsini,

həmçinin

süni

materiallarının yaradılmasını təmin edən texniki

tərəqqənn nəticəsi olaraq emal sahələrinin xüsusi

çəkisi

daima

artır.

Xammal

növlərindən

asılı

olaraq

qida

səanyesinin

sahələri

3

qrupa

bölünür:

1.Heyvanat mənşəli xammalı yenidən emal edən

sahələr;

2.Bitki mənşəli xammaldan istifadə edən sahələr;

3. Qeyri-kənd təsərrüfatı xammalını yenidən

emal

edən

sahələr.

---

Qida səanyesi müəssislərinin başlıca olaraq 

ərazi üzrə yerləşdirilmsəini 

əsaslandırarkən, sahələrin (və istehsalların) 

xammalın emal olunma mərhələsinə görə 

təsnifatı böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu 

əlamətinə görə qida sənayesinin bütün 

sahələri (istehsalları

) iki qrupa bölünür

:

Xammalı ilkin emal edən sahələr;

Xammalı təkrar emaəl edən sahələr