«qurani–KƏRİMİN» QƏLBİDİR
Yüklə 2,11 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Yasin» surəsinin əhatə etdiyi mövzular
|
«YASİN» SURƏSİ «QURANİ–KƏRİMİN» QƏLBİDİR«Qurani–Kərim»in qəlbi hesab edilən «Yasin» surəsi müxtəlif dövrlərdə bir çox alimlər tərəfindən təfsir edilmiş və bu mübarək surəyə ayrıca tədqiqat əsərləri, məqalə və şərhlər həsr olunmuşdur. 83 ayədən ibarət olan bu surə özündə nübüvvətə və məada, Allahın tövhid dininə dəvətə dair ilahi kəlamları əhatə etməklə yanaşı, həm də bir sıra qiymətli elmi fikirlər ehtiva edir. Bu mübarək surədə Günəşin, Ayın və başqa səma cisimlərinin hərəkətinə dair elə qiymətli fikirlər söylənilmişdir ki, onlar Avropa elminə yalnız əsrlər keçdikdən sonra məlum olmuşdur. Heliosentrik nəzəriyyənin geosentrik nəzəriyyə ilə müqayisədə elmdə inqilab olduğunu iddia edən alimlər «Qurani–Kərim»lə tanış olduqdan sonra həmin fikrin Allah kitabında olduğunu görüb bundan öz heyrətlərini gizlədə bilməmişlər. «Yasin» «Qurani–Kərim»in başqa surələri kimi həmişə təfsirə, şərhə ehtiyac hiss edir. Çünki zaman keçdikcə, bəşəriyyətin əqli səviyyəsi yüksəldikcə, elmi kəşflər artdıqca «Quran»ın ilahi kəlamları, buradakı universal həqiqətlər hər dövrün elmi nailiyyətləri əsasında izah edilib insanlara çatdırıldıqda Allah kəlamının mütləq gerçəkliyi və cahanşümul əzəməti bir daha göz qarşısında canlanır. Bu baxımdan ayətullahül–üzma Nasir Məkarim Şirazi cənablarının rəhbərliyi altında yerinə yetirilmiş «Yasin surəsinin tərcümə və təfsiri» əsəri müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, əsərdə «Yasin» surəsi elmi–dini baxımdan qənaətbəxş şəkildə təfsir edilmiş, bir sıra ayələrin izahında müasir elmi nailiyyətlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Mütərcim əsəri Azərbaycan dilinə yaxşı tərcümə etmiş, redaktorlar onun doğma dilimizdə oxunaqlı olması üçün əllərindən gələni etmişlər. Əsərin çap edilib oxucuların istifadəsinə verilməsini məsləhət bilirik. PROFESSOR: VASİM MƏMMƏDƏLİYEV Bakı, 18 may 1998-ci il
Bildiyimiz kimi bu surə Məkkə şəhərində nazil olmuşdur. Elə buna görə də bu surənin əhatə dairəsi ümumi nöqteyi-nəzərdən Məkkədə nazil olmuş digər surələrin əhatə dairəsi kimidir. Yəni tövhid, məad, vəhy, Quran, xəbərdarlıq (qorxutmaq) və müjdələrdən bəhs edir. «Yasin» surəsini dörd mühüm hissəyə bölmək olar. 1.İlk hissə İslam Peyğəmbərinin nübüvvətindən, «Qurani-Məcid»dən, bu kitabın nazil olmasının məqsədindən və ona iman gətirənlərdən bəhs edir. Bu hissə «Yasin» surəsinin əvvəlindən başlamış və 11-ci ayəyədək davam etmişdir. 2.İkinci hissə İlahi Peyğəmbər lərin üçünün nübüvvəti, onların camaatı tövhidə dəvət etməsi və müşriklərlə kəskin mübarizələrindən söhbət açır. Həqiqətdə isə bu İslam Peyğəmbərinə öz vəzifəsini yerinə yetirməkdə bir növ təsəllidir. 3.Üçüncü hissə isə 33-cü ayədən başlayıb 44-cü ayəyə qədər davam etmişdir. Bu hissə tövhidi məsələlər və Uca Tanrının bu dünyada olan gözəl və əzəmətli nişanələri ilə doludur. Surənin axırında da bunlara işarə olunur. 4.Nəhayət, sonuncu hissədə məada aid olan məsələlər məadı sübut edən müxtəlif dəlillər, öləndən sonra yenidən dirilmək, qiyamət gününün hesabı, dünyanın axırı və eləcə də Cənnət və Cəhənnəmdən söhbət gedir. Bu hissədə diqqəti cəlb edən çoxlu məsələlər var. Bu dörd hissədə qafil insanları ayıltmaq üçün və eləcə də onların diqqətli olması üçün təsirli ayələr vardır. Qısaca desək, bu surədə insan müxtəlif səhnələrlə, o cümlədən xilqət (yaranış), qiyamət, həyat, ölüm, qorxutmaq və müjdələrlə üzləşir. Bunların hamısı isə ümumilikdə insan ruhunu ayıldan və ona şəfa verən bir nüsxədir. «Yasin» surəsinin fəziləti «Yasin» surəsi «Quran»ın ən mühüm surələrindən biridir. Bunu bir çox hədislər də təsdiq edir. Bu surənin fəziləti o qədərdir ki, hədislərdə onu «Quranın qəlbi» adlandırmışlar. Peyğəmbər (s) buyuryr: «Hər şeyin qəlbi vardır, Quranın qəlbi də «Yasin» surəsidir.»1 Buna oxşar başqa bir hədisdə imam Sadiq(ə) buyurur: «Hər kəs «Yasin» surəsini gündüz gun batına qədər oxusa, gün ərzində amanda qalıb ruzili olar; hər kəs onu gecə yatmazdan qabaq oxusa, Allah-təala o şəxs üçün hər yerdə onu şeytanlar və bəlalardan qoruyan min mələk gözətçi qoyar»2. Peyğəmbərdən olan digər hədisdə oxuyuruq: «Yasin surəsi Tövratda «müəmmə» (yəni ümumilik yaradan) adlandırılmışdır. Bir nəfər Peyğəmbərdən soruşdu: «Nə üçün bu surə belə adlandırmışdır? Peyğəmbər buyurdu ki, bu surəni oxuyan şəxs həm dünya, həm də axirət xeyrinə nail olur3. Bu haqda istər şiə, istərsə də sünni mənbələrində çoxlu hədislər gəlmişdir. Biz isə yuxarıda qeyd olunan bir neçə hədislə kifayətlənirik. Qeyd etəməliyik ki, «Quran»da bu cür fəzilətə malik olan surə çox azdır. Onu da xatırladaq ki, bu qədər fəzilət, «Yasin» surəsini üzündən oxuyub mənasına heç bir əhəmiyyət verməyən şəxslər üçün deyil. Əksinə, həmin fəzilətlərin hamısı məhz onun mənasına görədir. Elə bir məna ki, insanı vəcdə gətirib, onun ruhunu oyadır. İnsan həmin məna barədə fikirləşib öz əməllərini ona uyğun edərsə, onda dünya və axirət xeyrinə qovuşar. Məsələn, bu surənin 60-cı ayəsində Allah insanlarla əhd bağlayıb, onların şeytana ibadət etməməsini və şeytanın onlar üçün açıq-aşkar düşmən olmasını xatırlatmışdır. «Ey Adəm övladı! Məgər Mən (dünyada) sizə: «Şeytana ibadət etməyin, o, sizin açıq-aşkar düşməninizdir!-deyə buyurmadımmı?» Məlumdur ki, əgər insan bu əhdə vəfa edərsə, hədislərdə deyildiyi kimi, bütün şeytanlardan amanda olacaq. Yox, əgər bu ayəni üzündən oxuyub keçərsə, mənasına heç bir diqqət etməzsə və həqiqətdə şeytanın ən yaxın dostlarından biri olarsa, yəqin ki, «Yasin» surəsinin fəzilətlərindən məhrum olacaq. Bu söz, təkcə 60-cı ayəyə yox, bütün surəyə aiddir. BİSMİLLAHİR- RƏHMANİR- RƏHİM Tərcümə:
«Ya, sin» (1) Hikmətlə dolu olan «Quran»a and olsun ki, (2) Sən, həqiqətən (Allah-təala tərəfindən göndərilmiş şəriət sahibi olan) Peyğəmbər lərdənsən. (3) -Düz yoldasan. (Doğru yol üzrə göndərilən Peyğəmbərlərdənsən. Allahın əsl tövhid dini olan İslam dinindənsən. Bu yolu tutub gedən haqqa yetişər). (4) Bu Quran, (mülkündə) yenilməz qüvvət sahibi (Əziz) və (bəndələrinə) mərhəmətli (Rəhim) olan Allah tərəfindən nazil edilmişdir ki, (5) (Onunla Cahiliyyət dövründə) ataları (Allahın əzabı ilə) qorxudulmamış və (Allahın hökmlərindən, imandan, tövhiddən) qafil olan bir tayfanı xəbərdar edib qorxudasan! (6) Doğrudan da onların əksəriyyəti barədə o söz (əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü) gerçək olmuşdur, çünki onlar (Allah və Onun Peyğəmbərinə) iman gətirməzlər. (Biz onların iman gətirməyəcəklərini öz əzəli elmimizlə bilib lövhi-məhfuzda təsbit etmişik (7) Biz onların boyunlarına dəmir həlqələr (zəncir) keçirmişik. O həlqələr onların lap çənələrinə dirənmişdir. Buna görə də başları yuxarı qalxmış, gözləri aşağı dikilmişdir. (Kafirlərin əlləri zəncirlə boyunlarına bağlandığı üçün başlarını yuxarı qaldırmağa, gözlərini də aşağı dikməyə məcbur olmuşlar. Onlar boyunlarını bir tərəfə döndərmək, əllərini sağa-sola tərpətmək, ətrafa nəzər salmaq, hətta ayaqlarının altını görmək iqtidarında deyillər. Beləliklə, kafirlər nə haqqı görər, nə də ona boyun əyərlər.) (8) Biz onların önlərinə və arxalarına sədd çəkib gözlərini bağlamışıq. Buna görə də (Allahın qüdrətinə dəlalət edən əlamət, nişanələri) görmürlər. (Kafirlərin qəlb və bəsirət gözü kor edilmiş, bütün iman yolları üzlərinə bağlanmışdır. Onlar zahirən görsələr də, mənən və batinən kordular.) (9) (Ya Peyğəmbər!) Sən onları qorxutsan da, qorxutmasan da onlar üçün birdir; iman gətirməzlər! (10). Təfsir:
