Reja: XXI asr muammolari

Buyuk davlatchilik shourizm va agressiv millatchilik
Reja:
1. XXI asr muammolari
2. Shovinizmning paydo bo’lishi
3. Buyuk davlatchilik shovinizmi
4. Mustamlakachilik siyosati Insoniyat XXI asr oxiriga kelib bir qator chegara bilmaydigan muammolarga duch keldi.
Urush va tinchlik, ekologik falokatlar, ma’naviy qashshoqlik, narkobiznes, terrorizm kabi muammolar ana shular jumlasidandir. Shu bilan birga dunyoda globallashuv, axborot oqimining tezlashuvi va intensivlashuvi, universil texnologiyalar bilan bog‘liq umumbashariy jarayonlar ham bormoqda. Butun Yer yuzi odamzot uchun yagona makon ekanligi aniq. Bunga shak-shubha yo‘q, albatta. Ammo tarixda mavjud chegaralarni o‘zgartirish, muayyan xududlarni bosib olish uchun sonsanoqsiz urushlar bo‘lgani ma’lum. Bu jarayonda esa urush qurollari muntazam takomillashib borgani ma’lum. Mazkur urushlar to XX asrgacha asosan ko‘proq bir davlat ichda, ikki davlat o‘rtasida yoki nari borganda bir mintaqa doirasida bo‘lishi mumkin edi. To‘g‘ri, aytaylik, A.Makedonskiy va Chingizxonning ulkan davlat barpo etish uchun yoki o‘rta asrlardan boshlab yevropalik istilochilarning boshqa qit’alarni zabt etish uchun olib borgan urushlari ko‘lami jihatidan ajralib turadi. XX asrda ro‘y bergan ikkita jahon urushida o‘nlab davlatlar, bir necha qit’a mamlakatlari ishtirok etganligini eslasak bunday xulosa muayyan darajada o‘rinli ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Urush qurollari takomillashib boraverdi. Bugungi kunda ular boshqa hududni bosib olish uyoqda tursin, balki butun Yer sayyorasidagi hayotni bir necha marta yo‘q qilib tashlashga yetadi. Shu bilan birga hozirgi vaqtda mafkuraviy vositalar orqali o‘z ta’siri doirasini kengaytirishga intilayotgan siyosiy kuchlar va harakatlar ham yo‘q emas. Tajovuzkor millatchilik va shovinizm, neofashizm va kommunizm, irqchilik va diniy ekstremizm mafkuralari shular jumlasidandir.Natijada dunyoda inson qalbi va ongini egallash uchun kurash tobora kuchayib bormoqda. Bu hol bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasini belgilab bermoqda. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasini o‘z maqsadlari yo‘lida o‘zgartirmoqchi bo‘layotgan mafkura shakllari barqarorlik va taraqqiyotga tahdid solmoqda. Ularning asosiy shakllari va yo‘nalishlari Prezidentimiz Islom Karimovning “O’zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari” nomli asarida ko‘rsatib berilgan. Mazkur ma’ruzada ana shu asardan asosiy manba sifatida foydalanamiz. Taraqqiyotga nisbatan xavf-xatarlardan biri buyuk davlatchilik shovinizmidir. Buyuk davlatchilik shovinizmini Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: “Muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo‘ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiyhukmronlik deb yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga intilish”, deb ta’riflash mumkin.Shovinizm ba’zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, balki uni o‘rab turgan jug‘rofiy-siyosiy makondaham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun kurashda namoyon bo‘ladi”70 Ko‘rinib turibdiki, buyuk davlatchilik shovinizmi g‘ayriinsoniy xarakterga ega. Zero, u o‘z mohiyatiga ko‘ra milliy tengsizlikni oqlash, targ‘ib-tashviq qilish hamda himoya qilishning o‘ziga xos shaklidir. Buyuk davlatchilik shovinizmi paydo bo‘lishining sabablari nimada? Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bugungi kunda buyuk davlatlar maqomiga ega bo‘lgan ayrim mamlakatlar ko‘pgina mintaqalarni o‘zlarining “hayotiy manfaatlari” hududi sifatida bosib olib, uzoq vaqt mustamlakachilik siyosati yurgizganiga ishonch xosil qilish mumkin. Aynan bosib olingan hududlarning tabiiy xom ashyo resurslaridan foydalanish, bu mamlakatlarning moddiy va ma’naviy boyliklarini o‘zlashtirish ularga ulkan va qudratli davlatga aylanishiga imkon yaratadi. Buning oqibati o‘laroq, o‘z atrofidagi mamlakatlar va xalqlar bilan munosabatda o‘zini ustun, tanho va yagona deb bilish, insoniyat taqdiri, xalqlar kelajagini belgilashda alohida mavqyega da’vogarlik ifodasi sifatida baholanishi mumkin bo‘lgan mumtozlik mafkurasi tarix sahnasiga chiqdi. Bunday mafkura davlat siyosatining asosiga aylanganida uzoq davom etgan qonli urushlar kelib chiqishi, butun bir mintaqalarning vayron bo‘lishi, ko‘plab xalqlarning qaram qilinishini isbotlovchi misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan, ijtimoiy totuvlikka zil ketgan, ichki ziddiyatlar kuchaygan, Vatan, millat taqdiridan o‘zining tor manfaatlarini ustun qo‘yadigan, o‘zaro kelisha olmayotgan hokimiyatga da’vogar siyosiy guruxlarning mavjud muammolarini tashqi kuchlar yordamida hal qilishga urunish va ma’naviy-ruhiy parokandalik, ertangi kunga ishonchsizlik tuyg‘ulari hukmron bo‘lgan mamlakatlar buyuk davlatchilik shovinizm nishoniga aylanishini zamonaviy tarix ham ko‘rsatib turibdi. Afsuski, bizning o‘lkamiz ham buyuk davlatchilik shovinizmining falokatli ta’siridan chetda qolmadi. “U ham uzoq vaqt davomida hukmron shovinistik va agressiv millatchilik g‘oyalarining butun jafolarini tortib keldi, - deb yozadi Islom Karimov. – O’zbekiston Rossiya imperiyasi, so‘ngra esa sobiq Sovet imperiyasi tarkibida majburan ushlab turilgan murakkab davrni boshdan kechirdi”71 . Buyuk davlatchilik shovinizmining xavfi bunday pozisiyada turgan kuchlar, davlatlarning iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy salohiyatining kattaligidagina emas, balki axborot orqali va mafkuraviy yo‘l bilan tazyiq ko‘rsatish imkoniyatlarining kengligida, ular qo‘lidagi g‘oyaviy ta’sir o‘tkazish vosita va mexanizmlarning xilma-xilligida hamdir. Buyuk davlatchilik shovinizmi bugungi kunda pansovetizm bilan o‘ziga xos tarzda qo‘shilib ketmoqda. Pansovetizm tushunchasi uzoq vaqt davomida bir ittifoq doirasida yashash natijasida ijtimoiy-madaniy hayotda yuzaga kelgan muayyan yaqinlik, o‘xshashlik, umumiylik, iqtisodiy aloqadorlik va bog‘liqlikni mutlaqlashtirishga asoslangan. Ammo Prezidentimiz o‘rinli ta’kidlaganidek, bunday qarashlar ortida ham sodda kishilarning boshko‘zini aylantirib, o‘z umrini yashab bo‘lgan g‘oyalarini hayotimizga qaytadan tiqishtirishga, shu yo‘l bilan yana eski tuzumni tiklashga, bir so‘z bilan aytganda, milliy o‘zligimizni yo‘qotishga qaratilgan intilish yotganligini yoddan chiqarmaslik zarur. Buyuk davlatchilik shovinizmining pansovetizm bayrog‘i ostida jonlanishining sabablari nimada? Jiddiy tahlil qilinadigan bo‘lsa, birinchidan, behisob xomashyo resurslari, ishchi kuchi, transport kommunikasiyalaridanfoydalanishdan, geostrategik mavqyedan maxrum bo‘lish; ikkinchidan, sobiq koloniyalarning o‘z metropoliyasi ta’siri va tazyiqidan xalos bo‘lishga intilishi, mustaqil ichki va tashqi siyosatyurita boshlashi; uchinchidan, xalqaro maydonda teng huquqli va o‘zaro manfaatli xamkorlik ustuvor bo‘lib borayotganini