Rüfət
Lətif
oğlu
Hüseynzadə
Naxçıvan
tarix boyu elm,
mədəniyyət
mərkəzi
olmuşdur.
Naxçıvan
MR Ali
məclisinin
Sədri
cənab
Vasif
Talıbov
Azərbaycan
Milli
Elmlər
Akademiyası
Naxçıvan
bölməsinin
açılışındakı
nitqində
Naxçıvanın
çox
qədim
bir
tarixə
malik
olduğunu
və
min
illər
boyu burada elmin,
mədəniyyətin
inkişaf
etdiyini
söyləmiş
və
Naxçıvanın
bu
günündə
olduğu
kimi,
keçmişində
də
elmin
yüksək
səviyyədə
olduğunu
qeyd
etmişdir
(1).
Naxçıvanın böyük alim və mütəfəkkirləri
öz y
aradıcılıqları ilə
elə zəngin bir irs qoyub getmişlər ki, bu gün də onların irsi
elmimizin, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin
inkişafında, Naxçıvan
tarixinin öyrənilməsində yeni məlumatlarla mühüm əhəmiyyət
kəsb edir və bu gün də onların yaratdıqlarına, əlyazmalarına
rast gəlmək olur.
XIX əsr Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tariximizin, ədəbi
fikrimizin
görkəmli nümayəndələrindən olan Məhəmməd Tağı
Sidqi Səfərov (1854
-
1903) və onun oğlu tanınmış şair, publisist,
tərcüməçi Məhəmmədəli Sidqi Səfərov (1
888-1956) bütün
həyatı boyu maarif və mədəniyyət
carçısı olmuşlar,
yorulmadan, fədakarcasına xalqı müasir elmə, tərəqqiyə
çağırmışlar. Onların yazıb
–
yaratdıqlarına bu gün də rast
gəlmək olur ki, onları xalqımıza, xüsusilə
müasir ədəbi və
pedaqoji fikri
n nümayəndələrinə çatdırmaqla ədəbi, mədəni və
pedaqoji fikrin keçmişini daha dərindən öyrənməyə imkan
verdiyi kimi, sabahımızı da aydın görməyə şərait yaradır və Cəlil
Məmmədquluzadə demişkən gələcəkdə səhvlər etməməyə
əlverişli
imkanlar yaradır.
Məhəmməd Tağı Sidqi və Məhəmmədəli Sidqi haqqında keçən
əsrin böyük şəxsiyyətləri C.Məmmədquluzadə, H.Cavid,
Qurbanəli Şərifzadə, Əziz Şərif, Əliqulu Qəmküsar və başqaları
dəyərli əsərlər, xatirələr yazmış, M.T. Sidqi ilə məktublaşmalar
aparmışlar. Müasir dövrümüzün böyük alimləri, tədqiqatçıları,
pedaqoqları
–
İsa Həbibbəyli , Yavuz Axundlu, Lətif
Hüseynzadə, Əsgər Qədimov, Əbülfəz Amanoğlu, Hüseyn
Həşimli, İbrahim Mollayev,
Mirabbas Aslanov, Əziz
Mirəhmədov, Feyzulla Qasımzadə, Fazil Seyidov, Yavər
Eyvazov, Maq
sud Mahmudzadə, Şövqi Novruzov, Abbas
Zamanov, Qulam Məmmədli, Xeyrulla Məmmədov, Məmməd
Cəfər, Vahid Rzayev, Rəcəb Ağayev, Lütviyyə Əskərzadə,
Rüfət Hüseynzadə və başqaları
Sidqi və onun mühiti haqqında
qiymətli
əsərlər yazmış, maraqlı elmi məqalələr də
rc
etdirmişlяr.
Sidqi görkəmli bir ədəbiyyatşünas alim, mahir pedaqoq,
məktəbşünas
olaraq
təlim və tərbiyəyə, dilimizə,
ədəbiyyatımıza
dair qiymətli
əsərlər yazıb
-
yaratmışdır.
(“Nümuneyi əxlaq”, “Töhfeyi
-
bənat, yainki Qızlara hədiyyə”,
“Müxtəsər coğrafiya risaləsi”,”Tənviri əfkar” (“Fikirlərin
işıqlandırılması”), “Həkimanə sözlər”, “Nəsihətnamə”,
“Pedaqogika”).