«Yasin» surəsi də digər 28 surə kimi müqəttəə1 hərifləri ilə başlayır. Bu hərflər «Ya» və «Sin» hərifləridir. Bu hərflər barədə bir neçə təfsirlər verilmişdir. Ancaq «Yasin» surəsi barədə bu təfsirlərdən əlavə digər təfsirlər də olmuşdur. O cümlədən, bu kəlmə (Yasin kəlməsi) «Ya» və «Sin» hərflərindən təşkil olmuş bir kəlmədir. «Ya» hərfi (ərəb dilinin qrammatikasında) nida ədatı, «Sin» hərfi isə Peyğəmbər (s) cənablarına xitabdır. Beləliklə, Allah Peyğəmbəri (s) sonrakı ayələr üçün müxatəb qərar verir. Müxtəlif hədislərdə gəlmişdir ki, «Yasin» Peyğəmbərin (s) adlarından biridir. «Sin» hərfi barədə başqa bir nəzəriyyə isə budur ki, burada xitab Peyğəmbərin özünə yox, bütün insanlaradır. Lakin bu ehtimal sonrakı ayələrlə uyğun gəlmir. Çünki sonrakı ayələrdə bütün xitablar yalnız Peyğəmbərə (s) olunur. İmam Sadiqdən (ə) belə bir rəvayət vardır: «Yasin Mühəmməd (s) Peyğəmbərin adıdır. Bunu sonrakı «sən həqiqətən Peyğəmbərlərdənsən. Doğru və düz yoldasan.» ayələri də təsdiq edir». Müqəttəə hərflərindən sonra (müqəttəə hərfləri ilə başlayan digər surələrdə olduğu kimi) bu surədə də söhbət «Qurani–Kərimdən gedir. Lakin burada «Quran»a and içilərək deyilir: «Hikmətlə dolu olan «Quran»a and olsun.» Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, «Quran» bu ayədə «həkim» (hikmətlə dolu olan) sifəti ilə qələmə verilmişdir. Halbuki, əksər hallarda «həkim» canlı və aqil şəxslər üçün sifət gətirilir. Burada «Quran»ı «həkim» sifəti ilə birgə gətirməkdə məqsəd budur ki, Allah «Quran»ı canlı və aqil bir varlıq, onu insanlar üçün hikmət qapılarını açıb və sonrakı ayələrdə bəyan olmuş düz yola hidayət edə biləcək bir rəhbər kimi tanıtdırmaq istəyir. Əlbəttə, Allahın and içməyə heç bir ehtiyacı yoxdur və bu cür and içməyin yalnız iki faydası vardır. Birincisi, and içilən məsələyə təkid, ikincisi isə and içilən məsələnin əzəmətli və əhəmiyyətli olmasıdır. Səbəbi budur ki, heç kim dəyəri olmayan şeylərə and içməz . Sonrakı ayədə Allah-təala nədən ötrü and içdiyini söyləyərək buyurur: «Sən, həqiqətən (Allah tərəfindən göndərilmiş, şəriət sahibi olan) Peyğəmbərlərdənsən.» Daha sonra isə bu risalət və Peyğəmbərliyin həqiqətlə uyğun və düz yol olduğunu bildirib deyir: «Düz yoldasan!(Doğru yol üzrə göndərilən Peyğəmbərlərdənsən. Allahın əsl tövhid dini olan İslam dinindəsən. Bu yolu tutub gedən haqqa yetişər.) Bunları dedikdən sonra «Quran»ın, Əziz və Rəhim Allah tərəfindən nazil olduğunu bəyan edir: «Bu «Quran» (mülkündə) yenilməz qüvvət sahibi (Əziz) və (bəndələrinə) mərhəmətli (Rəhim) olan Allah tərəfindən nazil edilmişdir. Allahın Özünü Əziz (əzəmət və yenilməz qüvvə) adlandırmasınının səbəbi Onun belə bir böyük, məğlubedilməz və bütün əsrlər boyu əbədi bir möcüzə kimi yaşayacaq kitabı («Quran»ı) bəşəriyyət üçün göndərməsi və eləcə də Allahdan başqa bir qüdrətin bu kitabı ürək və qəlblərin səhifəsindən pozub məhv edə bilməməsidir. «Rəhim» sifəti ilə özünü qələmə verməsinin səbəbi də odur ki, Onun rəhmətinin sayəsində belə bir nemət («Quran») gəlib insanların əlinə çatmışdır. Bəzi təfsirçilər bu iki sifəti (Əziz və Rəhim sifətlərini) bir-birinin əksinə olan sifətlər hesab etmişlər. Yəni, əgər camaat bu kitabı və göndərilən Peyğəmbəri danıb inkar etsə, Allah Öz qüdrəti ilə onları qorxudub belə işdən əl çəkmələrini tələb edər. Yox, əgər camaat Quranı qəbul edib Allahın Peyğəmbər inə iman gətirsə, belə olan təqdirdə Allah Öz rəhməti ilə onlara müjdə verir. Məhz bu səbəbdən Allahın biri qorxu, digəri isə müjdə aynası olan izzət (Əziz) və rəhmət (Rəhim) xüsusiyyətləri bir-biri ilə əl-ələ vermiş və böyük, səmavi kitabı insanların ixtiyarına qoymuşdur. Burada belə bir sual yaranır ki, Peyğəmbər və ya kitabın, Haqq tərəfindən göndərilməsini təkcə and içməklə sübut etmək mümkündürmü? Bu sualın cavabı yuxardakı ayələrin mənasında gizlənmişdir. Çünki Allah «Quran»ı «hikmətlə dolu olan» adlandırmış və onun hikmətli olmasına heç kimin şübhəsi yoxdur. Elə bunun özü (hikmətli olması) «Quran»ın düzgün olub, Haqq tərəfindən gəlməsinə bir sübutdur. Başqa bir tərəfdən isə Allah Peyğəmbərin düzgün yolda olmasını tələb edir. Peyğəmbərin dəvətinin mənası onun düz yolda olmasını vurğulayır. Onun həyat sabiqəsi də bu məsələyə sübutdur. Ümumiyyətlə, Peyğəmbərlərin doğru yolda olmalarını və Allah tərəfindən göndərilib-göndərilməməsini bilmək üçün onların dəvətlərinin mahiyyəti diqqətlə araşdırılmalıdır. Əgər dəvətin mahiyyəti fitrət, əql və vicdana müvafiq olarsa, digər tərəfdən də Peyğəmbərlərin gördüyü işlər bəşəriyyətin qüdrəti xaricində olarsa və onun keçdikləri həyat yolu sədaqətli olmasından xəbər verərsə, demək, həmin Peyğəmbər Allah tərəfindən göndərilmişdir. Yuxarıdakı ayələr həqiqətdə bu iki məsələyə (Quran və Peyğəmbərlərin Onun tərəfindən gönərildiyinə) açıq-aşkar bir sübutdur. Deməli, yuxarıda içilən and heç də əsassız deyildir. Bundan əlavə Peyğəmbər öz müşrikliyindən əl çəkməyən şəxslərin qəlbinə nüfuz etmək üçün sözləri (ayələri) nə qədər möhkəm və təkidlə deyərsə onların diqqətini daha çox cəlb etmiş olar. Başqa bir sual irəli gəlir ki, bəs nə üçün Allah bu ayələrdə ancaq Peyğəmbərə xitab edir və müşriklərlə birgə ümumi camaat bu xitaba şimal olmurlar? Bunun cavabında deyilir ki, məqsəd Peyğəmbərin haqq və düz yolda olmasına bəyan etməkdir. İstər müşriklər və digər insanlar onun düz yolda olmasını qəbul etsinlər, istərsə də qəbul etməsinlər. Buna görə də Allah Peyğəmbərə öz vəzifəsində ciddi və fəal olmasını həm də müxalif şəxslərin onun nübüvvətini qəbul etmədiyinə görə ruhdan düşməməsini tövsiyə edir. Sonrakı ayə «Quran»ın nazil olmasının ən əsas səbəbini izah edir: «(Bu Quranı sənə nazil etdik ki, onunla «Cahiliyyət dövründə) ataları (Allahın əzabı ilə) qorxudulmamış və (Allahın hökümlərindən, imandan, tövhiddən) qafil olan bir tayfanı xəbərdar edib, qorxudasan.» Şübhəsiz ki, bu tayfa, müşrik və cahil ərəblərdir. Ola bilər deyilsin ki, bizim əqidəmizə görə heç bir ümmət və tayfa peyğəmbərsiz olmayıb. Bəs necə ola bilər ki, müşrik ərəblərin ata-babaları qorxudulmayıb? (Yəni onların peyğəmbəri olmayıb?) Bu sualın cavabında deyilir ki, bizim bəhs etdiyimiz ayədə məqsəd risalət və nübüvvəti ümumi olan (şəriət sahibi olan) peyğəmbərdir. Müşrik ərəblərin ata-babalarının dövründə isə belə bir peyğəmbər olmamışdır. Ola bilsin risalət və nübüvvəti ümumi (şəriət sahibi) olmayan peyğəmbər onlara göndərilib. Çünki, yer üzü heç vaxt İlahi elçisindən boş qalmaz. Həzrət İsa (ə) ilə Muhəmməd (s) peyğəmbərin arasında olan fasilənin «peyğəmbərsizlik dövrü » adlandırılması o demək deyildir ki, bu iki peyğəmbər arasındakı dövrdə başqa bir Peyğəmbər olmayıb. Xeyr, peyğəmbər olub, lakin onların nübüvvəti ümumi olmayıb (və şəriət sahibi olmayıblar). Onlar yalnız müəyyən camaatın və ya müəyyən şəhərin peyğəmbəri olmuşlar. Deməli, «peyğəmbərsizlik dövrü» dedikdə o nəzərdə tutulur ki, həmin peyğəmbərlər arasında olan fasilədə peyğəmbərliyi ümumi olan başqa bir peyğəmbər olmamışdır. Həzrət Əli (ə) bu barədə belə buyurur: «İnnəllahə bəəsə Muhəmmədən (s) və ləysə əhədun minəl ərəbi yəqrəu kitabən və la yəddəi nubuvvətən» «Allah təala Muhəmmədi (s) ərəbərin heç kimin səmavi bir kitab oxumadığı və Peyğəmbər lik iddiası etmədiyi bir dövürdə göndərilmişdir». («Nəhcül bəlağə». 33 və 104-cü xütbələr). Bir sözlə, «Quran»ın nazil edilməsindən məqsəd qafil insanları xəbərdar etmək, yatmışları qəflət yuxusundan oyatmaq, eləcə də onları əhatə etmiş xətər və aludə olduqları günahları onların yadına salmaqdır. Həqiqətən «Quran» insanı ayıldan və onu günahdan təmizləyən bir kitabdır. Sonra «Quran»da kafirlərin rəhbər və başçılarının aqibəti barədə deyilmişdir: «Doğrudan da onların əksəriyyəti barədə o söz (əzəldən buyurduğumuz əzab hökmü) gerçək olmuşdur, çünki onlar (Allaha və Onun peyğəmbərinə) iman gətirməzlər. (Biz onların iman gətirməyəcəklərini öz əzəli elmimizlə bilib lövhi-məhfuzda təsbit etmişik). Bu ayədə «onların əksəriyyəti barədə o söz» ifadəsində «o söz»-dəki məqsədin nə olduğu barədə təfsirçilər bir neçə ehtimal irəli sürmüşdlər. Çox ehtimala görə bunda məqsəd şeytan yolunun davamçılarına verilmiş Cəhənnəm əzabının vədəsidir. Necə ki, «Səcdə» surəsinin 13-cü ayəsində deyilir: «Cəhənnəmi mütləq bütün(günahkar) cinlər və insanlarla dolduracağam» sözünü gerçək olaraq demişəm!» Başqa bir yerdə, «Zumər» surəsinin 71-ci ayəsində deyilir: «Lakin əzab hökmü kafirlər barəsində vacib oldu!» Hər bir halda bu ayələr, öz əlaqələrini Allah ilə qırmış, hidayət qapılarını öz üzlərinə bağlamış və inadkarlıqlarında ən yüksək dərəcəyə çatmış insanlara aiddir. Bəli! Bu insanlar heç vaxt iman gətirməyəcək və geriyə dönməyə yolları qalmamışdır. Çünki arxaya qayıtmaq üçün qurulmuş körpülərin hamısını uçurub dağıtmışlar. İnsan yalnız o vaxt hidayət ola bilər ki, özünün tövhid əsasında xəlq olan fitrətini çirkin əməlləri ilə məhv etməsin. Yox, əgər tövhidi fitrətini təmamilə məhv edərsə belə insan daha hidayət olmaz və özünün ümüd çıraqlarını söndürər. Beləliklə də məlum olur ki, ömür boyu