“Hərbi bilik”.-2009.-№5.-S.104-112.
“QIZIL KİTAB”
(CƏNUB-QƏRBİ QAFQAZDA DAŞNAK ZÜLMÜ)
Erməni soyqırımının beynəlxalq bir yalan olduğunu Rusiya dövlət arxivlərinin sənədləri əsasında sübut
etməkdəyik. Bu anlamda dünya ictimaiyyətinin diqqətini "Qızıl kitab" adlı arxiv sənədinə cəlb edirik. Sənədləri
Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nəzdində olan Marksizm-Leninizm İnstitutunun
mərkəzi partiya arxivində Rusiya Ümumi-Siyasi Tarix Dövlət Arxivində apardığım araşdırmalar zamanı
tapmışam.
Sənədin üz qabığında "Qızıl kitab" başlığının altında "Cənub-Qərbı Qafqaz Cümhuriyyəti müsəlmanlarına
qarşı erməni daşnak və gürcü menşeviklərinin törətdiyi insanlığa zidd zülm və vəhşiliklərə aid" sözləri yazılmışdır.
Həmçinin üz qabığında qeyd edilmişdir ki, "Qızıl kitab" "Şərq Xalqları Təbliğat və Hərəkat Şurası Rəyasət
Heyətinin üzvü yoldaş Pavloviçin və dəftərxana rəisi yoldaş Ryuminin rəhbərliyi altında rəsmi sənədlərə
dayaqlanaraq" hazırlanmışdır.
Başlanğıcda "kitab" sözünün işlənilməsinə baxmayaraq, arxiv sənədinin çap edilməmiş bir məruzə kimi
hazırlandığı, həmçinin Şərq Xalqları Təbliğat və Hərəkat Şurası ilə bağlı olaraq III Kommunist İnternasionalına və
Rusiya Kommunist Partiyasına təqdim edildiyi anlaşılır.
"Qızıl kitab" Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulmazdan əvvəl Demokratik Cümhuriyyətin və Bakı Şərq
Xalqları Qurultayının rəsmi sənədlərindən ibarətdir. Bu minvalla Cümhuriyyətin erməni zülmü ilə bağlı şahidliyi
sovet rəhbərliyinə tabe orqanlar tərəfindən təsdiqlənmiş olur... Bakıda Mərkəzi Komitə üzvləri Cümhuriyyət
arxivindəki sənədlərin rusca surətlərini hazırlayarkən bəzi yerləri oxuya bilmədiklərinə görə onların yazdığı qeydlər
görsənir.
"Qızıl kitab" Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi nəzdində Marksizm-Leninizm
İnstitutunun mərkəzi partiya arxivində Rusiya Ümumi-Siyasi Tarix Dövlət Arxivində 544-cü fondda, 1-78 saylı
20-ci sənəd kimi saxlanılır. Bəzi vərəqlərin arxa səhifələri hesaba alınarsa, sənəd 93 səhifədən ibarətdir.
RƏNGLİ KİTABLAR MÜHARİBƏSİ
Belə anlaşılır ki, "Qızıl kitab" Türkiyəyə yönəldilmiş psixoloji müharibə vasitəsi kimi İngiltərə tərəfindən
cəmiyyətə təqdim edilən "Mavi kitab"a qarşı hazırlanmışdır. Həm sərlövhə, həm də kitabın içində açıqlanan
sənədlər bu sərsəmliyi təsdiqləməkdədir. Kitab erməni quldur dəstələrinin müsəlman xalqlarına qarşı törətdiyi
qırğın və talanları bütün çılpaqlığı ilə ortaya qoymuşdur.
Ancaq "Qızıl kitab"ın hədəfi təkcə "Mavi kitab" deyildir. Sovetlərin "Qızıl kitab"ı həm də daşnakların
1919-cu ildə Rostov şəhərində rus dilində çapdan çıxardığı "Qızıl kitab"a cavab məqsədi daşıyır. Daşnakların "Qızıl
kitab"ı İttihad və Tərəqqi hökumətinin (Türkiyədə İttihad və Tərəqqi partiyasının hakimiyyətdə olduğu dövrdəki
hökumət nəzərdə tutulur) nəşr etdirdiyi "Ağ kitab"a [1] qarşı hazırlanmışdır.
