6
REDAKS ĠYA HEYƏTĠ
Yaqub MAHMUDOV (baĢ redaktor), Ġslam A ĞA YEV, Tofıq BABA YEV (məsul katib),
Azər BA ĞIROV, Ġradə BA ĞIROVA, Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA,
Anar ĠSGƏNDƏROV, Nigar MAKSVELL, Xeyrulla MƏMMƏDOV,
Elmira MƏMMƏDOVA, Mirheydər MĠRZƏYEV, Ataxan PAġA YEV (baĢ redaktor müavini),
Mehman SÜLEYMANOV, Kərim ġÜKÜROV
947.54 - dc 21
AZE
Azərbayc an Xal q Cümhuriyyəti Ensiklope diyası. Ġki c ilddə. II cild. Bakı, " Lider nəĢriyyat", 2005,472 səh.
ISBN 9952-417-44-4
© "LĠDER NƏġRĠYYAT", 2005
7
XAÇMAZ HƏRBĠ DƏSTƏSĠ - Azərbaycana
Denikin in hücum təhlükəsinin gözlənild iyi dövrdə Xalq
Cü mhuriyyətinin hərbi naziri general Səməd bəy
Mehmandarovun əmri ilə 1919 ilin yayında yaradılmıĢ
xüsusi taktiki qrup. Ölkənin Ģimal sərhədi boyunca
müdafıə mövqeləri tut muĢdu. Xaçmaz hərbi dəstəsinə
Quba piyada alayı, 3-cü Gəncə p iyada alayının b ir taboru,
1-c i Tatar süvari alayı, 1-c i topçu briqadasının 2-ci
divizionu və Ġstehkam mə ktəbinin Ģə xsi heyəti daxil id i.
General-mayor Ġbrahim ağa Usubov dəstənin ko mandiri,
general-kvart irmeyster vəzifəsinin
müvəqqəti icraçısı
podpolkovnik Zeynalov qərargah rəisi təyin ed ilmiĢdi.
1919 ilin iyulunda Xaçmaz dəstəsinə rəhbərlik
Quba piyada alayının komandiri polkovnik ġirin b əy
Kəsəmənliyə tapĢırıldı. 1-c i Tatar süvari alay ı istisna
olmaqla,
digər
hissə
və
bölmələr
polkovnik
ġ.Kəsəmənlinin əməliyyat tabeliyinə verild i.
1919 ilin noyabrında Xaçmaz dəstəsi ləğv edilərək,
onun bazasında Quba hərbi dəstəsi yaradıldı. Bununla
əlaqədar olaraq Ģimal sərhədlərinin qorunması ilə bağlı
vəzifələr Quba dəstəsinə həvalə olundu.
Əd.\ Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanov M.,
Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; Osmanlı H.,ġimal sərhədləri
və Bakı rayonunun müdafıəsi tarixindən, B., 1999.
XALQ
AZADLIQ
PARTĠYAS ININ
(KADETLƏRĠN) B AKI ġÖBƏSĠ-kadetlər partiyasının
1905 ilin dekabrında Moskvada təsis qurultayından iki ay
sonra fəaliyyətə baĢlamıĢdı. ġöbənin təsis iclası isə 1906 il
yanvarın 7-də keçirilmiĢdi. Ġclasda B.L.Baykov Bakı
Ģöbəsinin
sədri
seçildi.
ġöbənin
bürosuna
isə
M.F.PodĢibyakin, S.A.Vənsoviç, Ġ.Miroslavski, A.M.Feyql,
Ə. TopçubaĢov, Ġ.Hacınski, K.Ġ.Xatisov, S.Taq ianosov,
M.Q.A libeqov, F.F.Skrepinski daxil oldular. Büroya
namizədlər sıras mda Ġ.Səfə rəliyev, Ġ.Hacıyev, S.ġifrin,
Fridlandın adla rı çəkilirdi.
Özlərin i kadet adlandıran konstitusion-demokratlar
Rusiyanın ilk liberal təmayüllü partiyası idi. DünyagörüĢlə-
rinə görə islahatçı olan kadetlor zo rakı çevriliĢi norma l ta-
rixi inkiĢafa zidd sayaraq, onun qəti əleyhinə çıxırd ılar.
Partiya mn 2-c i qurultayında (1906, yanvar) qəbul edilmiĢ
8
proqramında göstərilird i ki, "Rusiya konstitusiyalı parlament monarxiyası olmalıdır. Rusiyanın dövlət quruluĢu
Əsas Qanunla (Konstitusiya ilə) müəyyən edilir".