hidayət olmayan şəxslərdən məqsəd kafir və müşriklərinin rəhbərləridir. Elə buna görə onların bəziləri müsəlmanlarla kafirlər arasında olan döyüşlərdə Cəhənnəmə vasil oldular. Sağ qalanlar da ömürlərinin axırına kimi (Məkkənin fəthindən sonra zahirdə müsəlmanlar olsalar da) qəlbən iman gətirmədilər. Sonrakı ayələrdəki «onları qorxutsanda, qorxutmasanda onlar üçün birdir; iman gətirməzlər» kimi ifadələr bu məsələyə bir sübutdur. Sonrakı ayədə yenə söhbət bu cür hegemon şəxslərdən gedir. Onların boyunlarından çənələrinə qədər sallanmış və başlarını yuxarı qaldırmağa qoymayan zəncir və həlqələrdən söhbət açılmışdır: «Biz onların boyunlarına dəmir həlqələr (zəncir) keçirtmişik. O həlqələr onların lap çənələrinə dirənmişdir. Buna görə başları yuxarı qalxmış, gözləri aşağı dikilmişdir. (Əlləri zəncirlə boyunlarına bağlandığı üçün başları yuxarını qaldırmağa, gözlərini aşağı dikməyə məcbur olmuşlar. Onlar boyunlarını bir tərəfə döndərmək, əllərini sağa-sola tərpətmək, ətrafa nəzər salmaq, hətta ayaqlarının altını görmək belə iqtidarında belə deyillər. Beləliklə, kafirlər nə haqqı görər, nə də ona boyun əyərlər)». Əğlal (həlqələr) ğüll ( həlqə) sözünün cəmi və ləksik mənası «bir əşyanın arasında olan şey» deməkdir. Misal üçün ağacların arasında axıb-gedən suya (arxa) ğüləl deyirlər. «Ğüll» əl və ya boyundan asılan halqaya deyilir. Əllər və boyun o halqanın arasında olduğuna görə bu kəlmə (əğlal kəlməsi) əl və boyun barədə işlənilmişdir. Bəzi hallarda boyundan asılıb zəncirlə bağlanmış həlqə ayrıca bağlanır, bəzən isə əlləri də həmən həlqəyə keçirib zəncirə bağlayıb boyundan asılı həlqəyə bağlayarlarmış. Beləliklə də zindanda olan şəxsə əzab-əziyyət verirlərmiş. Bəzi hallarda boyundan asılan zəncir çənəyə qədər dirənərək insanı başını dik saxlamağa və gözlərini aşağı dikməyə məcbur edərdi. Bununla da əsir və ya zindanda olan şəxs həddən artıq əziyyət çəkir və öz ətrafını görməkdə ətrafını gerçəkdən aciz qalırdı. Təəccüblü budur ki, Allah büdpərəst insanları boynundan zəncir asılmış şəxslərə bənzətmişdir. Onlar ata-babalarının yolunu getməklə «dində olmayan adət-ənənələr» zəncirlərini boyun və əllərinə bağlamışlar. (məcazi zəncirlər) Bu zəncirlər o qədər uzundur ki, onların başlarını yuxarı qaldırmış və həqiqəti görməkdən məhrum etmişdir. Onların nə hərəkət etmək, nə də həqiqəti görmək iqtidarları var. Bu ayə imansız insanların həm bu dünyada, həm də axirətdəki taleyindən xəbər verir. Ola bilər deyilsin ki, ayədə işlədilmiş fel (cəəlna feli) keçmiş zamanda işlənilmişdir və ancaq bu dünyadakı hadisələri bəyan etmişdir. Burada axirətdəki talelər vurğulanmamışdır. Çünki qiyamət günü hələ gələcək zamanda olacaq, fel isə keçmiş zamandadır. Cavab olaraq göstərilir ki, «Quran»da bir çox ayələrdə hələ həyata keçməmiş, lakin gələcəkdə mütləq baş verəcək hadisələr keçmiş zamanda işlənmiş feli ilə bəyan olmuşdur. Bu da həmin hadisələrin mütləq baş verəcəyini göstərir. Bu hadisələrin həyata keçmələri o qədər mütləqdir ki, Allah həmin hadisələri keçmiş zaman feli ilə gətirmiş və bu hadisələri həyata keçmiş kimi qələmə vermişdir. Deməli, bu ayə bütpərəstlərin həm dünya, həm də axirət talelərini açıqlayır. Təfsirçilərdən bir çoxu bu və bundan sonrakı ayələrin nazil olmasının bir neçə səbəblərini açıqlamışlar. Onların dediyinə görə bu ayələr «Əbu Cəhl», ya «Bəni Məxzum» ya da «Qüreyş» tayfasından olan bir kişi barəsində nazil olmuşdur. Bu insan bir neçə dəfə Peyğəmbər (s) sui-qəsd etmək istəmiş. Lakin Allah möcüzə vastəsi ilə onu bu çirkin məqsədə nail olmağa qoymamış. Hətta bir dəfə Peyğəmbəri (s) yaxalayaraq onu vurmaq istədikdə ya gözləri tutulmuş, ya da hərəkət etmə qüvvəsi ondan alınmışdır. Bunun mənası bu deyil ki, bu ayə bütpərəstlərin digər rəhbərinə aid deyil. Əksinə bu ayə yuxarıda «onlar iman gətirməyəcəklər» ayəsinin təfsirində dediyimiz sözü təsdiq edir və «onlar»dan məqsəd müşriklərin çoxu yox, onların rəhbərlərinin çoxudur. Sonrakı ayə bu dəstənin daha bir bədbəxtçiliyini vurğulayaraq onların inadkarlıq etmələrinin səbəbini bəyan edir: «Biz onların ön və arxalarına sədd çəkib gözlərini bağlamışıq. Buna görə də (Allahın qüdrətinə dəlalət edən əlamət və nişanələri ) görmürlər. (Onların bəsirət gözü tutulub kor edilmiş, bütün hidayət yolları üzlərinə bağlanmışdır. Onlar zahirən görsələr də mənən və batinən görmürlər)». Onlar bu iki sədd arasında mühasirəyə düşmüş, nə irəli getməyə, nə də geri dönməyə yolları qalmamışdır. «Buna görə də heç nəyi görmürlər» ifadəsiisə onların taleyinə son qoyur. «Quran»ın bu ifadəsi çox təəccüblüdür. Bir tərəfdən əl-qolları zəncirlənmiş, digər tərəfdən də bu zəncirlər o qədər böyük və uzundur ki, onların başlarını yuxarı çəkmiş və öz ətraflarını görməkdən belə onları məhrum etmişdir. Bir tərəfdən onların ön və arxalarına sədd çəkilərək irəli və geriyə olan yolları bağlanılmış, başqa bir tərəfdən isə gözlərinə pərdə çəkərək görmə qabiliyyətləri bütünlüklə fəaliyyətdən saxlanılmışdır. Yaxşı fikirləşin, görün bu xüsusiyyətlərə malik olan insanlardan nə asılıdır? Nəyi başa düşərlər? Nəyi və hansı həqiqəti görə bilərlər? İrəli gedə bilərlərmi? Özünüsevər, təkəbbürlü, kor-koranə və fanatik surətdə ata-babalarının yolunu gedən və eləcə də bütpərəst insanların vəziyyəti həqiqət qarşısında belə olar. Məhz bu səbəbdən birinci hissənin sonuncu ayəsində açıq-aşkar deyilir: «Ya Peyğəmbər! Onları qorxutsan da, qorxutmasan da onlara fərq etməz, iman gətirməzlər». Peyğəmbərin (s) sözləri və Allah tərəfindən nazil olan vəhy nə qədər təsirli olsa belə, əgər bunları qəbul etməyə hazır olmayan şəxslərə desək onlara heç bir təsir bağışlamayacaq. Şoranlıq bir yerə min illərlə belə günəş saçarsa, bərəkətli yağışlar yağarsa, yenə də oraya faydası olmayacaq. Oradan yalnız toz-torpaq ələ gələcək. Çünki şoranlığın məhsul verməyə ləyaqət və səlahiyyəti yoxdur. İncəliklər: 1.Tanıma qüvvələrinin fəaliyyətdən düşməsi. İnsanın öz vücudundan kənardakı aləmlə ünsiyyətdə olmaq üçün tanıma qüvvələrinə ehtiyacı vardır. Bu qüvvələrin bəziləri insanın batininə, bəziləri isə onun zahirinə aiddir. Ağıl, düşüncə, vicdan və fitrət batini, zahirdə olan hissiyyat o cümlədən eşitmək, görmək və bu kimi qüvvələr isə insanın xarici qüvvələri hesab olunur. Allahın verdiyi bu qüvvələr əgər lazımlı yerlərdə istifadə olunsa günü-gündən daha güclü, daha yaxşı və daha diqqətli fəaliyyətdən göstərər, həqiqətləri olduğu kimi anlayar. Yox, əgər bu qüvvələrdən pozğun və azğın yerlərdə istifadə olunsa, yaxud heç istifadə olunmasa, onda bu qüvvələr yavaş-yavaş azalar, ya da ki, bütünlükdə fəaliyyət düşərlər. Həqiqəti əksinə cilvələndirərlər. Bu qüvvələri bir aynaya bənzətmək olar. Əgər ayna təmiz, ləkəsiz olarsa ona düşən şəkli olduğu kimi göstərəcək. Ancaq ayna sınıq, çirkin və ləkəli olarsa ona düşən şəkli göstərə bilməyəcək. Göstərsə də olduğu kimi göstərməyəcək. İnsanın gördüyü səhv işlər, törətdiyi günah və cinayətlər, düzgün seçmədiyi yolun nəticəsində bu böyük nemət insanın əlindən çıxır. Elə buna görə də birinci növbədə insanın özü günahkardır. Əvvəlki ayələr bu əhəmiyyətli və insan taleyini həlledən məsələni bəyan edir. Allah təkəbbürlü, özünüsevər və fanatik surətdə ata-babalarının yolunu davam etdirən insanları zəncirlərlə bağlanmış (bu zəncirlər təkəbbür, xudbinlik və.. zəncirləridir), iki sədd arasında qalıb getməyə yolu olmayan və gözlərinə pərdə çəkilmiş insanlara bənzətmişdir. Bu üç bədbəxtliyin səbəbləri hər biri ayrı-ayrılıqda insanı öz hərəkətindən saxlaya bilər. Onların ön və arxalarından çəkilmiş bu iki sədd o qədər hündür və bir-birinə yaxındır ki, onların hərəkətinin qarşısını almaqdan əlavə görmə qabiliyyətini də onların əlindən alır. Yenə xatırladırıq, nə qədər ki, insan bu mərhələyə çatmayıb, hidayət olub düz yola qayıda bilər. Lakin, bu mərhələyə çatdıqdan sonra bütün peyğəmbərlər, imamlar, övliyalar yığılıb onu düz yola dəvət etsələr və bütün səmavi kitabları ona oxusalar belə yenə ona təsir etməyəcək. «Quran» ayələrində və islami hədislərdə deyilir ki, əgər insan bir günah edərsə gərək tez tövbə edib Allaha tərəf qayıtsın. Tövbəni gecikdirib təxirə salmasın, günahını təkrar etməsin. Bu cür ifadələrin hamısı bunu göstərir ki, insan gərək bu mərhələyə yetişməsin. Kiçik və xırda çətinlikləri yolunun qarşısını kəsən böyük səddlərə çevirməsin. Öz hərəkətinin qarşısını kəsməsin. Gözlərinin önündən pərdə asmasın və görmə qabiliyyətini əldən verməsin. 