Paris Sülh Konfransına hazırlıq dönəmində ən yüksək daşnak rəhbərlərinin də razılığını alan, nüfuzlu
daşnak naşiri Qriqor Çalhuşyanın yazdığı "Qızıl kitab" Avropa ictimaiyyətini təsirləndirmək üçün hətta fransız
və ingilis dillərində də çap edilmişdir. Daşnaklar öz "Qızıl kitab"ında Avropa ictimaiyyətinə şikayət edərkən
türklərin, azərilərin (Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur), gürcülərin bir barbar millət olduğunu və Avropa
mədəniyyətini bölgədə yaratmağa bir millət kimi yalnız ermənilərin qadir olduğunu sübut etməyə çalışırdılar. [2]
O zaman sanki rəngli kitablar müharibəsi yaşanırdı. Gürcü menşevik hökuməti daşnakların bu kitabına
cavab olaraq 1920-ci ildə öz "Qızıl kitab"mı çapdan çıxarmışdır. Daha sonra bolşeviklərə qatılan menşevik
hökumətinin kənd təsərrüfatı naziri və məşhur naşir Karibinin (əsl adı P.P.Çoleyşvili) imzası ilə çapdan çıxan
gürcü "Qızıl kitab"ı həm erməni iddialarına cavab vermiş, həm də daşnakların bölgə xalqlarına qarşı günahlarını
bir-bir ortaya çıxarmışdır. [3]
Gürcülərin "Qızıl kitab"ından azacıq sonra oxuduğunuz "Qızıl kitab" Birinci Şərq Xalqları Qurultayının
seçdiyi Şərq Xalqları Təbliğat və Hərəkat Şurası rəhbərləri tərəfindən hazırlanmışdır. Şura yalnız daşnakların deyil,
gürcü menşeviklərin də günahlarını sənədləşdirir. Oxuduğunuz kitabın daha yaxşı anlaşılması üçün Bakı qurultayı
və sözügedən şuranın erməni məsələsi ilə bağlı qeydlərini nəzərdən keçirmək daha səmərəlidir.
BİRİNCİ ŞƏRQ XALQLARI QURULTAYI
Birinci Şərq Xalqları Qurultayı III İnternasionalın II konqresində qəbul edilmiş qərara görə 1-8 sentyabr
1920-ci il tarixində bolşeviklərin partiya liderlərindən Zinovyevin rəhbərliyi altında Bakıda toplanmışdır. Qurultaya
hazırlıq işi görən komitə bütün Şərq ölkələrinə çağırışla müraciət etmiş və onlardan nümayəndə istəmişdir.
Qurultaya müxtəlif ölkələrdən 1273 kommunistdən ibarət olan partiya üzvü və 1891 nəfər bitərəf nümayəndə
qatılmışdır. Türklər 235 nümayəndə ilə ən böyük qrupu təşkil etmişdilər. [4.13]
Ankaradakı BMM hökuməti qurultaya həmin vaxtlar Moskvada olan türk heyəti üzvlərindən Dr.
İbrahim Talinin (Öngörenin) rəhbərliyi ilə Trabzon millət vəkili Hafiz Mehmet, mühəndis Əziz və yarbay
(polkovnik-leytenant) Arif bəydən ibarət bir heyətlə qatılır. İmperialistlərin sözdə erməni qətliamına görə
təqsirkar bildiyi Ənvər paşa, Xəlil paşa və Bahattin Şakir də qurultaya Fas, Əlcəzair, Tunis, Trablusqərb, Misir,
Ərəbistan və Hindistanın İnqilabçı Təşkilatlar Birliyinin təmsilçisi kimi qəbul edilir. Mustafa Sübhi, Ethem Nejat
Rusiyada qurulan Türkiyə Kommunist Partiyasının təmsilçisi kimi qurultayda iştirak edirdilər. İbrahim Tali və
Ənvər paşanın məruzələri tribunadan oxunur. [5. 94-98]
Qurultay müstəqillik uğrunda mübarizə aparan türk xalqına bəslədiyi duyğuları ifadə edir və əzilən Şərq
xalqlarını xarici istilaçıların boyunduruğundan qurtarmaq istəyən əsas milli inqilabçı hərəkatları tamamilə
dəstəklədiyini açıqlayır.