Sidqi bir xalq müəllimi, bir
məktəbdar kimiHacı ağa Fəqir,
Hüseyn Soltan Kəngərli, Hüseyn İsmayılov, Salman Əsgərov
kimi ziyalıların köməyi
ilə 1892
-ci
ildə
Ordubadda
“Əxtər”
(Ulduz) adlı
yeni
üsullu milli məktəb
açmışdır ki,
Sidqinin geniş
pedaqoji fəaliyyəti də elə buradan
başlamışdır. Sidqi bu məktəbin həm təsisçisi, həm rəhbəri, həm
müəllimi, həm də müəllifi idi. Burada həm şəriət,
həm də
dünyəvi fənlər tədris edilir, şagirdlər partalarda oturur, yeni
üsullarla dərslər keçilirdi.
Sidqinin bu
məktəbi tezliklə böyük şöhrət
qazandı və ölkədə
geniş yayıldı. Azərbaycanın və
Gürcüstanın müxtəlif
yerlərində
də Sidqinin məktəbinə oxşar məktəblər yaradılmağa başlandı.
Naxçıvan ziyalıları tərəfindən 1894
-
cü ildə Naxçıvana dəvət
edilən M.T.Sidqi Yaxın və Orta Şərqdə məşhur olan, yeni bir
məktəb
-
“Tərbiyə” məktəbini
də burada
–
Naxçıvanda
təsis
etmişdir (2).
“Tərbiyə məktəbi”ndə də həm
şəriət, həm də dünyəvi fənlər
tədris edilirdi. Burada “Türk dili”, “Türkcə hüsnxət”, “Fars dili”,
“Elmi-
ilahi”, “Rus dili”, “Əxlaq məsələləri”, “Nəğmə” və s. kimi
fənlər tədris edilirdi. Fənlərin tərtib olunmuş proqramından
məlum olur ki, dərslərin
əksəriyyətində əxlaqi
-didaktik
hekayələr, şeir və təmsillərin öyrədilməsinə
üstünlük
verilmişdir.
Bu məktəbdə
kollektiv sinif-
dərs sistemi tətbiq edilmiş, şagirdlər
həsir üstündə deyil, partalarda oturmuş, lövhədən, silgidən
istifadə edilmişdir. Bu məktəbdə pedaqoji fikir tariximizdə ilk
dəfə olaraq Sidqinin özü tərəfindən işlənib hazırlanmış və bu
günə qədər əhəmiyyətini itirməmiş, mühafizə edilib saxlanılan
“Ədəb qaydaları” tətbiq edilirdi. Şagirdlərə qarşı heç bir cəza
tədbiri tətbiq edilmirdi (5).
Tədris planında özünə möhkəm yer tutan əxlaq dərsləri də
Sidqiyə böyük şöhrət qazandırmışdı. Bu məktəbdə dillərin
tədrisinə, xüsusilə ana dilinin tədrisinə xüsusi fikir
verilirdi. O
deyirdi : “Oəvvəlaanadilidir, saniyənVətəndilidir,
salisənmillətdilidir”.
Si
dqirusdilinintədrisinədəxüsusiəhəmiyyətv
erirvətərbiyəməktəbindəilkdəfəolaraq
uşaqlararusdilitədrisedilir
di. Sidqi xarici dil kimi ərəb və fars dilinin də öyrədilməsini
məsləhət bilirdi. O deyirdi ərəb dili dinimizin dilidir, fars
dili
ədəbiyyatımızın dilidir, rus dili hökumətimizin dilidir, türk dili
anamızın dilidir.