1906 ilin yanvarında təĢkilat i cəhətdən forma laĢ mıĢ Ba kı kadetləri, əsas etibarilə, Moskva və Peterburq kadetlə rin in
proqramını qəbul etmiĢdilər. Sosial və milli tərkib inə görə Bakı Ģöbəsi, demək o lar ki, bütün millətlərin yu xarı və orta
təbəqələrini əhatə edirdi. Zora kılığa və xaosa aparan inqilabi yolun əksinə olaraq, kadetlər islahatlar və təkamü l yolunu
seçmiĢdilər. Kadetlərin milli proqramın m əsas tələbi xalq ların mədəni müqəddəratını təyin etməsi və ya milli-mədəni
mu xtariyyəti idi. Bununla belə, rus dili bütün mərkə zi quru mların, ordunun və donanmanın dili o laraq qalma lı id i.
Be ləliklə, milli məsələnin həllində kadetlər Rusiyanın vahidliyi və bölünməzliyi ideyasını üstün tuturdular. Rusiyalı
həmka rlarından fərqli olaraq, Ba kı kadetləri öz məqalələ rində Qafqa z xa lqlarına mu xtariyyət verilməsi tələb i ilə çıxıĢ
edirdilər. Be lə tələblə rlə ç ıxıĢ edən S.A.Vənsoviç, M.F.PodĢibyakin, Ü.Turski mu xtariyyət tələbini onunla əsaslandırırd ıla r
ki, Rusiyadan fərqli olaraq, Qa fqazda ö zünüidarəet mə orqanla rı - ze mstvə hələ də yaradılmay ıb və belə bir Ģəraitdə yeganə
çıxıĢ yolu Qafqaz xalqlarının ço xdan arzuladığ ı mu xtariyyət üsuli-idarəsinin tətbiq edilməsidir. Lakin mu xtariyyət ideyası
yalnız nəzəri cəhətdən təbliğ olunurdu, onun həyata keçirilməsi mexanizmləri açıqlan mırdı. Kadetlərin məh z yerli əhalinin
problemlərinə laqeydliyi Bakı Ģöbəsinin azərbaycanlı üzv lərin in fəaliyyətsizliy inə gətirib çıxarmıĢdı. On lar öz xa lqının
çoxsaylı problemlərini həll etmək üçün, ilk növbədə, Ümu mrusiya müsəlmanları ilə b irləĢməy i üstün tuturdular.
Kadetlərin fəallığının artması ən çox seçki kampaniyaları dövrünə təsadüf edirdi. 1906 ildə 1-ci Duma seçkiləri kam-
paniyasına da onlar birinci baĢladılar. Müxtəlif millətlərin nümayəndələrin i ö z seçiciləri sırasma cəlb etmək məqsədilə Bakı
kadetləri müraciətnamə yaymıĢdı. Müraciətnamədə kadetlərin liberal proqramına Rusiyada yaĢayan çoxsaylı xa lqların
vəziyyətinin dəyiĢdirilməsi, xüsusilə onların öz doğma dillərində yazıb oxu maq və özünüidarəetmə orqanlarına malik olmaq
hüquqları barədə bəndlər də salınmıĢdı. Lakin bu bəyannamələrə baxmayaraq, Bakı Ģöbəsinin namizəd siyahılarına
azərbaycanlılar daxil olunma mıĢdı və onlar seçkilərdə müstəqil namizədlər kimi iĢtirak edirdilər. Kadetlərin gurultulu seçki
kampaniyası gözlənilmədən yanmçıq qaldı. 1906 il mayın 3-də onların namizədlərindən biri - S.S.Yakovlev naməlu m Ģəxslər
tərəfindən öldürüldü. Kadetlər seçki təbliğatlarının dayandırılması barədə qəzetdə elan verdilər və bu qərarın səbəbini onların
toxunulmazlığına təminat olmaması ilə izah etdilər. Beləliklə, namizədlərin partiya siyahıları ilə seçilməsi prosesi
dayandırıldı.