Qurultayda erməni məsələsi də gündəmə gəlir. III İnternasionalın Şərq Xalqları Qurultayı üçün hazırladığı
açıqlamada ermənilərə imperialistlərin onlardan türklərə qarşı istifadə etməsi xatırladılır. [6.17]
Üzünü Qərb dövlətlərinə çevirmiş erməni millətçiləri isə bu gün də Bakı qurultayın Azərbaycan
fəhlə-kəndli sinfini salamladığına və "qanlı erməni imperializmini" məhkum etdiyinə görə topa tutmaqdadır. [7]
ŞƏRQ XALQLARI TƏBLİĞAT VƏ HƏRƏKAT ŞURASI
Qurultay öz idarəetmə orqanı olan Təbliğat və Hərəkat Şurasını seçir. Azərbaycan Kommunist Partiyasının
baş katibi N.Nərimanovun sədrliyi ilə G.K.Orconikidze, S.M.Kirov, M.D.Hüseynov, Y.D.Stasova,
M.P.Pavloviç, Süleyman Nuri şurada vəzifə tutur. Komintern rəhbərliyi altında çalışan Təbliğat və Hərəkat
Şurasının ən önəmli vəzifəsi Şərq ölkələrində milli qurtuluş hərəkatlarını dəstəkləmək və birləşdirməkdir. [8.141]
Şərq Xalqları Təbliğat və Hərəkat Şurası Rəyasət Heyətinin 17 sentyabr 1920-ci il sentyabrın 17-də Bakıda
baş tutan toplantısında qəbul edilən qərarlar erməni məsələsinə yanaşma baxımından çox önəm daşıyır. Qərar
mətninin üzərinə "Çox gizli" qrifi vurulmuşdur.
Şura qurulduqdan sonra qəbul edilən iki qərar diqqəti daşnak təhlükəsinə yönəldir.
3 saylı qərarda Azərbaycandakı sovet iqtidarının türk qorxusu ilə bağlı (türkofobiya) bəzi tədbirlər
görməsi, 4 saylı qərarda isə Mustafa Kamal Paşanın Xəlil paşa vasitəsi ilə çatdırdığı tələb diqqət çəkir.
Ankaradakı inqilabçı hökumət qurtuluş savaşının içində yaranmış çətin vəziyyəti ötüb-keçmək üçün daşnak
varlığını ən qısa zamanda aradan qaldıraraq Sovet Rusiyası ilə sərhədin bərpa olunmasının və sovet yardımının
təşkil edilməsinin gərəkliyini vurğulayırdı.
6 saylı qərarda inqilabçı Türkiyə ilə birləşmək məqsədilə türk ordusu ilə birgə Ermənistana qarşı hərəkatın
təşkil edilməsinin vacibliyinə işarə edilir. Beləliklə, erməni xalqını əzən daşnak rəhbərliyi devriləcək və İngilis-Şah
ordularının Ermənistan və Gürcüstanla birləşməsi əngəllənəcəkdir. Nəticədə Ərzurumdakı türk korpusunun erməni
sərhədindən çıxarılaraq Qərb bölgəsinə göndərilməsi həyata keçiriləcək, Mustafa Kamal Paşa hökumətinin nüfuzu
gücləndiriləcəkdir. Qərarda o da nəzərə çatdırılır ki, Ermənistanı daşnaklardan qurtarma hərəkatının, bütün
Azərbaycan xalqı ilə bərabər ermənilərin bir qisminin də dəstəyini alacaqdır. Ən vacibi odur ki, Ərzurumdakı türk
korpusunun həyata keçirəcəyi əsgəri fəaliyyət zamanı erməni xalqına qarşı haqsızlıq ediləcəyindən qorxmağın
lüzumsuzluğu da bildirilir. "Şərq inqilabını qurtarmaq üçün sovet ordusunun dərhal Ermənistana doğru
hərəkət etməsinin və Ermənistanda sovet sistemini qurmasının şərt" olduğu açıqlanır. [9]
Toplantı qərarlarında irəli sürülən fikirlər qısa vaxt ərzində həyata keçirilir. Türk ordusu və Qızıl Ordunun
ortaq hərəkatı nəticəsində daşnak Ermənistanı aradan qaldırılır.
"Qızıl kitab" məhz bu dönəmin məhsuludur.