M.T.Sidqinin açdığı “Tərbiyə məktəbi”nin dahi şairimiz Hüseyn
Cavid, böyük yazıçı Məmməd Səid Ordubadi, məşhur
ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərif, görkəmli rejissor və aktyor Rza
Təhmasib, Məmmədhüseyn Təhmasib, mollanəsrəddinçi
şairlərRzaqulu Nəcəfov və Əliqulu Qəmküsar qardaşları, yazıcı
–
publisist Ələkbər Qərib, Əli Səbri Qasımov, şair Məhəmmədəli
Sidqi (M.T.Sidqinin böyük oğlu), məşrutəçi Ələkbər
Məmmədquluzadə, adlı
-
sanlı maarifçilər
-
Əbdüləzim
Rüstəmzadə, Mircəfər Mirişli, Əlirza Rasizadə (Hüseyn Cavidin
kiçik qardaşı), realist rəssam Bəhruz Kəngərli,
tanınmış təhsil
işçisi, müəllim və pedaqoq Xəlil Hacılarov,
əməkdar müəllim
Həsən Səfərli,Məmməd Xəlilov və Əli Xəlilov, Heydər Vəzirov,
Əsəd Şeyxov, Qasım Camalbəyov, diplomat İbrahim Əbilov
(1882-
1923)kimi böyük elm, ədəbiyyat və mədəniyyət, ictimai və
dövlət xadimləri yetirmələri olmuşdur. Onlar nəinki
Azərbaycanda, eləcə də ölkəmizdən çox
-
çox uzaqlarda tanınan
məşhur şəxsiyyətlər
–
elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri,
siyasətçilər olmuşlar. Elə tək görkəmli yetirmələrinə görə
Sidqinin “Tərbiyə məktəbi”ni Qori Müəllimlər Seminariyası ilə
müqayisə etmək olar. Bu məktəbdəki yeni təlim
-
tərbiyə üsulları
o dövr ziyalıları üçün böyük təcrübə məktəbi idi, Cəlil
Məmmədquluzadənin dediyi kimi “...müəllim
və ədiblər üçün
bura bir darülürfan hesab olunurdu”.
M.T. Sidqi
istedadlı bir
şair, yazıçı
kimi uşaq, yeniyetmə və
gənclər üçün
tərbiyəvi əhəmiyyətli, ibrətamiz
şeir və hekayələr
yazmış,
r
us, ərəb və farscadan
tərcümələr etmiş, teatrımızın
inkişafında dəyərli xidmətlər göstərmiş, Qurbanəli bəy
Şərifzadə, Mirzə Nəsrulla Əmirov, Cümşüd Paşa Sultanov
kimi
ziyalı dostlarını ətrafına toplayaraq “Həvəskar aktyor
dəstəsi” yaratmış, özü ona rəhbərlik etmiş, həm tamaşaların
rejissoru, həm də aktyoru kimi çıxış etmişdir.
M.T.Sidqi
maarif və mədəniyyətimizə, dilimizin saflığına,
qızların təhsilinə dair, habelə yeni
–
latın əlifbasına keçidlə bağlı
dəyərli əsərlər, publisistik məqalələr yazmış
və
o, 1896-
cı
ildə
Naxçıvan qəzasında ilk dəfə olaraq müsəlman qız məktəbi
açmışdır. XIX əsrin sonunda Naxçıvan kimi ucqar bir bölgədə,
dindar bir yerdə qızlar üçün məktəb açmaq böyük hünər idi.
Şəhərin din xadimlərinin, molla və müctəhidlərin
hücumlarına
b
axmayaraq Sidqi öz mütərəqqi fikirlərindən dönməmiş və qız
məktəbinin açılmasına nail olmuşdur. Bu məktəbin açılmasında
Naxçıvanın qabaqcıl maarifpərvərləri
-
Paşa Sultanov,
Qurbanəli
Şərifzadə, Əsədağa Kəngərli və başqaları yaxından
kömək etmişlər. Sidqinin bu mütərəqqi fəaliyyəti Bakı
maarifpərvər milyonçusu H.Z.Tağıyev tərəfindən təqdir edilmiş
və məktəbin inkişafı və
fəaliyyəti üçün maddi yardımda
bulunmuşdur.
M.T.Sidqi məktəbdarlıqla bərabər uşaqlar üçün
didaktik
mahiyyətli mənzum şeir və hekayələr, lirik qəzəllər yazmış,
publisistik pedaqoji çıxışlar etmişdir ki, onlar toplanmış və nəşr
olunmuşdur.
