Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
7-
ci sinifləri üçün “Fizika” dərsliyi
Müəlliflər: Mirzəli Murquzov
Sərhəddin Abdullayev
Rasim Abdurazaqov
Natiq Əliyev
Bakı: Bakı Nəşr, 2011.
Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan
və açıq müzakirələrdə
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
2
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1.
Məzmun baxımından;
2.
Dil və üslub baxımından;
3
. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
1.
Məzmun baxımından
Dərslik hazırda respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris
proqramı əsasında hazırlanıb. 4 fəsil və 192 səhifədən ibarət olan dərslikdə
proqramda nəzərdə tutulan bütün bölmələr və bu bölmələrə uyğun mövzular tam
əhatə olunub.
Bununla yanaşı, dərslikdə bəzi qüsurlar da var. Bunlar aşağıdakılardır:
Səhifə 12-də “F
izikada təbiəti öyrənmə metodları” mövzusunda eksperimentin
təcrübə olduğu qeyd olunmalıdır. Burada bir təcrübənin verilməsi kifayətdir. 14-cü və
15-
ci şəkildə verilənlər eksperimentə deyil, müşahidəyə aiddir.
Səhifə 12–21-də §3 və §4-ü əlavə oxu kimi vermək məsləhətdir.
Səhifə 14-də 3-cü yarımbaşlıqda “əvvəlcədən irəli sürülən fərziyyə təcrübələrlə
təsdiq olunarsa, onda o, nəzəriyyəyə çevrilir.” cümləsi verilib. Bu fikrin çox vaxt əksi
də mümkündür.
Səhifə 22–36-da §5 və §6-da olan mətnlərin başlıqlara uyğunlaşdırılması
məsləhətdir.
Beynəlxalq vahidlər sisteminin isə ayrıca paraqraf şəklində verilməsi
məqsədəuyğun hesab edilir.
Səhifə 22–29-u əhatə edən “Fiziki anlayışlar. Fiziki kəmiyyətlər və onları ölçmə
vasitələri” mövzusunun həcmi çox böyükdür (8 səhifə). Bu mövzunun bir dərs
saatına keçilməsi mümkün deyil.
Səhifə 22-də 2-ci abzasda verilmiş “Fizikada bizi əhatə edən hər bir cismi fiziki
cisim
və ya sadəcə cisim adlandırırlar.” fikri anlaşıqlı deyil.
Səhifə 23-də
s
adə cihazların adları çəkilib və nə üçün lazım olduğu qeyd
olunub. Lakin m
ürəkkəb cihazlar haqqında isə məlumat verilməyib. Mürəkkəb
cihazlar
ın nə üçün istifadə olunması barədə məlumat verilməsi də yaxşı olardı.
Səhifə 25-dəki
“ö
lçmə və ölçmə xətaları”-nın ayrı paraqrafda verilməsi
məqsədəuyğun hesab edilir. Bunun bir çox səbəbləri var:
1) §5-
in həcmi çox böyükdür;
2)
Verilmiş material paraqrafın adına uyğun deyil;
3
3) Mövzunu la
boratoriya işi kimi də vermək olar. Çünki yalnız dərslikdəki
materialla
mövzunu mənimsətmək çətinlik yaradır.
Səhifə 28-də cədvəl 1 bu paraqrafın mətninə uyğun olmadığı üçün, dərsliyin
sonunda verilməsi daha məqsədəuyğundur. Çox böyük və kiçik ədədlərin verilməsinə
ehtiyac yoxdur.
Bunları azaltmaqla 10
–9
və 10
9
aralığında vermək kifayətdir.
Səhifə 30-da “Əsas fiziki kəmiyyətlər və onların ölçülməsi” mövzusunda ölçü
vahidləri verilmiş şəklə (şəkil 27) ehtiyac yoxdur. Çünki mövzuda bu vahidlərin
adları çəkilməyib.
1-ci
fəslə aid 2-ci nümayiş (səh.183) 2-ci fəslə aid 8-ci nümayişdə (səh.185)
təkrar olunub.