MİXAİL PAVLOVİÇ (VELTMAN)
Bildirilir ki, "Qızıl kitab" sovet iqtidarı dövründə Şərq elminin bilicisi Mixail Volontyor Pavloviçin
rəhbərliyi ilə hazırlanmışdır. Pavloviç (ləqəbi Mixail Lazareviç Veltman) 25 mart 1871-ci ildə Odessa şəhərində
məmur ailəsində anadan olmuşdur. Həmin şəhərdə Novorossiysk Universitetinin hüquq fakültəsinə girmiş, təhsilini
bitirmədən 1892-ci ildə inqilabi hərəkata qoşulduğuna görə il yarım həbsxanada qalmışdır. Sonra Verxoyanska
sürgünə göndərilmişdir. 1898-ci ildə Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası (RSDFP) sıralarına daxil olmuş,
Odessa və Kişinyov şəhərlərində inqilabçı kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1901-ci ildən Parisdə "İskra" qəzetinin
çıxarılmasında çalışmışdır. RSDFP-nin 1903-cü ildə olan II konqresindən sonra menşeviklərə qoşulmuş, 1905-07 -
ci illərdə partiyanın Peterburq ordu təşkilatında çalışmış, 1907-1917 - ci illərdə Fransada Şərq xalqlarının milli
qurtuluş hərəkatı mövzusunda araşdırmalar aparmışdır. 1917-ci ildə Rusiyaya dönmüşdür. Oktyabr çevrilişindən
sonra Xalq Xarici İşlər Komissarlığında vəzifədə olmuş, mütəxəssis kimi Brest-Litovsk konfransına
göndərilmişdir. 1918-ci ildə Rusiya Kommunist (b) Partiyasına qoşulur və RSFSR Dövlət Quruculuğu Baş
Komitəsində vəzifəyə təyin olunur. 1919-20 - ci illərdə Cənub cəbhəsində çalışır. 1920-ci ildə həyata keçirilən
Bakı Şərq Xalqları Qurultayının hazırlıq və təşkilat işlərinə qatılır, Təbliğat və Hərəkat Şurasına üzv seçilir.
1921-23 - cü illərdə Xalq Komissarlığında heyət üzvü kimi çalışır. Həmin komissarlığın mətbu orqanı olan
"Millətlərin həyatı" jurnalının çıxarılmasında rəhbər vəzifələri yerinə yetirir. Pavloviç 1922-ci ildə "Yeni Şərq"
jurnalı redaksiya heyətinə başçılıq etmişdir. 1921-27 - ci illərdə Rusiya Şərq Elmləri Dərnəyinin sədri və Moskva
Şərqşünaslıq İnstitutunun rektoru vəzifəsində çalışmışdır. Pavloviç SSRİ-də Şərq elmləri üzrə önəmli
mütəxəssislərdəndir. İmperializm və milli qurtuluş hərəkatları mövzusunda bir sıra əsərlər yazmışdır. Pavloviç həm
də Frunze Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordu Akademiyasının qurucularından biridir. Akademiyada imperializm və Şərqdə
milli məsələ üzrə dərs demişdir. 19 iyun 1927-ci ildə ağciyər xərçəngi xəstəliyindən Moskva şəhərində vəfat
etmişdir. [10.204]
Pavloviçin Türkiyə ilə bağlı çoxlu kitab və məqalələri var. SSRİ Xarici İşlər komissarı vəzifəsində uzun
müddət çalışan Çiçerinin ifadəsi ilə desək, gənc türklər çevrilişi və Əbdülhəmidin padşah taxtından salınması
Pavloviçi müasir Türkiyə ilə bağlı araşdırmalar aparmağa sövq etmişdir. [11.6] "Devrimçi Türkiyə"("İnqilabçı
Türkiyə") adlı əsərində erməni məsələsi ilə bağlı diqqəti belə yönəltmişdir:
"Bu zaman daşnak nəşrləri qarşısında duran Türkiyənin parçalanması ilə bağlı çalışmalar açıqdan-açığa
həyata keçirilirdi. Erməni hökuməti isə Əbdülhəmidi və II Nikolayı çəkindirə biləcək qətliamlar törətməklə
Ermənistandakı müsəlman əhalisini qəddarcasına təqib edirdi. Kilikiyada* fransız ordusunda xidmət göstərən
erməni könüllü birlikləri həmin bölgədə yaşayan müsəlman əhalisinə qarşı qətliamlar təşkil edirdilər. Fransız
komandanlığı türk xalqının şiddətli nifrətini Fransanın üstündən başqa tərəfə yönəltmək və hər cür basqı həyata
keçirmək üçün məqsədli surətdə erməni könüllü birliklərinə tapşırıq verirdi. (...) Daşnakların Ermənistanda 200-dən
çox müsəlman kəndini yandırıb-viran qoyması haqqında məlumatlar bizə bəllidir". **
QƏRBİN YALANLARINA ŞƏRQİN CAVABI
Erməni soyqırımı yalanı Birinci Dünya müharibəsinin əvvəllərində ingilis imperializmi tərəfindən
uydurulmuşdu. Bir müddət öncə Türkiyədə xarici vəsait hesabına tərcümə edilərək nəşr olunan "Mavi kitab" bu
yalanlara "nəfəs" vermişdi.