Əlimizdə Məhəmməd Tağı Sidqinin, onun oğlu Məhəmmədəli
Sidqininin və onun müasirlərinin pedaqoji və ədəbi ictimaiyyətə
tanış olmayan və bu günədək nəşr ol
unmayan bir
neçəəlyazması vardır. Bu
nadir əlyazmalar
2008-
ci ildə 106
yaşında dünyasını dəyişmişədəbiyyatşünas
alim, ”İstiqlal”
ordenli
Əməkdar müəllim atam Lətif Hüseynzadənin şəxsi
arxivində saxlanılmış
və bu gün həmin əlyazmaları ilk dəfə
olaraq
müxtəsər şərh və izahla ədəbi
-pedaqoji
ictimaiyyətimizəçatdırıram. Bu əlyazmalar pedaqoji fikir, dil
və
ədəbiyyat tariximiz üçün qiymətli bir mənbə, həmçinin Sidqi
irsinin öyrənilməsində dəyərli
qaynaqlar hesab edilə bilər.
Əlyazmalardan biri 1896
-
cı ilin 14 mayında Naxçıvan şəhərində
rus imperatoru II Nikolay Aleksandroviçin tac qoyma gününün
qeyd edilməsi mərasimində
Sidqinin etdiyi
çıxışının
əlyazmasıdır. Bu əlyazmanı “Dilimiz və məktəbimiz”
adlandıra bilərik ki,
əlyazmanın
mətni
Naxçıvan
qazisi
mötəbər
Axund Hacı Molla Məhəmməd
Nəxçivaniyə
yadigar olaraq təqdim edilmişdir. Sidqi bu çıxışında
millət
balalarının ana dilində təhsil almasından, dilimizin
saflaşdırılması
və inkişaf etdirilməsindən, maarif
və
mədəniyyət
işlərindən danışmış,
Naxçıvan
şəhərində, onun
qəsəbə və kəndlərində yeni üsulda, ana dilində milli məktəblər
açmaq istəyindən söz açmışdır. M.T.Sidqi çıxışında
dilimizin
çox pozulduğundan insanlarımızın
mənasını bilmədən ərəb,
fars, rus sözlərinin
yerli-
yersiz işlətmələrindən
təəssüflə
danışmış və
belə
demişdir: “...Qədim tarixlərdə
ərəblər
geri
qalmış
mədəniyyətdən uzaq bir millət olmuşlar. Fəqət
islamiyyət
onları ayıltmış, onlara maarif
-
mədəniyyət yolunu
göstərmiş
və yüksək
əxlaqi keyfiyyətlərlə təmin
etmişdir…Milliyyətindən asılı olmayaraq ərəblər öz dillərini,
yazılarını, adət vəənənələrini başqa xalqlara qəbul
etdirmişlər.
O
cümlədən Qafqazda (Azərbaycanda), Türküstanda ərəb dili
hakim dil olmuşdur. Hətta «Müəllimi
–
sani» ismi ilə məşhur
olanƏbu Nəsr Farabi əl
-
Türki və birinci hükəmadan sayılan və
şeyxi rəis ləqəbi ilə müləqqəb olan Əbu Əli İbn Sina kimi şəxslər
türk oğlu türk ola
-ola
əsərlərini
ərəb dilində
yazmışlar...».
M.T.Sidqi çıxışında insanlarımızın, hətta
ziyalılarımızın
işlətdikləri ərəb, fars, rus sözlərinin yanlış
işlətdiklərindən və yerində işlətmədiklərindən qayğılanır və
bildirir: “Bir əbaya bürünmüş məktəbdar mirzə” deyir: “Duz
nəməkdanını mənə ver” (“Nəmək” elə duz deməkdir. ”Duz duz
qabını mənə ver”(?) kimi mənasız ifadə çıxır), yaxud “
Darvaza
qapısı”nı ört.(“Darvaza” böyük qapı deməkdir), yaxud da deyir:
“Mənə bir kasa mast qatıq ver” (“Mast” elə qatıq deməkdir),
“Heyva behdanəsinin toxumu”nu ək (“Behdanə” elə“heyva
toxumu” deməkdir) və s. Daha sonra isə Sidqi yenə yazır:
“Sivilizasiya
görmüş bir «Obrazovannıy» isə belə danışır:
“İstansiyada fayton yox idi. Bir troyka tutdum, pramoy vağzala
kimi proqonda getdim. Mejduproçim yamşikin də navodkasını
verdim, kontordan posılkanı aldım, bir yeşik suxarı, iki koropka
konfet, üç düjin spiçka, b
ir asmışqa çay aldım…Voobşe
naprasnı yerə skuçno olma…” (10). Sidqi dilimizin belə gülünc
vəziyyətə düşməsindən narahat olur və balalarımızın
ana
dilində təhsil almasından, dilimizin saflaşdırılmasından, maarif
və mədəniyyətimizin
inkişaf etdirilməsindən
danışır.
