Realizm I idealizm

---

wersja robocza: maj 2007

Stanisław Judycki

ROZDZIAŁ XIII : REALIZM  I  IDEALIZM

1.   Struktura   problemu:   Uwagi   historyczne;   Główne   podziały;   Odmiany   realizmu   i

antyrealizmu;  Relacje do innych stanowisk.   2. Zagadnienie realizmu i idealizmu  jako

‘problem  mostu’:  Idealizm  i  immanentyzm;  Realizm  i  metafizyka.  3.    Fenomenalizm:

Uwagi   wprowadzające;   Fenomenalizm   metafizyczny;   Krytyka   fenomenalizmu

metafizycznego;   Fenomenalizm   metafizyczny   i   semantyczny.

 4.   Realizm

transcendentalny   i   idealizm   transcendentalny:  Immanuel   Kant;   Edmund   Husserl;

Roman Ingarden.   5. Antyrealizm:

1.  Struktura problemu 

UWAGI   HISTORYCZNE

.   W   przedmowie   do   drugiego   wydania  Krytyki

czystego rozumu Immanuel Kant napisał:

Dotychczas   przyjmowano,   że   wszelkie   nasze   poznanie   musi   się

dostosowywać do przedmiotów. Lecz wszelkie próby by o nich przy pomocy

pojęć  orzec  coś,  co   by  rozszerzyło   poznanie  nasze,  obracały  się  przy  tym

założeniu wniwecz. Spróbujmyż więc raz, czy nam się lepiej nie powiedzie

przy rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeżeli przyjmiemy,  że to przedmioty

muszą się dostosowywać do naszego poznania.

1

Z punktu widzenia życia codziennego powiedzenie, iż może być tak,

ż

e p r z e d m i o t y   d o s t o s o w u j ą   s i ę   d o   n a s z e g o   p o z n a n i a ,  jest

szokujące,   gdyż   żyjąc   w   świecie   i   uprawiając   różne   nauki   jesteśmy

przekonani,   iż   jest   całkowicie   odwrotnie,   a   mianowicie,   że   to   nasze

poznanie dostosowuje się do przedmiotów. W każdej chwili naszego życia i

działania   w   świecie   jesteśmy   więc   realistami.   Możliwość,   o   której   pisze

Kant,  wyraża   jego   ostateczne  stanowisko  w  tej   kwestii,   stanowisko  które

nazwał   idealizmem   transcendentalnym.   W   przeświadczeniu   filozofa   z

Królewca idealizm transcendentalny miał być porównywalny z dokonaniem

Kopernika:   ‘przewrót   kopernikański’   Kanta   polegał   na   tezie   radykalnie

przeciwstawiającej   się   potocznemu   mniemaniu   w   taki   sposób,   jak

potocznemu mniemaniu przeciwstawia się teoria, według której Słońce jest

nieruchome   a   Ziemia   się   porusza.   O   ile   jednak   nikt   nie   podważa

astronomicznych   dokonań   Kopernika,   o   tyle   epistemologiczne   koncepcje

Kanta wywołały sprzeciw filozofów nastawionych realistycznie, a dyskusja

pomiędzy   realistami   i   idealistami   trwa   do   dzisiaj.   Zarówno   realizm   jak   i

idealizm   mają   wiele   postaci,   nie   tylko   więc   idealizm   Kanta   będzie   tu

przedmiotem analiz, lecz także odmiana idealizmu, jaką jest fenomenalizm,

idealizm neokantowski i idealizm E. Husserla. W ostatnich kilkudziesięciu

latach   zaczął   upowszechniać   się   termin   ‘a n t y r e a l i z m ’   na   określenie

stanowisk   przeciwstawiających   się   realizmowi,   a  stąd   w   trakcie   dalszych

rozważań   zostaną   wzięte   pod   uwagę   różne   postacie   współczesnego

antyrealizmu.

1

 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tłum. R. Ingarden, Warszawa: PWN 1986, t.1,  B XVI. 

1

---

wersja robocza: maj 2007

Wydaje się, że z idealistycznej tezy Kanta można zdjąć nieco aury

radykalnej   dziwności,   gdy   przeformułuje   się   ją   za   pomocą   innych   słów.