Qərb dövlətlərinin bu cür mərifətini erməni elm adamları da mənimsəmişlər. Məsələn, Sovet Ermənistanı
tarixçilərindən Boryan belə anladır ki, Qərb xristian dövlətlərinin elm adamlarını və mətbu orqanlarını ələ alaraq
cəmiyyəti Türkiyəyə qarşı ayağa qaldırmışlar. Məqsəd, Boryanın sözləri ilə desək, "əzilən xristian xalqlarını
Türkiyəyə qarşı müharibəyə hazırlamaq idı". Avropa dövlətlən "Türkiyəyə qarşı talan yürüşü üçün xristian azadlıq
şüarından istifadə edərək ziddiyyətli kampaniyaya başlamışdılar". Boryan "xristianların Türkiyədə ağır vəziyyəti ilə
bağlı deyilən uydurmaların" işğalçı siyasət vasitəsi olduğunu kəskin surətdə izah etmişdir. ***
Boryanın "uydurma" adlandırdığı sayıqlamaları çap edən "Mavi kitab" bütün dünya və Türkiyədə çox
yayıldı, çox oxundu. İttihad və Tərəqqinin (İttihad və Tərəqqi partiyası nəzərdə tutulur) mavi yalana cavab olaraq
yayımladığı "Bəyaz kitab"ın ("Ağ kitab") varlığı isə bilinmir, tanınmır və oxunmur. "Qızıl kitab"ın mövcudluğu
heç bilinmirdi. Sən demə, "Bəyaz kitab"ın bir qardaşı da varmış. Şərq xalqları eyni qayğı ilə eyni məqsədlər
uğrunda ədalətli mübarizə aparmışlar.
Artıq əlimizdə yalnız "Mavi kitab" yox, həm "Bəyaz kitab", həm də "Qızıl kitab" vardır.
Qərbin psixoloji müharibəsi qarşısında olan mövqelər boş deyildir.
Əlimizə aldığımız "Qızıl kitab" Qərbin mavi yalanlarına Şərqin cavabıdır.
Mehmet Perinçek
19 fevral 2006-cı il, general Tyulenev küçəsi, Moskva
İZAHLAR
* Adana və Maraş bölgəsi
** М.Павлович, В.Гурко-Кряжин, Ф. Расколников. Турция в борбе за независимость. Научная
Ассоциация Востоковедения при ТсИҜ СССР, Москва„1925, стр. 50-63
*** В.А.Борин. Армения. Международная дипломатия и СССР. C. l. Государственное издателство,
Москва-Ленинград, 1928, стр. 172-175
QARS ŞƏHƏRİNDƏ CƏNUB-QƏRBİ QAFQAZ CÜMHURİYYƏTİNİN
QURULMASINA DAİR 27 MART 1919 TARİXLİ QƏRAR*
Qadın və kişi vətəndaşların iştirakı ilə bir palatalı, bərabər, gizli və ortaq seçim sistemi əsaslarına görə
seçilən məclis 27 mart tarixli iclasında 2 milyon insanı əhatə edən Cənub-Qərbi Qafqaz bölgəsinin Milli Şurası
tərəfindən 1 dekabr 1918-ci il tarixində elan edilən Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyətinin qurulması
haqqında qərar qəbul etmiş və təsdiqləmişdir.