Sidqinin əlimizdə olan ikinci
əlyazması bir
şagird dəftərinin iki
səhifəsi həcmində olub başdan sonadək qara tuşla
öz əli ilə
yazdığı
gözəl, lirik bir şeir parçası
-
qəzəldir. Bu vərəqədə
həmçininSidqi farsca da bir şeir
yazmış və
bazarlıq
xərcləri
ilə
bağlı bəzi qeydlər də etmişdir. Vərəqənin arxasında əlifba
tariximiz üçün maraqlı qeydlər də vardır. Belə ki, Sidqi qədim
şəkli yazının
-
piktoqrafiq işarələrin, hansı ki, Gəmiqayada da
onlara təsadüf edilmişdir ki,
onların mənasını açıqlama
q
təşəbbüsündə bulunmuş və bir neçə işarənin qarşılığını da
vermişdir. Daha sonra ərəb hərflərində “Əbcəd” hesabının və
“Sərvi” xəttinin qarşılıq
hərflərini vermişdir. Aydınlıq üçün
deyək ki, ərəb əlifbasının
nəstəliq,
şikəstə,
kufi və s. xətləri ilə
yanaşı
“Sərvi” xətti də vardır. Bu əlifba şaquli bir xəttin
sağ və
sol tərəfində
müxtəlif
saylı qollar
çəkməklə hərflər
və ya
saylar göstərilir, sözlər yazılır. Sidqi də bu
bədii
–
dekorativ xətt
növünün
qarşılıqlarını
həmin vərəqədə yazmışdır (9).
Sidqinin ana dilində əlyazma qəzəlini
oxucularımıza
çatdırırıq:
Cana, mürüvvət
eylə günüm çox yaman keçir
Karım
həmişə naləvü
–ahu-
fəğan keçir
Gül mövsümündə qonça sifət qan olub könül
Fəsl bahar içində
baharım xəzan keçir.
Onda səbr eyləmənəm, ah
-
zar məsa
Görsəm rəqiblər səninlə mehriban keçir
Yoxdur məgər mürüvvətin, ey bivəfa
Mən ağlıram, rəqiblərim şadman keçir
Əğyar tənəsin nəyə, nəyə təşbih eyləyim
Bənzər o bir bəlayə, gəlib nagahan keçir
Birvəqtvaridimənəçoxmehribanidin
O günlərim xəyalə gəlir, hər zaman keçir
Gəl , bir müyəssər olsa içək vəsl camını
Fövt etməyək bu fürsə
ti, ömr cavan keçir
Birbusə
vədeylədiniftarvaxtına
Gəlvədinə
vəfaeylə , axır
əzankeçir
Sidqihəmişə
bəzm
vüsalından
lalətək
Əğyar
əlində
badəgörübbağrıqankeçir
Bu şeir parçası, M. T. Sidqinin “Əsərləri”nə daxil edilmişdir(2).
M.T.Sidqinin farsca əlyazması isə hədislərdən, İslam dini
rəvayət və hekayələrindən qaynaqlanan, həmçinin insanları
düzlüyə, doğruluuğa ədalətə səsləyən
bir şeir parçasıdır. Bu
şeir parçasından
Sidqini əxlaqımızın, mənəviyyatımızın
keşikçisi kimi görmək olur. Onun farsca yazdığı şeiri
bacardığımız qədər aşağıdakı kimi tərcümə etmişik:
O insan ki, Allah ona həyat verdi, can verdi
Nadürüstlər tüğyan etdi, o neməti un
utdu
O, insanlara ölkəsində həyat qurdu, yaşatdı
Gədalar da o cəlalı, o büsatı dağıtdı.
O xalqın ki, göylər idi cənnət kimi məkanı,
Xarabay
a çevirdilər, bəd əməlli cahillər.
O yerdə ki, övladları valideynə kəc baxdı,
Qəza
-
qədər o məkanda hər gün artdı,
çoxaldı.