Səhifə 41-də “Elektrik yükü – zərrəciklərin öz ətrafında elektrik sahəsi yaratma
xassəsidir” fikrinin əvəzinə, ya “elektrik sahəsinin mənbəyi elektrik yüküdür”, ya da
“
öz ətrafında elektrik sahəsi yaradan zərrəcik elektrik yükünə malikdir” verilməsi
daha doğru olardı.
Səhifə 43-də “Elektromaqnit sahəsinin mənbəyi dəyişən sürətlə hərəkət edən
elektrik yüküdür” fikri
əvəzinə, “elektromaqnit sahəsinin mənbəyi hərəkət edən
yükdür.”
verilməsi daha doğru olardı.
Səhifə 44-də 1-ci yarımbaşlığın “maddə zərrəcikləri” deyil, “maddi zərrəciklər”
kimi verilməsi daha doğru olardı. Çünki maddə yazılarsa, bu atom və molekullara aid
olur. Burada isə maddi zərrəciklər kimi elektron, proton və neytronların adı çəkilir,
həmçinin, kvark və antizərrəciklər də əlavə olunur.
Səhifə 53-də “Makrocisimlər – çoxlu sayda atom və molekullardan ibarət
mürəkkəb əlaqəli sistemdir.” cümləsinə “dörd halda mövcud ola bilər” fikri də əlavə
olun
malıdır. Çünki “Günəş plazmadır” deyilir. Günəşin nüvəsi proton və
neytronlardan ibarətdir.
Səhifə 54-də şəkil 45-də verilmiş elektron proton və neytronların quruluşunu
müəyyən etmir. Bu atomun quruluşuna aiddir.
Səhifə 61-də molekulların qarşılıqlı təsirinə aid olan şəkil 54 bu mövzudan
çıxarılması məsləhətdir. Çünki əvəzləyici qüvvə anlayışı səhifə 126-da verilib.
Dərsliyin rus variantında §2.6-da (səh.48) diffuziyanın tərifi dəqiq verilməyib.
Səhifə 62-də maddənin 4 aqreqat halı olduğu qeyd olunub. Lakin mövzuda eyni
bir maddənin üç aqreqat halı haqqında danışılıb. Maddənin qaz halında temperaturu
yük
səldikcə molekullar atomlara, atomlar ionlara və elektronlara çevrilir. İona qədər
4
maddə öz halını saxlayır. Kifayət qədər yüksək temperaturda atomlar proton və
neytronlara çevrilərək aqreqat halını itirir.
2-ci
fəslə aid 6-cı və 7-ci nümayişdə “qabın” əvəzinə, “qazın” sözü olmalıdır.
Səhifə 73-də trayektoriyaya verilmiş tərif mübahisəlidir, dəqiqləşdirilməlidir.
Səhifə 78-də düsturlarda tətbiq olunan “üçbucaq qaydasının” dərslikdən
çıxarılması məsləhətdir.
Səhifə 79-da “Perron” sözünün “Yerlə” əvəz edilməsi məqsədəuyğundur.
§18 və §21-də sürət və təcilin tərifləri eyni formada verilsə yaxşı olar.
Səhifə 84-də verilmiş §22 çətin yazılıb. Üçbucağın sahəsi və parabola
anlayışları ilə 7-ci sinif şagirdləri riyaziyyatdan tanış deyil. Odur ki, bu paraqrafın
tədrisinin yuxarı siniflərə keçirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 87-də şəkil 76-da metronomun təsviri verilib, lakin mətndə bu barədə
məlumat verilməyib.
§23 və §24-də əvvəl bərabərsürətli hərəkət haqqında məlumat verilib və
T
R
π
ϑ
2
=
düsturu
göstərilib. Sonra isə
Rn
T
R
t
RN
t
l
π
π
π
ϑ
2
2
2
=
=
=
=
düsturu verilib. Düsturun
əksinin verilməsi daha doğru olardı. Çünki
t
N
n
=
və
N
t
T
=
haqqında əvvəlki
paraqraflarda
məlumat verilib.