Milli İslam Şurası İclasının Protokolu 1 dekabr 1918, Qars
QƏRAR:
Böyük Rus İnqilabı (Böyük Oktyabr Sosialist İnqilabı nəzərdə tutulur - V.Ö.) o zamana qədər hakimiyyətdə
olan monarxiya sisteminə son qoydu. Beləliklə, özbaşına qalan Qafqazın cənub-qərb tərəfi öz müqəddəratmı həll
etmək məsələsi ilə üzləşdi. 1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada qurulan İkinci Müvəqqəti Hökumətin bütün millətlər
üçün öz müqəddəratını təyin etmək hüququ haqqında qərarına görə hərə öz hökumət orqanını qurdu. Haqqında
söhbət açılan qərara dayaqlanaraq Qars və Batum vilayətlərinin Axırkələk, Axısqa, Şərur, Naxçıvan, Sürməli
qəzaları və İrəvanın cənub-qərb bölgə vətəndaşlarının istəyi və seçimi ilə seçilən bizlər — xalqın təmsilçiləri
işğalda olan torpaqlarımızdan Osmanlı Ordu birliklərinin çəkilməsi ilə birlikdə Cənubi Qafqazın Qars və Batum
vilayətlərini, Axısqa, Axırkələk, Şərur, Naxçıvan, Sürməli qəzalarını və İrəvanın cənub-qərb tərəfini əhatə edən
bölgədə Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyətinin qurulduğunu bütün dünya önündə elan edirik.
Milli Şura bu münasibətlə hər kəsin qarşısında bu qərarı qəbul etmişdir:
1. Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyəti bütün dövlətlərlə. xüsusən yeni qurulan qonşu Qafqaz
Cümhuriyyətləri ilə yaxşı qonşuluq münasibətləri qurmağa çalışacaqdır.
2. Millətlərarası müharibənin baş verdiyi təqdirdə Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyəti
mənfəətinə toxunulmadığı zaman öz tərəfsizliyini (neytrallığını) qoruyacaqdır.
3. Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyətinin vətəndaşları milliyyət, din, məzhəb və sosial vəziyyət
nəzərə alınmadan Cümhuriyyət sərhədləri daxilində həm vətəndaşlıq, həm də siyasi haqlardan bərabər şəkildə
yararlanacaqlar.
Açıqlama: Erməni və müsəlmanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin gərginləşməsi nəticəsində yaranan
dəhşətli anları hələ də unuda bilməsək də qanlı döyüşlərin yenilərinə yol açmamaq üçün Parisdə baş tutmalı olan
Paris Sülh Konfransında bu problemin həllinə qədər Milli Şura ermənilərin Qars vilayətinə, Şərur, Naxçıvan və
Sünnəli qəzalarına, İrəvan qəzasının cənub-şərq bölgələrinə yerləşmələrini müvəqqəti qadağan edən bir qərar qəbul
etmişdir. Adı çəkilən yerlərdə Gürcüstan və Ermənistan Cümhuriyyətləri torpaqlarından gələn müsəlman
qaçqınlarla dolu olmayan bircə kənd də yoxdur (Ermənistan sərhədləri içində ermənilərin işğalı altında 482
müsəlman kəndi, Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyəti sərhədləri içində müsəlmanların
tabeliyində 82 erməni kəndi vardır).
4. Cənub-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin taleyi bundan sonra qardaş Şimali Qafqaz Cümhuriyyətlərinin
taleyi ilə birləşəcəkdir. Müsəlman Qafqaz dövlətlərinin bir üzvü olaraq, birləşmiş bir Rusiyanın qurulmasına
münasibətimiz Qafqazın digər müsəlman millətləri ilə olan münasibət çərçivəsində təyin ediləcəkdir. Sülh konfransı
(Paris Sülh konfransı nəzərdə tutulur — V.Ö.) və İstanbul konfransında bu məsələni Qafqazın müsəlman
millətlərinin sözçüləri ilə birlikdə aydınlaşdırmaq üçün təmsilçilərimiz səlahiyyət sahibi olacaqlar. Məclis
toplanana qədər Cənub-Qərbi Qafqaz Demokratik Cümhuriyyətinin başında milli azlıq təmsilçiləri, rus, yunan və
malakanların da olduğu Milli Şura duracaq, həmçinin Müvəqqəti Hökumət Milli Şura önündə cavabdehlik
daşıyacaqdır.