O şəxslər ki, haram yeyər, iman, insaf
tanımaz
Zaman gələr yedikləri ona əzab
verər,
yaramaz (9)
M.T.Sidqinin
digər
bir farsca
əlyazma
şeirində
xeyli
düzəlişlər,
redaktə
işləri
oxunuşunu
çətinləşdirsə
də
onu oxuya bildik. Bu
mənzum
parçadan
aydın
olur ki,
şeir
“Qılquyruq
”
ləqəbi
ilə
tanınan
Zərqam
haqqındadır.
Zərqam
var-
dövlət,
sərvət
hərisidir.
O
özündən
razı,
tamahkar,
lovğa,
nadan bir
şəxs
obrazı,
bəlkə
də
bir
təmsil
nümunəsidir
ki,
şeirdə
belə
deyilir:
Aqil, kəs be qu, ço Zərqam nəşəvəd
Əz faideyi kibr, təmeh xam nəşəvəd
Axir ze qürur-
e düm ura be borənd
Dər miyan xas
-
ü am bədnam şəvəd...
Zərqam həme qoft mehr əst vücud
Əz xod bozorqəm həme mükərdəd sücud
Axer çe konəm ki, düm məra zaye kərd
Əndər xəlq Zərqam ism
-
i bəd qu əst
Nə, nə, nə
-
çendan əst, dər u adəmi niku əst
Nesfi bequyəd düşmən , nesfi bequyəd dost
Zərqam be fikr xiş yek “Şiri
-
nər” əst... (9)
Bu şeiri də yenə aşağıdakı kimi belə tərcümə etdik:
Aqil adamlara söylə ki, Zərqam kimi olmasın
Kibr, qürur, həm də tamah sahibi xam olmasın
Bir gün gələr quyruğunu kəsərlər nəfsi üzündən
El içində bədnam olar, düşər xalqın gözündən
Zərqam könlü böyük , hakim olmaq eşqində
Haqqa baxsan hakim olmaq ləyaqə
ti yox onda
Quyruq o biçarəyə həmişəlik bir dərd olmuş
Quyruğundan yüz bəla, yüz peşimanlıq olmuş
El, aləm içində Zərqamın
həyası
heç yox
O məğrurluq, o kibrlik,
o
lovğalıq, bədxahlıq
O
xudpəsəndlik , bədnəzərlik yerə vurmuş
Zərqamı
Zərqam deyir məğrurluqda mən işıqlı günəşəm.
Lakin onun əsl çirkin siması el
-
aləmə aşkardır.
H
ərdən onun quyruğundan söhbət düşəndə,
Məyus olur hər görəndə quyruğun.
Zərqam deyir varlığımdır günəş kimi bir vücud.
Böyük-
kiçik aləm gərək qılsın mənə yeksər sücud.
Bəziləri mənə dost, bəziləri mənə düşmən demiş,
Yox, yox əsla, mən onlardan deyiləm.
Mən bir “Şiri
-
nərəm” bir pəhləvan aslanam.
Nə edim ki, quyruq məni zaye etmiş, bu aləmdə.
Aləmlərdən soruşsan ki, bu nə işdir, anladar.
Çox qəribə macəradır bu quyruğun məalı... (9)
M.T.Sidqi XIX əsrin 80
-90-
cı illərində Naxçıvan ədəbi
–pedaqoji
mühitinin ağsaqqalı və müəllimi hesab edilmişdir. Onun ətrafına
ziyalılar, şairlər toplaşar
və ədəbi
-
pedaqoji məclislər
keçirərdilər ki, onların da arasında Cəlil Məmmədquluzadənin
dayısı Kərbəlayi
-
Əliştan Məhbus və M.T.Sidqinin oğlu
Məhəmmədəli Sidqi Səfərzadə də var idi. Xoşbəxtlikdən hər iki
şairin şeirlərinin əlyazması bu günkü günlərimizədək Lətif
Hüseynzadənin şəxsi arxivivində saxlanılmışdır. Kərbəlayi
-
Əliştanın 1919
-
cu ildə yazdığı şeirində 1918
-
ci il hadisələri
-
ermənilərin Naxçıvanda törətdikləri qırğınlar, onların Vətən
torpağının hər tərəfini yandırıb dağıtdıqları təsvir edilir:
Hər baxanda sana bağrım olur qan, ey Vətən!
Olmusan aya neçin böylə pərişan , ey Vətən!
Qalmayıb bir səlamət yerin, hər tərəf viranədir.
Od vurublar sərbər eyləyiblər suzan , ey Vətən!