1907 ilin yanvarında 2-ci Dövlət dumasına seçkiqabağı ka mpaniya baĢlandı. Bu dəfəki seçkilə rdə kadet platforma-
sının tələbi daha konkret və aydın idi: duma qarĢısında cavabdeh olan nazirlər kabinetinin formalaĢdırılması. Kadetlər
əvvəlcə öz namizəd lərinin siyahısını təqdim etmək id ilər, lakin yanvarın ikinci yarısında onlar 6 dairədən ikisində "Земля
и воля"
("Torpaq və azadlıq") ittifaqı ilə b irgə siyahı təqdim et mək qərarına gəldilər. Bu ittifaq boykot taktikasından əl
çəkib, seçkidə iĢtirak etmək qərarına gələn əsər və daĢnaklardan təĢkil olun muĢdu. Lakin b ir ço x namizədlər blo kda
daĢnakların iĢtirakı haqqmda məlu mat aldıqdan sonra, ö z namizədliklərini geri götürdülər. Onları kadetlərin platfo rmasma
daban-dabana zidd olan əsərlə rin və daĢnakların ekstremizmi qorxudurdu. Nəticə onların qərarın m düz o lduğunu göstərdi.
Be lə ki, son nəticədə "Müsəlman bitərəflər blokunun" (ba x "İttifaqi-Müslimin ") nümayəndəsi qalib gəld i.
2-c i Du ma , hakim da irə lərin gözləd iyin in əksinə, daha radika l o ldu və 1907 il iyunun 3-də çar tərəfındən qovuldu.
Elə hə min tarixli qanunla hə m mü xa lifət partiyala rmın, hə m də milli a zlıqlarm Du mada tə msilç iliyi xeyli məhdud-
laĢdırılmıĢdı. Bu dəfə seçkilərin son mərhələsində kadetlər, menĢeviklər və b itərəflər bir blokda birləĢ mək qərarına
gəldilər, la kin buna baxmayaraq, seçkilə rin Tiflisdə keçirilən mərhələsində Cənubi Qafqa zın sağ qaragüruhçu parti-
yaların ın vahid namizəd i qalib gəld i.
1912 ildə 4-cü Du maya seçkilər va xtı kadetlər hə min il Rusiyada yaradılan Tə rəqqi partiyasın m nü mayəndələri
qismində fəal seçkiqabağı ka mpaniyaya baĢladılar. Seçkilə r ərəfəsində kadet partiyasının "ulduzları" Milyukov, ġinqaryov,
Rodiçev təbliğat kampaniyası aparmaq üçün Bakıya gəlmiĢdilər. 1912 ilin sentyabrında keçmiĢ kadetlər 12 nəfərdən ibarət
"birləĢmiĢ tərəqqipərvərlə rin" siyahısını irəli sürdülər. Bo lĢeviklə rin onla rı burjuaziya ilə ə mə kdaĢhqda ittiham et mələ rinə
tərəqqiçilə r (keç miĢ kadetlə r) " Bakı" qəzet inin səhifə lərində belə cavab verdilər: "Konstitusiya təhlükədədir, proletariatın
isə gücü yoxdur, b iz kapita listləəri, iĢ ada mla rın ı ö zü mü zdən uzaq laĢdırma ma lıyıq və qaragüruhçuların qalib gəlmə məsi
üçün birləĢməliyik".
Sosial-de mokratla r (menĢeviklə r) tərəqqiç ilə rlə ko mpro misə gedib onlarla b irləĢmə k qə rarına gəld ilə r və bu ad -
dımın nə qədər düzgün olduğunu tezliklə gördülər. MenĢevik M.Ġ.Skobelev, ilk dəfə olaraq, Bakıdan Dumaya deputat
seçildi. Beləliklə, ö zlərini parlament partiyası sayan kadetlərin, sonra isə tərəqqiçilərin Bakı Ģöbəsi, böyük fəallığına
baxmayaraq, 4 seçki kampaniyasının heç birindo qələbə qazana bilmədi. Bu, kadetlərin Azərbaycanda sosial bazasının
məhdudluğu və yerli əhalinin proble mlərinin arxa plana çəkilməsi ilə bağlı id i.
1915 il avqustun 9-da Dövlət Du masında kadetlərin, tərəqqiçilərin və oktyabrist partiyalarının iĢtira kı ilə "Tə-
rəqqipərvər blok" yarandı. Blo kun əsas tələbi Birinci dünya müharibəsində tənəzzülə uğrayan Rusiyada dumaya hesabat
verən "ictima i etimad höku mətin in" yaradılması idi. Bakı kadetlə ri də "Kaspi" və "Ba kı" qə zetlərinin səhifələ rində bu
bloku dəstəkləyir və "cavabdeh hökumət" haqqında tələblər irəli sürürdülər.
Fevral inqilabı (1917) nəticəsində Rusiyada çar mütlə-q iyyəti devrildikdən sonra, kadetlər iqtidar partiyasına çev-