2.Öndən və arxadan çəkilmiş səddlər: Bəzi təfsirçilər üçün belə bir sual qarşıya çıxıb ki, insanın qarşısını alın öndən çəkilmiş səddir. Daha arxadan çəkilən səddin nə mənası var? Bir qrup təfsirçilər buna belə cavab vermişlər ki, insanın iki cür hidayət yolu var: istidlali hidayət (yəni insan özü bu yolu tapıb seçmişdir) və fitri hidayət (yəni Allah insanı fitrətən hidayət etmişdir). Öndən çəkilən sədd insanı istidlali hidayətdən məhrum edir, fonun yalnız geri dönüb öz fitri hidayətinə nəzər salmaq imkanı var. Lakin arxadan çəkilən sədd insanı fitri hidayətdən də məhrum edir1. Ayənin təfsirində başqa bir ehtimal da vardır ki, insan məqsədinə çatmaq üçün getdiyi yolda bir çətinliklə üzləşərsə, başqa bir yol seçmək üçün geriyə dönməlidir. Lakin arxadan çəkilən divar və sədd onun geriyə dönməyinə mane olur. Başqa bir sual da budur ki, nə üçün bu səddlər insanın sağ və solundan çəkilməmiş , ön və arxadan çəkilmişdir? Bu sualın cavabı çox sadədir. Çünki insan sağa, yaxud sola getməklə məqsədinə nail ola olmaz. İnsan yalnız irəli getməklə məqsəd və hədəfinə çata bilər. Bundan əlavə səddi çox vaxtlar sağı, solu bağlı və yalnız irəli getməyə yolu olan yerlərdə çəkərlər. Bununla da insan tam mühasirədə olar. 3.1.«Afaqi» və «ənfusi» nişanələrin müşahidəsindən məhrum olmaq. Allahı tanımağın iki yolu vardır. Birincisi budur ki, insan öz vücudunda olan Allahın nişanələrini müşahidə etməklə Xaliqi dərk edib tanısın. Bu nişanələrə «ənfusi nişanələr» deyilir. İkinci yol isə budur ki, insan vücudundan kənarda və təbiətdə olan yer, göy, dağ, dəniz və bu kimi digər nişanələri seyr edib düşünərək Allahı tanısın. Belə nişaşələr isə «afaqi nişanələr» adlanırlar. Allah bu iki yol haqqında «Fussilət» surəsinin 53-cü ayəsində belə buyurur: «Quran»ın haqq olduğu müşriklərə bəlli olsun deyə, Biz öz qüdrət nişanələrimizi onlara həm xarici aləmdə (kainatda, göyün və yerin ətrafında), həm də onların öz daxilində mütləq göstərəcəyik.» İnsanın tanıma qüvvələri fəaliyyətdən düşdükdə onun həm ənfusi, həm də afaqi nişanələri müşahidə yolu bağlanır və beləliklə də insan bu nişanələrin müşahidəsindən məhrum olur. «Yasin» surəsinin 8 və 9-cu ayələri həmin mənanı vurğulayır. Çünki, boyunlarına keçirilmiş həlqələr onların başlarını elə dik saxlamışdır ki, hətta özlərini (və ənfusi nişanələri) belə görmək iqtidarlarında deyillər. Öndən və arxadan çəkilmiş səddlər isə onların gözlərini ətrafı (və afaqi nişanələri) müşahidə etməkdən məhrum etmişdir. Gözləri önündəki divardan başqa heç bir şey görmürlər. *** Tərcümə: Sən ancaq Rəhman (Allahdan) gizlində qorxan və zikrə («Quran»a) tabe olanları saqındırarsan. Onlara bağışlanacaqları və dəyərli mükafatla təltif olunacaqlarını müjdə ver (11). Biz ölüləri dirildərik və onların bundan öncə gördükləri iş və izlərini yazarıq və hər şeyi aydın bir kitabda yazdıq (yazmışıq) (12). Təfsir:
Sənin (Peyğəmbərin) saqındırmanı (və dəvətini) qəbul edən kimlərdir? Əvvəlki ayələrdə söhbət Peyğəmbərin (s) saqındırmasını qəbul etməyən və bu saqındırmanın onlar üçün olub-olmamasının heç bir fərqinə varmayan insanlardan getmişdir. İndiki ayələr isə bu insanların əks tərəfində durmuş insanlardan söhbət açır. Bu iki dəstəni bir-biri ilə müqayisə etdikdə hər şey aydınlaşır. (Necə ki, «Quran» bu cür müqayisələr edir). Allah əvvəl buyurur: «Sən ancaq Rəhman (Allahdan ) gizlində qorxan və zikrə («Quran»a) tabe olanları saqındırarsan.» «Belə olan insanlara bağışlanacaqları və dəyərli mükafatla təltif olunacaqını müjdə ver.» Burada bir neçə incəliyə diqqət olunmalıdır: 1.Bu ayədə Peyğəmbərin saqındırmasını qəbul edən insanların iki xüsusiyyəti qeyd olunmuşdur. Biri zikr və «Quran»a tabe olmaq, o biri isə gizlində və xəlvətdə Allahdan qorxmaqdır. Əlbəttə bunun mənası o deyil ki, yalnız bu cür insanlar iman gətirmişlər. Məqsəd budur ki, bu xüsusiyyətlərə malik olan(hətta indiyədək iman gətirməyən) insanlar da sənin dəvətini qəbul edəcəklər. Yəni, sənin dəvətini yalnız eşidən (qəbul edən) qulağı və qəlbi (qəbul etməyə) hazır olan insanlar qəbul edər. Bu dəvət və saqındırma onlarda iki təsir qoyur: Birincisi budur ki, onlar zikr və «Quran»a tabe olurlar, ikincisi isə Allah və məsuliyyətlər qarşısında qorxu hissi keçirirlər. Başqa sözlə desək, bu iki təsir həmin insanlarda saqındırmadan qabaq hazır olmuş, ayə nazil olduqdan sonra isə həyata keçmişdir. Qafil və bədbəxt insanlar isə bunların tamamilə əksinədir. Saqındırmanı qəbul etməyə nə eşidən qulaqları, nə də hazır olan qəlbləri var. Bu ayə eynilə «Bəqərə» surəsinin ilk ayələrinə bənzəyir: «Bu heç bir şəkk-şübhə olmayan və təqvalılara doğru yol göstərən kitabdır.» 1.Təfsirçilərin bir çoxunun fikrinə görə «zikr»də məqsəd «Qurani-Məcid»dir. Çünki bu kəlmə «Quran»da bir neçə mənaya gəlmişdir1. Ancaq ola bilsin ki, zikr sözündə məqsəd onun leksik mənası olsun. Belə olan halda isə zikr dedikdə «Quran»ın bütün ayələri, peyğəmbərin bütün saqındırmalarına şamil olan nəsihətlər nəzərdə tutulur. 3.«Xəşyət» (qorxu) əzəmət və böyüklüklə qarışmış qorxuya deyilir. «Rəhman» sözü isə Allahın ümumi rəhmət cilvəsidir və burada bir incəliyə malikdir. O incəlik budur ki, insan Allahdan qorxmaqla yanaşı gərək Onun rəhmətinə də ümüd bəsləsin. Beləliklə də insan hərəkətinin daimi səbəbi olan «xof» və «ümid» sözü «Allah» kəlməsi ilə birgə istifadə olunmuşdur: «Allah və qiyamət gününə ümid bəsləyən insanlar üçün...» (Əhzab-21) Bunun səbəbi budur ki, gərək ümid qorxu ilə, qorxu da ümidlə birgə olmalıdır. (Diqqət edin). 4.«Gizlində» dedikdə Allahı dəlil sübut yolu ilə tanımaq nəzərdə tutulur. Çünki Onun müqəddəs və zatı pak olan insanların hissiyatından gizlidir. Onu ancaq qəlb və nişanələrlə görmək olar. Başqa bir ehtimal da var ki, «gizlində» sözünün mənası camaatın gözündən gizli olmaq deməkdir. Yəni insanın bu qorxu və xəşyəti riyakarlıq üzündən olmasın. Bəzi təfsirçilər isə «gizlində» sözünü qiyamət mənasını götürmüşlər. Bunun səbəbini belə izah etmişlər ki, qiyamət də bizim hissiyatımızdan gizlin və qəti olan bir işdir. Lakin birinci təfsir ayə ilə daha uyğun gəlir. 5.«Muştuluq et (müjdə ver)» cümləsi həqiqətdə «qorxutmağı» təkmilləşdirir. Çünki Peyğəmbər (s) əvvəl camaatı (əzabla) qorxudur, elə ki camaat Allahdan qorxub ona itaət edir və itaət onların söz və əməllərində hiss olunur, o vaxt onlara müjdə verir. Peyğəmbər (s) camaata nəyi müjdə verirdi? Allahın Rəsulu hər şeydən əvvəl camaatın fikrini cəlb edən məsələni onlara müjdə verir. Bu məsələ də insanın etdiyi günahlardır. Peyğəmbər (s) onlara günahlarının bağışlanacağını, dəyərli və dəyərini Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi mükafatla təltif olunacaqlarını müjdə verir. Diqqəti cəlb edən budur ki, «məğfirət» (bağışlamaq) və eləcə də «dəyərli mükafat» sözləri nəkərə gətirilmişdir. Sözü belə yerlərdə nəkərə1 gətirməkdə məqsəd bu məsələnin əzəmət və böyüklüyünü çatdırmaqdır. 6.Bəzi təfsirçilərin nəzərinə görə «fəbəşşirhu» (müjdələ) cümləsindəki «fa» hərfi ərəb dili qrammatikasında nəticə bildirən hissəcikdir və bunu bildirir ki, bu əməlin («Quran»a tabe olmaq və Allahdan qorxmağın ) iki nəticəsi var. Birincisi bağışlamaq, ikincisi isə dəyərli mükafatla təltif olunmaqdır. Birinci nəticə əməlin, ikinci nəticə də ikinci əməlin sayəsində əmələ gəlir. Möminlərin başlanacağı və dəyərli mükafatla təltif olunacaqları müjdəsi onlara verildikdən sonra məad, əməllərin yazılması əməllərin yazılması və hesab-kitab məsələsi ortaya çıxır. «Biz ölüləri dirildəcəyik...» «Biz» sözünü gətirməkdə məqsəd budur ki, Allahın əzəmətli qüdrəti insanlar üçün aydın olduqdan sonra daha Onun çürümüş sümükləri necə dirildəcəyi və ölülərin həyat libası geyinəcəyində şəkk-şübhə olmamasını bildirməkdir. Təkcə ölüləri diriltməklə iş sona yetmir. Bundan əlavə «insanların bundan öncə gördükləri iş və izlərini də yazarıq» Beləliklə də insanın nameyi-əmalında (əməllərin yazıldığı kitabda) qeyd olunan bütün əməlləri hesaba çəkiləcək və heç bir əməl yaddan çıxmayacaq. «Bundan öncə gördükləri əməllər» cümləsi insanların gördüyü lakin itib getmiş və heç bir əsər-əlaməti qalmayan əməllərini vurğulayır. Lakin və izlərini dedikdə isə insanın yaşadığı mühitdə