tushunmaslik, to‘g‘rirog‘i tushunishni istamaslik; to‘rtinchidan, boshqa kuchlar markazi tomonidan go‘yoki uning “hayotiy manfaatlari” tan olinmayotgani, u amal qilayotgan hududlar toraytirilayotganini ro‘kach qilish va nihoyat, beshinchidan, maqtanchoqlik, insoniyat taraqqiyotiga qo‘shgan hissasiga ortiqcha baho berish, uni betakror va noyob deb hisoblash hozirgi kunda buyuk davlatchilik shovinizmining jonlanishi uchun “asos” bo‘lib xizmat qilmoqda. Bunda ommaviy axborot vositalari orqali psixologik ta’sir o‘tkazishning yangidan-yangi usullaridan foydalanadilar. Xususan, milliy hayotimizga xos muayyan xususiyatlarni ochiqdan-ochiq qoralash, yerga urish yoki ayrim tarixiy voqyea-xodisalarni umuman bo‘lmagandek, jahon madaniyati, ilmufaniga ulkan xissa qo‘shgan ulug‘ allomalarimizni bizga aloqasi yo‘qdek qilib ko‘rsatishga urinishlar mavjud.Shuningdek, mintaqa davlatlari o‘rtasida ziddiyatlar keltirib chiqarish va jahon afkor ommasida O’zbekiston haqida noto‘g‘ri tasavvur tug‘dirishga bo‘layotgan intilishlarni hyech qachon e’tibordan chetda qoldirmasligimiz lozim. Bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan ekan, xilma-xil qarashlarning mafkura maydonida hukmronlik qilishga intilishi tabiiy, albatta. Bunga e’tiqod umumiyligiga asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta’minlash orqali jahon maydonlarini mafkuraviy jixatdan o‘ziga qaram qilishgabo‘layotgan xatti-harakatlarni misol keltirish mumkin. Diniy aqidaparastlik shular jumlasidandir. Masalan, islom dinidagi hozirgi aqidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga mansubligidan qat’iy nazar, barcha musulmonlarning ma’naviy birligi haqidagi tasavvurlarga tayanib ularning yagona xalifalik bayrog‘i ostida siyosiy birlashuvi g‘oyasini asoslashga harakat qiladi. Ko‘rinib turibdiki, bu diniysiyosiy ideologiya diniy asosda birlashuv g‘oyasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. U diniy-ma’naviy zamindagi uyg‘unlik mamlakatlarning iqtisodiy, madaniyma’rifiy, ilmiy-texnik sohalardagi hamkorligiga, ular salohiyatining birlashishiga va xalqlar taraqqiyotiga yo‘l ochsa buning nimasi yomon, degan savolni o‘rtaga tashlaydi. Yuzaki qaraganda bu gap to‘g‘riga o‘xshaydi. Bunday mafkura tarfdorlari o‘z qarashlarini aksariyat xollarda ana shunday “beozor” shaklda taqdim etishga harakat qiladilar. Ammo jiddiy e’tibor beriladigan bo‘lsa, birinchidan, ular milliy suverenitetdan voz kechish yoki uni boy berish hisobiga yagona davlat tuzishni ko‘zlayotganlari ma’lum bo‘ladi.Ikkinchidan, xalifalikni tiklashga, uning to‘g‘ri ekanini asoslashga urinuvchilar, bu xol aynan millat sifatida o‘zligimizni anglashga yo‘l qo‘ymasligini yashiradilar. Bu g‘oyani tiqishtirishda ular bizning islom diniga e’tiqod qilishimizga alohida urg‘u beradilar.To‘g‘ri, biz musulmon xalqmiz. Masalani nozik jihati shundaki, bunday kuchlar ana shu reallikni tan oladilaru, o‘z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalqlari o‘rtasidagi o‘ziga xos o‘rnimiz, o‘z taraqqiyot yo‘limiz borligini inkor etishga harakat qiladilar. Albatta bu haqiqatni tan olish yoki olmaslik ularning ishi. Ammo o‘zlarining bunday g‘ayriilmiy qarashlarini kishilarimiz, ayniqsa, yoshlarimiz ongiga singdirishga harakat qilayotganliklariga befarq qarab bo‘lmaydi. Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham mavjud. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bugungi kunda ularning har biri o‘ziga xos tarzda dunyoning mafkuraviy manzarasida muayyan o‘rinni egallashga urinmoqda. Bugungi kunda xalqlarning lisoniy birligiga tayangan xolda ulrning ma’naviy-ma’rifiy birligini ta’minlash bayrog‘i ostida taqdim etilayotgan g‘oyalar ortida ham aslida g‘arazli maqsadlar yashiringanligini unutmaslik lozim. Olamning bugungi kundagi mafkuraviy manzarasi haqidagi mulohazalar yakunida nima deyish mumkin? Mafkura va mafkuraviy tarbiya maslasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan, demokratik huquqiy davlat, erkin fuqorolik jamiyatining asoslarini yaratayotgan mamlakatimizuchun ham muxim hayotiy ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. Zero, ko‘zlangan maqsadlargaushbu orzu-umid va intilishlarni o‘zida mujassamlashtirgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar majmui bo‘lmish milliy mafkura va unga asoslangan tarbiya tizimisiz erishish mumkin emasligi aniq. “Men, - deb yozadi Prezidentimiz, - Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yohalokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”, degan fikrini ko‘p mushohada qilaman.Buyuk ma’rifatparvarning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muxim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muxim va dolzarbdir”72 . Bu masalaning dolzarbligi yuqorida qayd etilgan mafkura shakllarining xavfini bartaraf etish zarurligi bilan ham belgilanadi. Zero, Prezidentimiz ta’kidlagandek, ularga g‘oya va ma’rifat bilan qarshi kurashish lozim. Mamlakatimizdagi mavjud ijtimoiy hamkorlik, milliy birlik va hamjihatlikni saqlab qolish va rivojlantirish yo‘li bilangina qo‘lga kiritilgan istiqlolni himoya qilamiz. Xalqaro xamjamiyat, shu jumladan tarix taqazosi bilan aloqalar kuchli rivojlangan davlatlar bilan teng huquqli, izzat-ikromli munosabat, o‘zaro manfaatli aloqalar esa mustaqillikni mustahkamlashning muxim omili bo‘lib xizmat qiladi. Ana shundagina, Yurtboshimiz ta’biri bilan aytganda, mintaqamiz hyech qachon sivilizasiyalar to‘qnashmaydigan, balki ular bir-biriga ta’sir etib, bir-birini boyitishning ibratli namunasini beradigan makonga aylanadi. Mafkuraviy poligon - odamlar va xalqlarning qalbi ongini egallashga qaratilgan turli g‘oyalarning o‘ziga xos sinov maydonidir. Odatda, «poligon» deganda qurol- aslaha va texnikani sinash, qo‘shinlarni harbiy tayyorgarlikdan o‘tkazish yoki harbiy sohada tadqiqotlar olib borish uchun mo‘jallangan maxsus maydon tushuniladi. Tarix o‘zga hududlarni zabt etish maqsadida ishlatiladigan urush qurollarining uzluksiz takomillashib borganini ko‘rsatadi. U nayzalardan tortib avtomatik qurollargacha, zambaraklardan - yer yuzining har qanday nuqtasiga yetib boradigan qit’alararo ballistik raketalargacha bo‘lgan uzoq takomil yo‘lini bosib o‘tdi. Bu qurollar bosib olinishi kerak bo‘lgan hududlar aholisini jismonan yo‘q qilinishiga qaratilgan edi. Bugungi kunda esa, o‘zga hududlarni zabt etish uchun ularning aholisini jismonan maxv etish shart emas. Zero, turli mafkuraviy ta’sirlar oqibatida ongi va shuuri zabt etilgan, qarash va kayfiyatlari «ma’qul» yo‘nalishga o‘zgartirilgan yerlik aholi ko‘magida har qanday boylik, tabiiy resurslarga egalik qilish mumkin. Bu esa shu joy aholisining ongi va qalbi yot va begona g‘oyalar sinab ko‘riladigan maydonga aylanganini bildiradi Mafkuraviy tahdidlarga kurashning eng yaxshi usullaridan biri o‘z vaqtida mafkuraviy profilaktika ishlarini olib borishdir