Idealizm ten polegałby zatem na tezie, że struktura umysłu ludzkiego jest

ź

ródłem   warunków   epistemicznych,   które   muszą   być   spełnione,   aby

cokolwiek   mogło   być   reprezentowane   jako   przedmiot.   Powiedzenie,   że

przedmioty muszą dostosowywać się do naszego poznania, oznacza więc, że

muszą się one dostosowywać do warunków, pod którymi jedynie możemy

reprezentować coś jako przedmiot. Zadaniem Krytyki czystego rozumu było

wykazanie,   że   takie   warunki   istnieją,   to   znaczy   wykazanie,   że   istnieją

warunki   epistemiczne,   które   jednocześnie   są   warunkami

a p r i o r y c z n y m i , a więc nie pochodzą z doświadczenia, oraz warunkami

s u b i e k t y w n y m i ,   a   więc   należą  wyłącznie   do   uposażenia   podmiotu   a

nie przedmiotu. Czy Kantowi udało się to wykazać - jest to kwestia, która

wypełnia komentarze do jego dzieł pisane od czasu pojawienia pierwszego

wydania Krytyki czystego rozumu (1781) do dzisiaj. 

Jako klasyfikujące określenie dla systemów filozoficznych, biorące

pod   uwagę   bądź   ich   aspekty   teoriopoznawcze   bądź   metafizyczne,   termin

‘idealizm’ nie występował przed XVIII w. Do tego czasu ‘idealizm’ łączono

z   platonizmem   i   nadawano   mu   znaczenie   głównie   polemiczne.

2

  Dopiero

Kant   i   jego   następcy   zaczęli   używać   tego   terminu   w   znaczeniu

pozytywnym, to znaczy dla określenia własnej doktryny i odróżniać ten sens

idealizmu od bardziej ogólnych  lub bardziej szczegółowych  jego znaczeń.

W   tych   wcześniejszych   i   bardziej   szczegółowych   znaczeniach   ‘idealizm’

bywał   traktowany   jako   pojęcie   przeciwstawne   do   ‘m a t e r i a l i z m u ’:   na

przykład,   G.W.   Leibniz   nazywał   Epikura   materialistą,   natomiast   Platona

idealistą,   a   to   z   tego   względu,   że  Platon   -   według   Leibniza   -   uważał,   iż

wszystko w duszy dzieje się w ten sposób, jakby nie było ciała, podczas gdy

Epikur   twierdził,   że   wszystko   w   duszy   dzieje   się   tak,   jakby   istniało

wyłącznie   ciało.   Sam   Leibniz   spór   pomiędzy  idealizmem   a   realizmem   w

tym sensie rozwiązywał za pomocą swojej teorii harmonii przedustawnej.

Zarówno ‘realizm’ jak i ‘idealizm’ są terminami istotnie zależnymi

do   kontekstów,   w   których   się   pojawiają,   a   ich   znaczenia   powstają   w

konkretnych opozycjach, w jakich są używane. W pokantowskiej literaturze

epistemologicznej   termin   ‘realizm’   zaczął   funkcjonować   w   opozycji   do

‘idealizmu’,   ‘fenomenalizmu’   ‘iluzjonizmu’,   a   w   ostatnich   czasach

przeciwstawia   się   go   także   antyrealizmowi   (projektywizmowi).   Jako

realistyczne   określa   się   te   stanowiska,   które   uznają,   że   istnieje

rzeczywistość   niezależna   od   umysłu   ludzkiego,   rzeczywistość   ‘sama   w

sobie’,   będąca   podstawą   wszelkich   danych   świadomości   i   warunkiem

prawdziwego poznania oraz korelatem wszelkich aktów percepcji i aktów

woli.   W   dyskusjach   na   temat   realizmu   i   idealizmu   akcentuje   się   albo

zagadnienie  d o s t ę p n o ś c i   p o z n a w c z e j   rzeczywistości   ‘samej   w

sobie’,   albo   akcent   pada   bardziej   na   problem  z a l e ż n o ś c i   l u b

2

  H.   Zeltner,  Idealismus,   w:   J.   Ritter   (red.),  Historisches   W rterbuch   der   Philosophie,

Basel: Schwabe & Co Verlag 1976, t.4, kol. 30-33.

2

---