gördüyü və izi qalmış əməllər nəzərdə tutulur. Sədəqə vermək, binalar tikdirib camaatın istifadəsinə vermək və s. kimi işlər). Bu ayənin təfsirində daha bir ehtimal var ki, «bundan öncə gördükləri işlər» insanın özünə aid olan əməllərə, «və izlərini» isə insanın özündən sonra qoyub getdiyi ümumi xeyir və şər işlərə işarədir. Ayənin sonunda isə əməllərin yazılması barədə buyurulur: «Hər şeyi aydın bir kitabda qeydə alırıq». Təfsirçilərin əksəriyyəti «aydın kitab»ı (imamin mubini) «lövhi-məhfuz» əməllərin yazıldığı kitab mənasını təfsir etmişlər. «İmam» sözünü kitab üçün sifət gətirməkdə məqsəd bu kitabın günah və savab əhli olan insanların qabağında rəhbər, onların günah və savabını ölçən bir tərəzi olmasını çatdırmaqdır. «Quran»an bəzi ayələrində «imam» sözü «Tövrat» üçün sifət gətirilmişdir. «Görəsən o kəs ki, öz Allahından açıq dəlili var, dili onu söyləyir, rəhbər (imam) və rəhbər olan Musanın kitabında («Tövrat») bundan əvvəl ona şəhadət vermişdir, (bir dəlili olmayan kimsə ilə bərabərdirmi?) (Hud-17). Bu ayədə Tövratı imam adlandırmaq onun maarif ehkam, qayda və qanunlara şamil olmasına, İslam Peyğəmbərinin nişanələrinin bəyan etdiyinə və hər bir zaman insanlar üçün rəhbər ola biləcəyinə görədir. Buna görədə bu söz hər yerdə özünə münasib məna daşıyır. İncəliklər: 1.Nameyi-əmalın növləri: «Quran» ayələrindən belə məlum olur ki, insanın əməlləri bir neçə müxtəlif kitablarda qeyd olunur. Bununla da insanın hesab zamanı heç bir bəhanəsi qalmır. Birinci kitab, insanın ömür boyu gördüyü şəxsi əməlləri qeydə alınmış kitabdır. «Quran» bu barədə buyurur: «Oxu öz əməl kitabını. Bu gün sən özün-özündən hesab almaq üçün yetərlisən.» («İqrə» kitabəkə kəfa binəfsikəl yəvmə həsiba. «İsra»–14) O zaman günahkarların fəryadı göylərə ucalacaq. «Quran» bu məsələni belə açıqlayır: «Vay olsun bizə, bu necə kitabdır ki, heç bir kiçik və böyük günahı hesabsız buraxmayıb. (Hamısını qeydə alıb.) («Yəqulunə ya vəylətəna ma lihazəl kitabi la yuğadiru səğirətən və la kəbirətən illa əhsabə.» «Kəhf»–49). «Bu kitabı möminlər sağ, günahkarlar isə sol əlinə alırlar...» («Əl haqqə» 19 və 25) İkinci kitabda ümmət və xalqların ayrı-ayrı əməlləri yazılır. «Quran» bu barədə belə buyurur: «Hər ümmət nameyi-əmalının almaq üçün çağırılır.» («Kullu ummətin tuda ila kitabiha.» «Casiyə»-28) Üçüncü kitab isə ümumi və «lövhi-məhfuz» adlanan nameyi-əmaldır. Bu kitabda əvvəldən axıra kimi olan insanların əməlləri ilə yanaşı dünyada baş vermiş bütün hadisələr də qeydə alınmışdır, canlı bir şahid, hesab-kitab aparan və eləcə də insanları savab və günahların mükafatı və cəzəsına çatdıran mələklərin rəhbəridir. 2. Bütün əməllər qeydə alınır. Hətta....... İmam Sadiq (ə)-dan söylənilən hədisdə oxuyuruq: Bir gün Peyğəmbər (s) öz səhabələri ilə quraqlıq və şoran bir səhrada idi. Rəsuli-Əkrəm səhabələrə buyurdu: «Gedin, odun yığıb gətirin.» Səhabələr cavab verdilər ki, ey Allahın Rəsulu, bura susuz-ələfsiz, quraq bir səhradır. Biz buradan odun tapa bilmərik. Peyğəmbər (s) yenə buyurdu ki, gedin bacardığınız qədər yığın. Səhabələr gedib hərəsi bir az odun və quru çubuq yığıb gətirib Peyğəmbərin (s) qarşısında bir yerə yığdılar. (Odunlar yandıqda böyük bir alov əmələ gəldi.) Peyğəmbər (s) buyurdu: (Kiçik), günahlar da bu cür yavaş-yavaş yığılıb insanın nameyi-əmalında qeydə alınırlar. (Lakin siz onlara ayrı-ayrılıqda etinasızlıq edirsiniz.) Daha sonra isə belə buyurdu:-«Kiçik günahlardan qorxun! Çünki, onların hamısı və eləcə də bundan öncə gördüyünüz işlər qeydə alınaraq aydın kitabda yazılır.4 Bu gözəl hədis öz incəliyi ilə kiçik günahların yığılması onların nəticəsində əmələ gələn alovun şölələnməsini bəyan edir. Başqa bir hədisdə deyilir ki, bir gün Mədinə şəhərinin kənarda yerləşən «Bəni Sələmə» tayfası Mədinəyə gəlib Peyğəmbər (s) məscidinin yaxınlığında məskən salmağı qərara aldılar. Bu zaman «inna nəhnu nuhyil məvta...» ayəsi nazil oldu. Allahın Rəsulu (s) buyurdu: «İnnə asarəkum tuktəbu.» «Sizin Mədinəyə tərəf atdığınız addımlar nameyi-əmalınızda yazılacaq. (İstər savab olsun, istərsə də günah). «Bəni Sələmə» bu sözü eşitdikdən sonra fikirlərindən dönüb öz yerlərində qaldılar. Məlum olur ki, bu ayə böyük mənaya malikdir. Yuxarıda deyilən hədislər isə bu məfhumdan nümunələrdir. Ola bilər ki, Əhli-beytdən rəvayət olunmuş və onlarda «imamin mübin» sözü həzrəti Əliyə (s) təfsir olunan hədislər yuxarıda qeyd olunan təfsirlə müvafiq olmasın. Çünki, imamlardan deyilən hədislərdə (aydın kitab) Həzrəti Əliyə (ə) təfsir verilmişdir. O cümlədən, İmam Baqir (ə) öz əcdadından rəvayət edir: «Yasin» surəsinin 12-ci ayəsi nazil olan zaman Əbu Bəkir və Ömər yerlərindən qalxaraq Peygəmbərdən (s) soruşdular: «Ey Allahın Rəsulu! «İmamin mubin» sözündə məqsəd «Tövrat»dır?» Peygəmbər buyurdu: «Xeyr.» Soruşdular: «İncildir?» Peygəmbər (s) yenə buyurdu ki, xeyr. Onlar üçüncü dəfə sual etdilər ki, məqsəd Qur andır? Peygəmbər yenə də onlara mənfi cavab verdi. Elə bu zaman həzrəti Əli (ə) Peygəmbərin (s) yanına gəldi. Peygəmbər Həzrəti Əlini (ə) gördükdə buyurdu: «İmamin-mubin» bu kişidir. O, Allah-təalanın hər şeyin elmini onda qərar vermiş imamdır5.» Əliyyibni İbrahimin təfsirində İbi Əbbas həzrəti Əlinin (a) öz dilindən rəvayət edərək deyir: «And olsun Allaha ki, «imamin mubin» mənəm. Haqqı batildən ayırıram və bu elmi (haqqı batildən ayırmagı) Peyğəmbərdən (s) irs aparmışam.» Bəzi təfsirçilər, o cümlədən, Alusi (təfsirçi adıdır) bu cür hədisləri şiə vasistəsilə söyləməkdən vəhşət etmişlər və bu təfsirlər ayəninin mənasından xəbərsiz olmagın nəticəsində deyilmiş kimi qələmə vermişlər. Ancaq bir az diqqət yetirdikdə görürük ki, «imamin mübin»i həzrəti Əliyə (ə) təfsir edən hədislərlə həmin sözü « lövhi məvhfuz» mənasına təfsir edən hadislərin heç bir ziddiyyəti yoxdur. Çünki, birinci dərəcədə Peyğəmbərin, ondan sonra isə Onun canişininin pak olan qəlbləri «lövhi-məhfuzu» özündə əks etdirən aynalardır və Allah lövhi-məhfuzda olanların əksəriyyətini onlaın qəlbinə ilham etmişdir. Beləliklə də onlar lövhi-məhfuzdan bir nümunədirlər. Deməli, «imamin mubin»i həzrəti Əli (ə) mənasına təfsir etmək heç də təəccüblü deyil. Çünki, o da lövhi-məhfuzun bir budağıdır. Bundan əlavə kamil bir insanın vücudunun kiçik olmasına baxmayaraq bu vücud böyük bir aləmi özündə sığışdırmışdır.6 Həzrəti Əli (ə) bu məsələni öz şerində belə bəyan edir: «Ey insan! Sən özünü balaca məxluq hesab edirsən? Bu halda ki, bu böyüklükdə aləm sənə sığınmışdır.» Bunu da bilirik ki, bu aləm Allahın elmi və lövhi-məhfuzdan bir səhifədir. (Deməli həzrəti Əli (ə) kimi kamil bir insanın lövhi-məhfuzdan bir budaq olması heç də təəccüblü deyil.) Təəccüblü budur ki, Alusi yuxarıdakı rəvayətləri inkar etməsinə baxmayaraq axırıncı heç də inkar etməyib. Hər halda «imamin-mubin» sözündən məqsəd «lövhi-məhfuz» olmasında heç bir şəkk-şübhə yoxdur və yuxarıdakı hədislərin isə («imamin-mubin»-i həzrəti Əli (ə) mənasına təfsir edən hədslər) bu məna ilə heç bir ziddiyyət yoxdur.******* Tərcümə: Onlar üçün şəhər əhalisini örnək göstər, Allahın elçiləri oraya doğru gedən zaman (13). Biz onlara iki nəfər elçi göndərdik, ancaq ikisini də inkar etdilər. Bu iki elçini üçüncü elçi ilə qüvvətləndirdik və onlar dedilər: «Biz sizə (Allah tərəfindən) göndərilmiş elçilərik» (14). (Onlar isə Peyğəmbərin cavabında) dedilər: «Siz bizim kimi insanlarsınız və Rəhman Allah heç bir şey nazil etməmişdir. Siz ancaq yalan deyirsiniz» (15). (Elçilər) dedilər: «Rəbbimiz sizin üçün göndərilmiş olduğumuzu bilir(16). Və bizim borcumuz aydın bir təbliğdən başqa bir şey deyildir» (17). Dedilər: «Biz sizi uğursuz sanırıq. Əgər dediklərinizdən əl çəkməzsinizsə sizi daşlayacağıq və bizdən sizə acı bir əzab toxunacaqdır» (18). Elçilər dedilər: «Uğursuzluğunuz sizinlə birlikdədir.» (Sizin özünüzdədir). «Əgər düz fikirləşsəniz siz həddini aşmış bir tayfasınız.» (19) Təfsir: «Şəhər əhalisi»nin sərgüzəşti onlar üçün ibrət və örnəkdir. Quranda, İslam Peyğəmbərinin nübüvvəti, sadiq möminlər və bütpərəst müşriklər barədə olan bəhslərdə keçmiş ümmətlərin sərgüzəştlərindən söhbət açılmışdır. Bu ayədən başlayaraq (18-ci ayəyədək olan hissədə Allah peyğəmbərlərinin bir neçəsinin başına gələn hədisləri açıqlamışdır. Bu peyğəmbərlər müşrik, bütpərəst və «əshabül-qəryə» (şəhər