Səhifə 89-da
Rn
l
π
2
=
düsturunda
ϑ
→
l
ilə əvəz olunmalıdır. Həmin səhifədə
“Sürət vektorial kəmiyyətdir” yarımbaşlığının “Sürət çevrəyə toxunan istiqamətdə
yönəlir” kimi verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 94-də xüsusən 3-cü və 4-cü abzasda “Günəşlə bağlı hesablama sistemi
ətalət hesablama sistemi (ƏHS) sayıla bilər (şəkil 83). Yerlə bağlı hesablama sistem
isə dəqiq ƏHS deyildir” – iddia olunur. Çünki Yer Günəş ətrafında və öz oxu
ətrafında fırlanır. Halbuki bu Günəşə də aiddir. Daha sonra Yerə də ətalət hesablama
sistemi kimi baxmaq olar deyilir. Bu uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq lazımdır.
Səhifə 95-də §26-da qüvvə anlayışı daxil edildikdən sonra kütlənin
(
a
F
m
=
nisbətinin) bir sabit kimi verilməsi yaxşı olardı.
Səhifə 102-də şəkil 95-dəki qrafikdə
0
0
0
,
0
=
⇒
=
=
m
a
F
kimi qeyri-
müəyyənlik
nəzərə alınmalıdır. Sonuncu tərifdə “cismin” sözü “cisimlərin” sözü ilə əvəz olunmalı
və F=const yazılmalıdır. Sonuncu düsturda isə “=” işarəsi yazılmalıdır.
5
§31-
dəki mövzu çox çətin yazılıb. Ümumiyyətlə, h-hündürlükdə F və g-nin
qiymətlərinin yuxarı siniflərdə verilməsi məsləhətdir.
§32-
dəki mövzunun əlavə oxu kimi verilməsi məsləhətdir. Burada planetlərin 8
olduğu göstərilib. Lakin şəkil 104-də Pluton da planet kimi daxil edilib.
Səhifə 115-də §33-də havada düşən cismə təsir edən qüvvələrin əvəzləyicisi
haqq
ında danışılır. Lakin qüvvələrin toplanması və əvəzləyici qüvvə anlayışı §39 –
§41-
də verilib. “Qüvvələrin toplanması və proyeksiyalar üzərində əməllər”in §28-də
“Qüvvə. Nyutonun ikinci qanunu” mövzusundan sonrakı paraqrafda verilməsi yaxşı
olardı.
Səhifə 120-də şəkil 110-dakı qrafikdə
0
0
0
,
0
=
⇒
=
=
k
x
F
el
kimi
qeyri-
müəyyənlik nəzərə alınmalıdır.
Səhifə 122-də cismin çəkisinə aid tərif dəqiqləşdirilməlidir. Çünki çəki səthə
perpendikulyar yönələn təzyiq qüvvəsidir. Bu paraqrafda üfüqi dayağa aid misallar
olduğu halda, asqıda yaranan çəki haqqında məlumat verilmir.
Səhifə 132-də sürüşmə sürtünmə qüvvəsi anlayışından əvvəl sürtünmə qüvvəsi
anlayışı daxil edilməlidir. Sükunət sürtünmə qüvvəsinin adı çəkilir (səh.133), lakin
buna aid
məlumat verilmir. Diyirlənmə sürtünmə qüvvəsi haqqında isə ümumiyyətlə,
danışılmır.
Səhifə 138-də şəkil 139-da hava şarı ilə olan təcrübənin nəticələrinin izahı
dəqiqləşdirilməlidir. Təcrübənin nəticəsi olaraq qeyd olunub: “Vahid həcmə düşən
qaz zərrəciklərinin sayı nə qədər çox olarsa, qazın təzyiqi də o qədər böyük olar”.
Lakin təcrübədə şarın daxilindəki zərrəciklərin sayı dəyişilmir və daxili səth sahəsi
artır. Şarı əhatə edən balonda isə zərrəciklərin sayı azalır.
Həmin səhifədə sonuncu abzasın birinci cümləsi “Qeyd edək ki, qazın təzyiqinin
artması həm də qaz zərrəcikləri sürətinin artması ilə əlaqədardır.” kimi verilməlidir.