* (Rusiya Ümumi - Siyasi Tarix Dövlət Arxivi, fond 544, vərəq 13, sənəd 20, 2- ci səhifənin qeydli sənədi)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
İNGİLİS BAŞ QƏRARGAHI, BAKI, 13 YANVAR 1919-CU İL
Əlahəzrət Azərbaycan Hökumətinin Baş Nazirinə*
Əlahəzrət, hökumətinizin Xarici İşlər Nazirliyindən alman 48 və 49 saylı yazıların surətlərində söhbət
açılan məsələlər general Forester Volckerin vəzifə səlahiyyətlərinə aid olduğuna görə şəxsən ona çatdırmaq üçün
yazı surətlərinin Batuma göndərildiyini bildirməkdən şərəf duyuram.
Qərargah rəisi
Polkovnik (
* (Rusiya Ümumi - Siyasi Tarix Dövlət Arxivi, fond 544, vərəq 13, sənəd 20, 3-cü səhifənin qeydli sənədi).
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
İNGİLİS BAŞ QƏRARGAHI, BAKI, 23 YANVAR 1919-CU İL
Əlahəzrət Baş nazir Fətəli xan Xoyskiyə*
Əlahəzrət, Sülh Konfransında qərar qəbul edilənə qədər Qars və Batumda statusu qorumaq üçün lazımi
tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı göndərdiyiniz 48 saylı yazınıza cavab verməyi general Tomson mənə
tapşırmışdı. Adı çəkilən vilayətlərdə hərbi vali kimi uyğun qüvvələrlə ingilis zabitlərinin təyin edildiyini,
idarəetməni yenidən öz axarına salmaq məqsədilə bu iki vilayətin, yerli vəzifə sahiblərinin razılığını almaqla bizim
tərəfimizdən idarə olunacağını bildirməkdən şərəf duyuram.
Baş Qərargah
Polkovnik (imza)
*(Rusiya Ümumi - Siyasi Tarix Dövlət Arxivi, fond 544, vərəq 13, sənəd 20, 4-cü səhifənin qeydli sənədi
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
CƏNUB-QƏRBİ QAFQAZ MÜVƏQQƏTİ HÖKUMƏTİNİN TƏMSİLÇİSİ,
27 YANVAR 1919-CU İL, №13, BATUM
Əlahəzrət Azərbaycan Cümhuriyyətinin Baş nazirinə*
Cənub-Qərbi Qafqaz Hökumətinin təmsilçisi kimi bizə yardımçı olmaq üçün zabit və məmur göndərmək
məsələsini zati-alinizə ərz etməkdən şərəf duyuram. Çünki bu anda çox çətin bir dönəm keçirməkdəyik: silahlı
gürcü (Ərdəhanın Posof məntəqəsindəki döyüşlər) və erməni birlikləri (Şurayelin Taylar və Köşevank kəndlərinə,
Naxçıvanın Qızılmağara kəndlərinə edilən hücumlar) bizi çaşdırır.
Ayrıca siyasi baxımdan yaxşı bir imtahan verməyimiz və kiçik qüvvələrlə çox böyük bir ərazidə idarəçiliyi
təşkil etməyimiz lazımdır. Bunun üçün zati-alinizdən yol pullarını verməklə insan yardımı göstərməyinizi xahiş
edirəm. Çünki bizdə poçt xidməti hələ qurulmadığına görə əvvəlcədən pul göndərmək imkanımız yoxdur. Hökumət
tərəfindən Sizə göndərilən Hacı Musanın gəlib-gəlmədiyini Batum konsulluğuna bildirməyinizi xahiş edirəm. Mənə
şəxsi yaxşılıq edərək polkovnik Yusufbəy Sırtlanovun ordu qurmaq üçün bizə gəlmək istəyi barədə ondan
soruşmağınızı xahiş edirəm.