əhalisi) adı ilə məşhur olmuş insanları hidayət etmək üçün göndərilmişdir. Həmin camaat isə peyğəmbərləri danaraq onların əleyhinə qiyam etmiş və axırda isə şiddətli bir əzaba düçar olmuşlar. Bunları deməkdə məqsəd Məkkənin müşriklərinə xəbərdarlıq etmək, Peyğəmbər (s) və azsaylı möminlərə isə təsəlli verməkdir. Çünki Quranın qəlbi olan bu surədəki sərgüzəşt eyni ilə islamın ilkin möminlərinin sərgüzəştinə bənzəyir. Əvvəl Allah buyurur: «Onlar üçün şəhər əhalisini örnək göstər, Allahın elçiləri oraya dogru gedən zaman» «Qəryə» əslində camaatın cəm olub yaşadığı yerə deyilir. Bəzi hallarda isə insanların özünə də «qəryə» deyilir. Beləliklə də «qəryə» sözü həm şəhər və həm də kəndlərə şamil edilir. Bu günkü fars dilində «qəryə» sözünün «kənd» mənasında işlənməsinə baxmayaraq ərəb dilində və eləcə də «Quran»ın özündə dəfələrlə «Misir» və «Məkkə» kimi mühüm şəhərlərə də « qəryə» deyilmişdir.7 Bu şəhərin hansı şəhər olması haqda müxtəlif mülahizələr var. Təfsirçilər arasında ən məhşur mülahizə budur ki, o şəhər Şamatın «Əntakiyyə» şəhəridir. Bu şəhər keçmiş Romanın ən məşhur və möhtəşəm şəhərlərindən biri idi. İndi isə bu şəhər coğrafi mövqe nəzərindən Türkiyənin şəhərlərindəndir. Bu barədə ətraflı məlumatı incəliklər mövzusunda verəcəyik. Yuxarıdakı ayələrdən məlum olur ki, həmin şəhərin əhalisi bütpərəst olmuş və Allah elçiləri isə bütpərəstliklə mübarizə edərək onları tövhidə dəvət etmişlər. «Quran» bu hadisəni üstü örtülü dedikdən sonra macəranı şərh edərək belə buyurur: «Biz onlara iki nəfər elçi göndərdik, ancaq onlar ikisini də inkar etdilər. Bu iki elçini üçüncü elçi ilə qüvvətləndirdik. Və onlar da dedilər: Biz sizə (Allah tərəfindən) göndərilmişik. Bu minvalla Peyğəmbərlərdən üçü (ikisi qabaqcadan, üçüncü isə onların ardınca) azğın camaata göndərildi. Bu Peyğəmbər lərin kim olmaları barəsində təfsirçilər arasında ixtilaf var. Bəzi təfsirçilər qabaqcadan göndərilən iki nəfəri «Şəmun» və «Yuhənna», üçüncünü isə «Pavel» bilmişlər. Bəziləri isə onlar üçün başqa adlarla xatırlamışlar. Təfsirçilərdən bəziləri bu elçilərin birbaşa Allah tərəfindən, bəziləri isə onların İsa (ə)-ın tərəfindən göndərilməsini bəyan edirlər. (İsanın (ə) elçiləri olsalar da yenə bir vasitə ilə Allaha nisbət verilirlər). Ayənin zahirindən birinci təfsir nəzərə çarpır. Ancaq iki təfsirin nəticəsində heç bir fərq yoxdur. «Quran» bütpərəslərin Peyğəmbərlərə etdikləri etirazı belə izah edir: «Siz bizim kimi adi insanlarsınız. Rəhman Allah heç bir şey nazil etməmişdir. Siz ancaq yalan deyirsiniz». Belə bəhanə, bütün müşrik insanların Allah peyğəmbərlərinin dəvəti qarşısında gətirdikləri bəhanədir. Onların əqidəsi bu idi ki, əgər Allah tərəfindən peyğəmbər gəlməlidirsə gərək mələk olsun. Bizim kimi insanlardan peyğəmbər olmaz. Bu bəhanə ilə peyğəmbərləri yalançı hesab edirdilər. Bir halda ki, bəlkə özləri də bütün tarix boyu gələn p
Ayədə Allah-ın «Rəhman» sifətinə çox diqqət yetirilmişdir. Səbəbi budur ki, müşriklərin cavabı onların öz sözlərində gizlənmişdir. (Yəni onlar peyğəmbərləri danan zaman özləri də belə deyirlər: «Rəhman Allah heç bir şey nazil etməmişdir». Buna görə də, necə ola bilər rəhməti bütün aləmə ümumi olan Allah insanları hidayət etmək üçün onlara peyğəmbər göndərməsin ? Bu barədə daha başqa bir ehtimalda budur ki, onlar (müşriklər) Allahın «Rəhman» sifəti ilə bəhanə gətirərək demək istəyirlər ki, peyğəmbərlərin gəlməsi və vəzifələrinin müəyyən olunması ilə Allah onları çətinliyə salmaq istəmir və onları azad buraxmışdır. Bu müşriklərin məntiqsiz və heç bir əsası olmayan fikirləridir. Allahın elçiləri onların cavabından məyus olmayıb, öz risalətlərini davam etdirmiş və onların cavabında belə demişlər:-«Dedilər: Rəbbimiz sizin üçün göndərilmiş olduğumuzu bilir. Və bizim borcumuz aydın bir təbliğdən başqa bir şey deyildir». Elçilər öz peyğəmbərliklərini ancaq sübutsuz iddia ilə bəyan etməmiş və təkcə and içməklə kifayətlənməmişlər. Əksinə onlar öz peyğəmbərliklərini isbat etmək üçün möcüzələr də göstərmişlər. Necə ki, bu mətləb (aydın bir təbliğ) ibarəsindən də başa düşülür. Əks təqdirdə onların təbliğinə «bəlağun - mubin» demək olmaz. Ona görə ki, «bəlağun mubin» həqiqəti (peyğəmbərlərin Allah tərəfindən gəlməsini) hamıya çatdırmalıdır. Həqiqəti hamıya çatdırmaq isə məhz aydın dəlillər və möcüzə göstərməklə mümkündür. Bəzi rəvayətlərdə göstərilmişdir ki, bu elçilər də Həzrəti İsa (ə) kimi əlacsız xəstələrə (Allahın əmri ilə) şəfa vermişlər. Ancaq bu bədbəxtlər aydın dəlil və möcüzələrin qarşısında yenə də təslim olmadılar. Əksinə, öz düşmənçiliklərini artıraraq peyğəmbərləri hədələyib qorxudurdular. «Quran»da bu barədə buyurur: «Dedilər: -Biz sizi uğursuz sanırıq». Ola bilsin peyğəmbərlərin gəlmələrilə birlikdə müşriklər günahlarının əsərində və ya Allah tərəfdən xəbərdarlıq olaraq bəzi çətinliklərlə üzləşmişlə. Necə ki bəzi təfsirçilərin dediyinə görə bu qövmün yaşadığı yerdə bir müddət yağmursuzluq oldu. Ancaq bu çətinlik onlara ibrət olmamış, əksinə buna səbəb peyğəmbərlərin gəlişini hesab etmişlər. Bunlarla kifayətlənməyib öz çirkin planlarını peyğəmbərlərə açıb söylədilər: «Əgər dediklərinizdən əl çəkməsəniz sizi daşlayacağıq və bizdən sizə acınacaqlı bir əzab toxunacaq». «Acınacaqlı bir əzab» («əzabun əlim») barədə təfsirçilər arasında iki nəzəriyyə vardır. Birinci nəzəriyyə budur ki, acınacaqlı əzabda məqsəd elə daşlanmağın özüdür. İkinci birincidən fərqli olaraq acınacaqlı əzabı daşlamaqdan da şiddətli bir əzab mənasına təfsir etmişlər. İkinci nəzər zehnə daha münasib gəlir. Çünki, ən pis və acınacaqlı əzablardan biri olan daşlanmaq bəzi hallarda ölümlə nəticələnmir. Mümkündür «acınacaqlı əzab»dan məqsəd bu olsun ki. müşriklər peyğəmbərləri o qədər daş-qalaq edəcəklər ki, onların ölümü ilə nəticələnsin, ya da başqa işgəncələrlə də onlara əzab verəcəklərlə. Necə ki, bunlardan qabaqkı peyğəmbərlərin qövmü onların gözünə qızdırılmış dəmir salmaq, boğazlarına qaynar qurğuşun tökmək vasitəsilə onlara işgəncələr verirdilər. Bəzi təfsirçilər bu barədə daha bir başqa təfsir vermişlər. Bu təfsirçilər daşlamağı cismani, acınacaql əzabı isə ruhi və mənəvi əzab bilmişlər. Ancaq bundan qabaqkı təfsir həqiqətə daha uyğundur. Həqiqətən batil, zülm və fəsadın tərəfdarlarının əllərində heç bir sübut olmadıqda hədə-qorxuya əl atırdılar. Ancaq bunu bilmirdilər ki, «Allah» yolunu gedən insanlar heç vaxt bu hədə-qorxunun müqabilində təslim olmayacaq, əksinə öz təbliğlərini daha da gücləndirəcəklər. Peyğəmbərlər öz təbliğlərinə başlamazdan qabaq hər şeydən əl çəkmiş, bu yolda canlarından keçməyə belə hazır olmuşlar. Müşriklərin bu inkarının qarşısında peyğəmbərlərin cavabı bu oldu: «(Peyğəmbərlər) Dedilər: uğursuzluğunuz sizinlə birlikdədir (sizin özünüzdədir) əgər düz fikirləşsəniz». Əgər sizə bədbəxtlik üz veribsə və Tanrının nemətləri sizdən üz döndəribsə, bunun səbəbini bizim gəlişimizdə yox, özünüzdə və gördüyünüz günahlardan bilin. Siz bütpərəstlik və nəfsinizə itaət etməklə özünüzü bədbəxt və ilahi nemətlərdən məhrum etmisiniz. Bəzi təfsirçilər «əin zükkirtüm» (əgər düz fikirləşsəniz) cümləsinə müstəqil və ayrı bir məna vermişlər. Bu təfsirçilər deyirlər: Bu ibarənin mənası budur ki, əgər peyğəmbərlər gəlib siz müşrikləri düz yola dəvət etsələr cavabında onları qorxudub vücudlarını uğursuzmu sanmalısınız? Onlar sizlərə nur, hidayət, xeyir və bərəkət müjdə verirlər. Bu cür xidmətin cavabı onları qorxudub nalayiq söz deməkdirmi ? Peyğəmbərlər sözlərinin sonunda bu azğın qövmü belə adlandırmışlar : «Siz həddini aşmış bir tayfasınız» Sizin əsas dərdiniz sizin azğınlığınız və həddinizi aşmanızdır. Tövhiddən üz döndərib bütpərəstliyə tərəf addım atmanızın, taleyinizin bədbəxtliyə düçar olmasının, xeyrxah insanların xeyirlərinin əvəzində onlara pislik edib onları qorxutmanızın səbəbi haqqdan üz döndərməniz, israfkarlığınız, günahlar dəryasındaqərq olmanız və həddinizi aşmanızdır. Bu Peyğəmbərlərin macərası barədə əlavə məlumatları və eləcə də bu hadisənin harada baş verməsini bundan sonra gələn ayələrin təfsrində deyəcəyik. *** Tərcümə: Bir kişi şəhərin ən uzaq yerindən qaça-qaça gəlib, dedi: «Ey mənim tayfam, elçilərə itaət edin (20). Sizdən heç bir muzd istəməyənlərə tabe olun. Onlar doğru yolda olanlardırlar (21). Mən nə üçün məni yaradan « Allah» a tapınmayım ? Siz ona doğru qayıdacaqsınız (22). « Allah» dan başqa tanrılar seçim ?, bir halda ki, Rəhman (Allah) mənə bir zərər yetirmək istəyəndə, onların şəfaətinin mənə bir xeyri olmaz və məni qurtara bilməzlər ? (23) . O vəziyyətdə isə mən açıq bir sapqınlığın (azğınlığın ) içərisində olaram (24). Məi sizin «Rəbb»inizə inandım. Məni dinləyin» (25). (Onu şəhid etdilər ). Ona-Cənnətə gir-dedyildi. O da dedi: «Kaş mənim tayfam biləydi (26). Ki, məni «Rəbb»im bağışladı və məni əzizlənənlər zümrəsinə daxil etdi».