Səhifə 139-da 3-cü abzasda verilmiş “Aydındır ki, əgər qazın kütləsini
dəyişmədən həcmini kiçiltsək, onun hər santimetr kubuna düşən molekulların sayı
yəni qazın sıxlığı artdığından onun təzyiqi yüksələr.” cümləsində “qazın sıxlığı”
əvəzinə, “qazın konsentrasiyası” anlayışını daxil edilməlidir. Çünki vahid həcimdəki
molekulların sayına sıxlıq yox, konsentrasiya deyilir.
Səhifə 145-də təzyiqin hesablanması zamanı
gh
P
ρ
=
düsturundakı
“h-hündürlük” deyil, “
dərinlik” kimi yazılmalıdır. Bu §57-də də nəzərə alınmalıdır.
6
4-
cü fəslin yekunu olaraq qeyd etmək lazımdır ki, 20 saat bu fəsildə verilmiş
mövzuların mənimsənilməsi üçün kifayət deyil.
“Su və neft kəmərləri” mövzusu əlavə oxuya salındığı üçün 7 və 8-ci
nümayişlərə ehtiyac yoxdur.
Ümumiyyətlə,
1)
materialın yaxşı mənimsənilməsi üçün ümumiləşdirici çalışmaların verilməsi
məsləhətdir;
2)
hər fəslin sonunda mövzuların qısa nəticələrinin verilməsi yaxşı olardı;
3) çətin mövzuların yuxarı siniflərə keçirilməsi tövsiyə olunur.
2.
Dil və üslub baxımından
Səhifə 4-də 1-ci mövzu çox çətin yazılıb, şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun
deyil. Onun
dərslikdən çıxarılması məqsədəuyğun hesab edilir.
Mövzunun
“Fizika bizi əhatə edən aləmi öyrənən ən mühüm təbiət elmidir.”
cümləsi ilə başlanılması daha doğru olardı. 4-cü başlıq saxlanılmaqla, 2-ci paraqraf
davam etdiril
ə bilər.
§9-da kvark
və antizərrəciklər haqqında məlumatların verilməsinə ehtiyac
yoxdur.
§22-
də
2
2
0
at
t
S
+
=
ϑ
düsturunun çıxarılışına aid hissələrin və parabolanın daxil
edilməsi çətindir, şagirdlərin yaş xüsusiyyətinə uyğun deyil.
§38 və §41 çətin yazılıb, şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun deyil. Ona görə
də bu mövzuların yuxarı siniflərdə verilməsi məsləhətdir.
§45-
də verilmiş “Sıxılmış havanın tətbiqi” mövzusu çox çətin yazılıb və
şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun deyil.
3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərsliyin Azərbaycan və rus variantlarında paraqraf və şəkillərin sıralanmasının
uyğunlaşdırılması məsləhətdir.
Səhifə 46–48-də verilmiş yarımbaşlıqların eyni formada və eyni şriftlə verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 51-də şəkil 41-in b) bəndindəki ikinci orbitə ehtiyac yoxdur.
7
§15-
də kapilyar boruda qalxan mayenin hündürlüyü, həcmi və kütləsinin asılı
olduğu kəmiyyətlərin qara şriftlə verilməsi məsləhətdir.
§44-
də təcrübələrdə təzyiqin asılı olduğu kəmiyyətlərin (n, t, V) nəticə kimi qara
şriftlə verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 113-də verilmiş 104-cü şəkil kütləsi 70 kq olan adama aiddir, lakin
mətndə 40 kq yazılıb.
Nəticə
Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Himni haqqında” 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap
olunmayıb. Himnin adı (“Azərbaycan marşı”) ixtisar olunub. Həmçinin forzas
səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri “Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə”nin
təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli
Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Bundan əlavə, dərslikdə Azərbaycan
Respublikasının dövlət rəmzlərinin təsvirlərinin Azərbaycan Respublikasının dövlət
rəmzləri haqqında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 23-cü maddəsində
verilən ardıcıllıqla (Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan
Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni) çap
olu
nması daha məqsədəuyğun olardı.
Dostları ilə paylaş: |