Hər zaman xidmətinizə hazır
Cənub-Qərbi Qafqaz Müvəqqəti Hökumətinin təmsilçisi
Sərvərbəy Atabəyov KOBLİANSKİ
* (Rusiya Ümumi - Siyasi Tarix Dövlət Arxivi, fond 544, vərəq 13, sənəd 20, 5-ci səhifənin qeydli sənədi)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
GÜRCÜSTANDA DİPLOMATİK TƏMSİLÇİ CƏFƏROVDAN ALINAN
4 FEVRAL 1919-CU İL TARİXLİ ŞİFRƏLİ TELEQRAF *
GİRİŞ № 200
Başında Müvəqqəti Hökumətin durduğu, Qars və Batum vilayəti ilə yanaşı, Axırkələk və Axısqa qəzalarını
əhatə edən Cənub-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinin yaxşı təşkilatlanmış müsəlmanları ilə gürcü birlikləri arasında
(Gürcüstanın Ərdəhanı işğal etmək niyyəti ilə bağlı olaraq) Ərdəhan qəzasının Posof məntəqəsi hüdudlarında yeni
döyüşlər baş vermişdir. Əldə etdiyim məlumatlara görə, Gürcüstan hökumətinin ora göndərdiyi 600 nəfərdən ibarət
Acar mühafizə birliyi məhv edilmiş, qəza birlik komandiri də öldürülmüşdür. Gürcülər bu hərəkata bizim
hökumətin rəhbərlik etdiyini düşünürlər. Azərbaycan yollarına aid bir qatarın dayandırılması ilə bağlı olaraq Baş
komandan Voçkerə məktub yazmışdım. Onun təyin etdiyi general Brouf mənimlə görüşdü, yollarımızın bərbad
vəziyyətdə olduğunu bilir və Azərbaycan qatarının geri qaytarılması məsələsində əlindən gələni edəcəyinə söz
verdi.
Kaçaznuni və Tiqranyan Tiflisə gəldi, aldığım məlumata görə İrəvana və sonra Amerikaya gedəcəklərmiş.
№ 468, 3 fevral 1919 - cu i
CƏFƏROV
* (Rusiya Ümumi - Siyasi Tarix Dövlət Arxivi, fond 544, vərəq 13, sənəd 20, 6-cı səhifənin qeydli sənədi)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ƏDƏBİYYAT:
1. Dahiliyye Nazareti. Ermeni komitelerinin Amal ve Hareketi-i İhtilaliyesi, İstambul, 1917
2. Григор Чапшушнн. " Краснаи ҝнига", Ростов, 1919
3. Кариби. "Краснал книга", Тифлис, 1920
4. Millətlərə görə qurultay haqqında məlumat üçün bax: Birinci Doğu Halkları Kurultayı, kaynak
Yayınları, 3 basım, Şubat 1999 5. Bəlgəler üçün bax: Birinci Doğu Halkları Kurultayı
6. Komintern belgelerinde Türkiye-I, Kurtuluş Savaşı və Lozan, derleyen: Doğu Perincek, Kaynak
Yayınları, yeniden düzenlenmiş 2. Basım, İstanbııl, 1993
7. Bax: Ашот Аирапетян, "Как Турки и болшевики в 1920 году расправились с Арменией", Про
Армении, 1992, №6
8. Y.A.Bağırov. Kurtuluş savaşı yıllannda Azerbaycan-Türkiyə ilişkileri. İstanbul, Bilim Yaymlan, 1979
9. Toplantı qərarlarının tam mətni üçün bax: RGASRİ fond 5, 1-2, d. 92, 31, 31, arxası, 32
10. Бах: А.Ш., "М.П.Павлович (Велтман)", Историк Марксист. стр.4, 1927. стр.266 və b.;
"М.П.Павлович", Научныи работник, № 7-8, 1927, стр. 109 və b.; "М.П.Павлович (Велтман)" Краснаи Нива,
№27, 1927, стр.18. Bundan başqa Şövkət Sürəyya Aydemirin Bakı Qurultayında qarşılaşdığı Pavloviçlə bağlı
məlumatı üçün bax: Şövkət Sürəyya Aydemir, Süyu arayan adam, Remzi Kitabevi, 4 basım, İstanbul, 1971
11. Чичерин Г.B. Воспоминания о М.П.Вельтмане-Павловиче. Памяти М.П. Павловича (Вельтмана),
Научная Ассоциация Востоковедения при 1ДК СССР, Москва, 1928.
Türkcədən çevirəni:
Vüqar ÖMƏROĞLU
Dostları ilə paylaş: |