(27) Ondan sonra onun qövmünün üstünə göydən heç bir qoşun göndərmədik, göndərəcək də deyildik (28). ( Ancaq onlara) tək bir qorxunc bağırtı kifayət oldu; dərhal hamısı öldü (29). Vay olsun bu bəndələrə ki, onlara istehza etmədikləri bir Peyğəmbər göndərilmədi (30). Təfsir: Canından keçmiş mücahid. İndi təfsir edəcəyimiz ayələrdə indiyə qədər söhbət etdiyimiz Allah peğəmbərlərinin dastanının daha bir hissəsi açıqlanmışdır. Bu hissədə söhbət o vaxtın saysız-hesabsız müşriklərinin müqabilində olan azsaylı möminlərdən və onların bu peyğəmbərləri axır nəfəslərinə kimi müdafiə etmələrindən gedir. Əvvəlcə belə buyurur: «Bir kişi şəhərin ən uzaq yerindən qaça-qaça gəlib, dedi: « Ey mənim tayfam, elçilərə itaət edin.» Təfsirçilərin çoxu bu kişinin adını «Həbibi-Nəccar» demişlər. O peyğəmbərlərlə ilk görüşdə, onların haqq olmalarını bilmiş və onları peyğəmbər kimi qəbul etmişdir. Bu yolun qabaqcıl möminlərindən olmuşdur. Müşriklərin şəhərin mərkəzində peyğəmbərlərin əleyhinə qiyam etməsi xəbəri buna çatdıqda o artıq sakit oturmağı məslhət görməyib, tələsik halda şəhərin mərkəzinə gəlib peyğəmbərlərə müdafiədə əlindən gələni əsirgəmədi. Onun qaça-qaça, tələsik halda gəlməsi (yəsa-tələsik) sözündən də istifadə olunur. Şəhərdə vəziyyət o yerə çatmışdı ki, müşriklər bu peyğəmbərləri öldürmək qəsdinə durmuşdular. Ayədə Həbibi-Nəccarın adı gətirilməmiş və onun adının əvəzinə (kişi) sözündən istifadə edilmişdir. Bu sözü (qeyri-müəyyən) nəkərə gətirməkdən məqsəd onun adi, əlində heç bir iqtidarı olmayan və öz yolunda tək-tənha olmasını bəyan etməkdədir. Həqiqətdə isə onun nur və iman hərarəti ilə elə qızışmışdı ki, tövhid yolunda mübarizə edənlərin qarşısına çıxan çətinliklərə baxmadan o, mübarizə meydanına qədəm basdı. O, öz gördüyü işi ilə İslam Peyğəmbərinin dövründəkiçox az olan möminlərə örnək oldu. Möminlər bildilər ki, hətta bir nəfər mömin də məsuliyyət daşıyır və sakit oturmaq onun üçün düzgün deyil. «Şəhərin uzaq nöqtəsi» (əqsəl mədinəti ) ibarəsindən başqa düşülür ki, bu elçilərin sorağı şəhərin ucqar yerlərinə də gedib çatmış və onları qəbul etməyə hazır olan qəlblərdə öz təsirini qoymuşdur. Bundan əlavəbu ibarədən başa düşülür ki, şəhərin ucqar nöqtələri məzlum insanların mərkəzi olmuş və onları asanlıqla yola gətirmək olar. Ancaq şəhərin mərkəzi isə rifah cəhətdən təminatı əla vəziyyətdə olanların yeri, onları yola gətirmək isə bir o qədər də asan iş deyildir. «Ey mənim tayfam» ibarəsi isə bunu anladır ki, Həbibi-Nəccar qövmünə ürəyi yanarlıq etmiş və onun bu dəvətində heç bir şəxsi mənfəət yoxdur. İndi görək bu mömin və mücahid insan öz qövmünü hansı yolla və necə haqqa tərəf dəvət edir ? O, əvvəl belə deyir: «Sizdən heç bir muzd istəməyən insanlara itaət edin». Muzd istəməmək onların doğru demələrinin birinci nişanəsidir. Bununla məlum olur ki, onlar öz dəvətlərində maddi mənfəət güdmür, müşriklərdən heç bir cah-cəlal, hətta heç təşəkkür də belə istəmirlər. Bu xüsusiyyət bütün peyğəmbərlərdə olub onların ixlas nişanələrindən sayılmış və Quran ayələrində bu məsələ dəfələrlə vurğulanmışdır. Təkcə «Şüəra» surəsində beş dəfə buna işarə olunmuşdur.8 Daha sonra isə deyir: «və hum muhtədun» «Onlar düz yolda olanlardırlar» (Onların dəvətindən də doğru yolda olmaları başa düşülür ). Əgər bir insan camaatı düz yola dəvət edə və camaat onun dəvətinə mənfi cavab verərsə bunun səbəbi, ya o yolun üzgün olmaması, ya da dəvət edən insanların şəxsi mənfəət güdməsidir. Bu da camaatın nifrətinə səbəb olur. Ancaq bir dəvətdə bu iki səbəbin heç biri olmazsa, daha o dəvətdə şübhə yeri qalarmı? Həbibi-Nəccar bu dəlili dedikdən sonra peyğəmbərlərin dəvətinin haqq olduğunu sübut etmək üçün daha bir dəlil və sübut gətirir. Bu dəlildə peyğəmbərlərin dəvətinin əsas hissəsi olan «Tövhid»ə işarə edərək deyir: «Mən nə üçün məni yaradan Allaha itaət etməyim?» Bütün nemətləri xəlq edib onları məxluqlara əta edən Allahın itaət edilməyə ləyaqəti var. Əlindən heç nə gəlməyən bütlərin isə bir zərrə belə itaət olunmağa ləyaqətləri yoxdur. İnsanın fitrəti onu dəyərsiz məxluqatı yox, öz xaliqini ibadət etməyə çağırır. Mən bu dəvəti necə qəbul etməyim? Bu incəliyi «məni yaradan» (fətərəni) sözündən də ələ gətirmək olar. Diqqəti cəlb edən məsələ budur ki, Həbibi-Nəccar müşriklərə belə xitab etmir: «Nə üçün sizi yaradan Allaha itaət etməyəsiniz». Əksinə o öz xitabında deyir: «Mən nə üçün məni yaradan Allaha itaət etməyim». Onun bu sözlərinin müşriklərdə əsər etməsinə görə özünə xitab edir. Bunun ardınca müşriklərə xəbərdarlıq edərək deyir: «Və iləyhi turcəun» «Siz ona tərəf qayıdacaqsınız». Bununla demək istəyir ki, Allah təkcə bu dünyada deyil, o biri dünyada da (axirətdə) sizinlə olacaq. Buna görə də həm bu dünyanızınvə həm də axirətinizin işləri Onun əlində olan Allaha itaət edin. Həbibi-Nəccar üçüncü sübut və dəlilində bütlərdən söhbət etmiş, onların məbudluğunu tənqid edərək Allahın həqiqi məbud olmasını isbat edir. Quran bu məsələni belə izah edir: «Allahdan başqa tanrılar seçim bir halda ki, Rəhman (Allah) mənə bir zərər yetirmək istəyəndə onların şəfaətinin mənə bir xeyri olmaz və mənə nicat verə bilməzlər». Bu ayədə də o özünə xitab edir və bununla da onlara bildirir ki, həqiqi məbud hansıdır. Bu ayədə müşriklərin bütlərə ibadət ibadət etməsinin əsas bəhanəsinə işarə olunur. Müşriklər deyrdilər: «Biz bütlərə ona görə ibadət edirik ki, onlar qiyamət günündə bizə şəfaət edəcəklər. Həbibi-Nəccar isə onların bəhanəsinin müqabilində belə cavab verir: Nə şəfaət? Hansı kömək, hansı nicat? Onların özünün sizin köməyinizə ehtiyacı var. Onlar çətinlikdə sizin hansı işinizi həll edə bilirlər? «Rəhman» sözündə Allahın rəhmətinin geniş olması, bütün nemətlərin Onun tərəfindən gəlməsi və bunun özü ibadətdə tövhidə dəlil olmasından əlavə daha bir incəlik var. O incəlik də budur ki, Rəhman Allah heç kimə zərər və ziyan yetirmək istəmir. Ancaq insan Allahın dediklərini yerinə yetirməməkdə öz həddini aşarsa onda Allahın qəzəbinə rastlaşacaqdır. Daha sonra bu mücahid və mömin insan öz dediklərini təkidləndirmək üçün əlavə edib deyir: «Əgər mən bu bütlərə sitayiş edib onları Allah-a şərik tutsam onda mən açıq bir azğınlığın içərisində olaram.» Ağıllı və dərrakəli bir insanın dərrakəsiz bütlərin qarşısıida diz çöküb onları yeri-göyü yaradan Allaha şərik qərar verməsindən də açıq və aşkar azğınlıq olarmı? Bu mübariz və mücahid kişi öz sözlərini deyib təbliğ etdikdən sonra camaatın arasında uca səslə dedi: «Mən sizin Rəbbinizə inandım» «Məni dinləyin» «fəsməi» və bunu da bilin ki, mən bu peyğəmbərlərin dəvətini qəbul edirəm. Bundan qabaqkı ayələrdə aydın olur ki, «məni dinləyin» və «mən sizin Rəbbinizə iman gətirdim» cümlələrində xitab orada yaşayan müşriklərədir. «Sizin Rəbbinizə» ibarəsindən məqsədelə Rəhman Allahın özüdür və ayənin mənasında heç bir dəyişiklik yoxdur. (Çünki onlar müşrik də olsalar yenə də həqiqi Rəbbləri bütün yeri-göyü yaradan Allahdır). Necə ki, Quranın bir çox ayələrində belə ifadələr gəlmişdir.9 Ola bilər bəziləri desin ki Həbibi-Nəccar öz qövmünə xitab edərək deyir: «Mən sizin Rəbbinizə inandım». Cümləsinin mənası isə budur ki mən də sizin kimi bütlərə inandım. Bunun ardınca gələn «məni dinləyin» cümləsinin mənası isə budur ki, siz mənə qulaq asın və mən inandığıma sizdə inanın. Necə ki, indiyə qədər siz də elə bütlərə inanmısınız. Elə bu yolunuzu da davam edin. Buna görə də bəzi təfsirçilər bu ehtimalın qarşısını almıq üçün demişlər ki, bu ayələrdə olunan xitablar müşriklərə yox, Allahın göndərdiyi peyğəmbərlərədir. Onda ayənin mənası mənası belə olar: «Mən sizin Rəbbinizə inandım» (Yəni siz camaatı Allaha itaət etməyə dəvvət edirsiniz, mən də bu dəvəti qəbul edib siz deyən Allaha iman gətirdim).» «Sizin Rəbbiniz» və «məni dinləyin» cümlələri də bunu sübutdur. Ancaq ayəni bu cür təfsir etmək üçün əldə heç bir sübut yoxdur. «Məni dinləyin» ibarəti də müşriklərə xitabdır. Ona görə ki, bu mömin kişi onlara onun öz dəvətini qəbul etmək üçün «məni dinləyin» deyir. Necə ki, Fironun yaxın adamlarından biri mömin olduqdan sonra onlara dedi: «Ey mənim tayfam! Mənim ardımca gəlin, sizi düzgün yola hidayət edim» (Ğafir.38). İndi görək bu müşrik qövm və tayfa ona nə cavab verdilər? Ona qarşı hansı ziddiyyət göstərdilər? Quranda bu barədə açıq-ışkar bir şey deyilməmişdir. Ancaq sonrakı ayələrin ləhnində belə aydın olur ki, müşriklər onun əleyhinə qalxıb onu şəhid etdilər . Onun həyəcanla, möhkəm dəlillər və incəliklərlə dediyi bu sözlər bütpərəst və müşrik insanlara və onların çirkin qəlblərindəki heç bir təsir bağışlamadı. Əksinə onları daha da nifrətləndirdi. Onların onun əleyhinə qiyam edib şəhid olmasına səbəb oldu. Onlar son dərəcə düşmənçilik və rəhimsizcəsinə bu şücaətli və mömin kişinin canına qəsd etdilər. Ona o qədər daş vurdular ki, taqətdən düşüb yerə uzanaraq şəhid oldu. Ölən zamana qədər bu sözləri təkrar edirdi : «İlahi! Mənim tayfamı özün hidayət et. Onlar nə etdiklərini anlamırlar».10 Başqa bir rəvayətə görə onu ayaqlarının altına salıb o qədər təpiklədilər ki, ruhu bədənindən çıxdı.11 «Quran» bu həqiqəti çox gözəl və üstübağlı bir cümlə ilə bəyan edərək buyurur: «Qiləd xülil cənnətə» « Ona cənnətə gir- deyildi». Bu ifadə «Quran»ın başqa ayələrində Allah yolunda şəhid olanlar üçün işlədilmişdir. Məsələn «Ali-İmran» surəsinin 169-cu ayəsində Allah buyurur: «Allahın yolunda öldürülənləri ölü sanma; onları diridirlər və Rəbblərinin yanında onlara ruzi verilir». Diqqəti cəlb edən budur ki, bu ifadə Həbibi-Həccarın şəhid olmasından sonra onun çox az müddətdə Behişdə girməsini açıqlayır. Onun şəhadətilə Behiştə girməsi arasında fasilə o qədər az olub ki, «Quran» onun şəhid olmasının əvəzinə Behiştə girməsini bəyan edir (Elə bil bu iş bir göz qırpımında baş vermiş, Həbib-Nəccar şəhid olduqdan dərhal sonra Behiştə girmişdir). Səadətin və əbədi Behiştin yolu şəhidlər üçün çox yaxındır . Məlum olduğu kimi burada məqsəd Bərzəx aləminin Behiştidir. Ona görə ki, həm «Quran» ayələrində, həm də rəvayət və hədislərdə göstərilmişdir ki, əbədi Behişt qiyamətdə möminlərə nəsib olacaq. Necə ki əbədi Cəhənnəm də qiyamətdə günahkarlara nəsib olacaq. Bununla da məlum olur ki, bərzəx aləmində də əbədi Cənnət və Cəhənnəm kimi nümunə olan Cənnət və Cəhənnəm vardır. Necə ki, Həzrəti Əli (ə) qəbir barəsində belə buyurmuşdur: «Qəbr ya Cənnətin bağlarından biridir, (əgər mömin qəbri olarsa ) ya da Cəhənnəm quyularından biri (əgər pis insanın qəbri olarsa )».12 Bəzi təfsirçilər ehtimal vermişlər ki, bu cümlə («Behiştə daxil ol» cümləsi ) qiyamət günündə ona deyiləcək xitaba işarədir. Bu isə ayənin zahirindən başa düşülən məna ilə uyğun gəlmir . Beləliklə də onun pak ruhu asimanlara, Allah rəhməti və Behişt nemətlərinin yanına uçdu. Orada isə onun arzusu yalnız bu idi: «Dedi: -Kaş mənim tayfam Rəbbimin məni bağışladığını və əzizlənənlər zümrəsinə daxil olduğumu biləydi.» Ey kaş, onların gözləri dünyanın maddiyyatı və hicabları (örtükləri) ilə tutulmayaydı. Ey kaş, onların gözləri həqiqəti görə biləydi. Kaş onlar bu pərdənin arxasında olanları görəydilər. Kaş Allahın bu qədər rəhmətini, nemətini və əzizləməsini görüb başa düşəydilər ki, onların mənə qarşı göstərdiyi haqsızlıqlar müqabilində Allah məni necə əzizləyir. Amma əfsuslar olsun ki, … İslam Peyğəmbərindən olan hədisdə deyilir: «Bu mömin kişi həm sağlığında və həm də şəhadətindən sonra tayfasının xeyrini və hidayət olmalarını istəyirdi .» Həbibi-Nəccar əvvəl Allahın rəhmətini, sonra isə Onun əzizlənməsini qeyd edir. Bunun səbəbi odur ki, insan gərək əvvəl Allahın rəhmət suyu ilə çirkinliklərdən təmizlənsin, bundan sonra əzizlənənlər zümrəsinə qoşulsun. Burada daha bir mətləb diqqəti cəlb edir. O da budur ki, Allahın əzizləməsinin bir çox bəndələrə nəsib olmasına və eləcə də «təqva» ilə «əzizləmək» həmişə bir-birinin yanında gəlməsinə baxmayaraq əsas əzizlənmə «Quran»da iki dəstə üçün qeyd edilmişdir. Birinci dəstə «Allahın müqəddəs mələkləri»dir. «Quran» bu barədə buyurur: «Bəlkə onlar əziz bəndələrdirlər. Sözdə Onu ötməyib Onun əmrilə işləyirlər» («Ənbiya»-26, 27). İkinci dəstə isə «imanı kamil olan insanlar»dırlar. «Quran» bu insanları « müxəlləsin» imanı kamil olan insanlar adlandırmış və belə buyurmuşdur: «Onlar Cənnətlərdə əzizlənənlərdir» («Məaric», 35). Bunlar hamısı Həbibi-Nəccarın başına gələn hadisələr idi. O, öz vəzifəsini mərdliklə yerinə yetirib Allah göndərən peyğəmbərlərin vurğunu olmuşdur. Nəhayət, şəhadət şərbətini dadaraq Allahın rəhmətinə qovuşdu . İndi görək bu zalım tayfa Həbibi-Nəccarı öldürdükdən sonra daha hansı cinayətlərə əl atdı? «Quran»da Həbibi-Nəccarın dastanı deyildikdən sonra Əntakiyyəyə göndərilən üç Peyğəmbərin başına gələn hadisələr barədə heç bir söz deyilməmişdir . Ancaq təfsirçilərdən bəziləri yazmışlar ki, o zalım və müşrik tayfa Həbib-Nəccarı şəhid etdikdən sonra o üç peyğəmbəri də qətlə yetirdi. Təfsirçilərdən başqa bir qrupu isə deyir ki, o mömin kişi peyğəmbərlərin onların əleyhinə hazırlanmış təxribatdan yaxa qurtarmasına görə müşriklərin nəzərini özünə cəlb etmişdi. Onlar belə güman edirlər ki, bu yolla peyğəmbərlər sakit bir yerə qaçıb gedə bilərdilər. Ancaq bu hadisədən sonra o tayfaya acınacaqlı bir əzabın nazil olması birinci təfsirin ayə ilə uyğun gəlməsini göstərir. Buna baxmayaraq ki, «o kişinin ölmündən sonra» nazil olunan əzab ifadəsi ikinci təfsiri düzgün qələmə verir. (Diqqət edin ). Siz Əntakiyyə camaatının Peyğəmbərlərə qarşı müxalifətini gördünüz . İndi görək bu şəhərin əhalisinin aqibəti necə oldu ? «Quran» bu barədə buyurur : «Ondan sonra onun qövmünün üstünə göydən heç bir qoşun göndərmədik, heç göndərəcək də deyildik». Bizim bu işlərə (göydən qoşun göndərmək kimi işlərə) ehtiyacımız yoxdur. Təkcə bir işarə ilə bir anın içində onların hamısını məhv edərik. Sonra buyurur: «(Ancaq onlara) təkcə bir qorxunc bağırtı kifayyət oldu; dərhal hamısı öldü». Sonra buyurur: «(Ancaq onlar) təkcə bir qorxunc bağırtı kifayyət oldu; dərhal hamısı öldü». O bağırtı nəyin səs idi? Hər şeyi lərzəyə gətirən, bütün binaları viran edən və müşrikləri qorxudan məhv edən bu nərə və bağırtı ildirim səsi idimi? Yoxsa hamıını ölüm vadisinə çəkən bu səs şiddətli bir zəlzələnin təsirindən əmələ gələn səs idi ? Bu səsin hansı səs olduğu məlum deyil. Ancaq bu məlumdur ki, o səs bir anda olub keçmiş, bütün səsləri batıran və hər şeyi hərəkətsiz edən bir səs olmuşdur. Budur mərhəmətli Allahın qüdrəti və budur zalım və kafir tayfanın aqibəti! Bu hissənin axırıncı ayəsində gözəl bir ləhn ilə müşriklərin peyğəmbərlərlə rəftarını bəyan edilərək deyilir: «Vay olsun bu bəndələrə ki, onlara istehza etmədikləri bir peyğəmbər göndərilmədi» (Yəni bütün peyğəmbərləri istehza etdilər ). Vay olsun Allah rəhmətinin qapılarını üzlərinə bağlayanlara! Vay olsun hidayət çırağlarını söndürənlərə ! Vay olsun onlara! Onlar peyğəmbərlərin dəvətini qəbul etməməklə kifayətlənməyib üstəlik onlara istehza edərək qətlə yetirdilər, bir halda ki, onlar özlərindən qabaqkı müşriklərin acınacıqlı aqibətini öz gözləri ilə görmüş, və ya tarixin səhifələrində oxumuşlar. Ancaq bunların heç birindən ibrət almamış, onların düçar olduğu aqibətə düçar olmuşlar. Bu sözlərin hamısı Allahın dedikləridir. Ona görə ki, bu ayələr hamısı Onun tərəfindən nazil olmuşdur. «Vay olsun onlara» (batini narahatçılıq mənasınadır) cümləsi insanın əlindən gəlməyən işlərin edilməməsinə görə Allahın narahat olması deyildir. Bunun heç mənası da olmaz. Necə ki «qəzəb» in Həqiqi mənası Allah barəsində heç bir məna vermir. Cümlənin həqiqi mənası budur ki, bu müşriklərin vəziyyəti elə idi ki, kim onların bu vəziyyətini görsəydi narahat olardı. Ona görə ki, onları hidayət etmək üçün göndərilən Peyğəmbərlərin dəvətinə baxmayaraq onlar yenə də öz azğınlıqlarında qaldılar. «Allah bəndələri» («ibad») sözünü deməkdə isə məqsəd budur ki, bu bəndələrin (müşriklər) Allah nemətləri içərisində qərq olmalarına baxmayaraq yenə də bu cür cinayətlərə əl atmaları çox təəccüblüdür. İncəliklər.
Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|