Yoxdur bir abad yerin ki, görüm bir şad olum.
Qəsr alilər olub xak ilə yeksan, ey Vətən!
Dönmüsən bir xarabazarə, yoxdur səndən bir
nişan
Yoxsa səndə olmayıb heç bircə insan,
ey Vətən!
Bağların bənzər idi bir səhn gülüstanə sənin
Əsdi hardan bir xəzan, soldu gülüstan, ey Vətən!
Qaçdı bülbüllər, dağıldı, etdilər səndən fərar
.
Qaldı bisahib,
olub güllər də xəndan, ey Vətən!
Dəstə
-
dəstə bağlarında seyr edərdi hurilər,
Görmədim bircə nəfər mən səndə qılman, ey
Vətən!
M. T. Sidqinin oğlu Məhəmmədəli Sidqi
də dəyərli şeirlər,
publisistik məqalələr
yazmış, tərcümələr etmiş, atasının
məktəbini davam etdirmişdir. Məhəmmədəli
Sidqi Səfərzadənin
1918-
ci ildə ermənilərin Naxçıvanda törətdikləri qanlı cinayətləri
təsvir edən, Naxçıvan əhlinin igid gənclərinin düşmənə qarşı
mübarizəsini əks etdirən və o dövr tariximiz üçün dəyərli bir şeiri
də əlimizdədir. Yazı müəllifin öz əli ilə bir vərəqdə yazılmışdır.
Lakin vərəqin bir hissəsi cırıldığından,
şeirin də bəzi hissələri
və şeirin yazılma tarixi itmişdir. Lakin
vərəqin arxa səhifəsində
bəzi tarixi məlumatlar qalmışdır:
Saldırdı Abdullah düşmənə həmlə
Pürhünər cümleyi tökən qanlar.
Qeyrət əl verdi çıxdı meydanə gənclər,
Keçdilər rəzmə, mərdi
-m
ərdanə.
Neçə cəngavər hünərpərvər,
Ermənistanda bağladı səngər.
Biri Abbas bəy şücayi
-
rəşid
Hifsi qılsın onu xudayi məcid.
Qətli üdvanə bəsgi talibdir,
Qanda olsa əduya qalibdir.
Uğru bəy, ta ki atdı beş açılan,
Neçəsini eylədi cəhənnəmə rəvan.
Ta Abiş bəy götürdü əndazə,
Cuşə gəldi məhəlleyi tazə.
Qoymadı düşməni içrə rahgü
zar,
Qan töküb şövq ilə alıb səngər.
Neçə səngər, misali port
-artur.
Mürtəf kuhi
-
Qaf tək məşhur.
Gəncəli bir Xəlil nam avər...
Yağdırırdı minarədən Azər
Qaldı zillətdə firq
eyi-
nəmrud.
Oldu islam aqibəti
-
məsud.
Biri Məhəmməd Hüseyn namlı.
Qoydu viranə Ermənistanı.
O da qıldı minarədə səngər.
Rast gəldi kilseyi kafər...
Biri Qəffar adlı əhli İran,
Oldu
davada Rüstəmi sani.
Bəndəli səngəri eylədi məkan.
Cəng edirdi əlində əqin.
Dəstəsi mahir, tüfəng əndaz.
Bir-
biri ilə olurdu həm avaz.
Düşmən üçün oldu dün çətin,
Gördülər bağlanıb yasər
-
yəmin.
Oldu çöl əhli əmrdən agah,
Qarabağ şəhrinə gətirdi pənah.
Hökm yazdı Xəlil bəy məxtun,
Oldu əhval Aftiluya məlum.
Mirzə Əli bəy cəvan idi səffaq.
Xunruz adəmi bi bak.
Qardaşı məşhədi Şükür cəngi
Qırıbən gətdi düşməni təngə
Çıxmadı bir kənarə səngərdən,
Neçəsin vurdu ermənilərdən.
Miriş ağa seyyidi ilsadət,
Ümməti cəddinə verirdi nicat.
Onda zahir idi haşimi namus.
Aparıb cəngə nəft ilə na
sus,
Atəşi düzəxə düçar oldu.
Xanələr cümlədən tarı
-mar oldu.
Çox imarətlər oldu atəşə tuş.
Cəng vaxtında qənbər adlı ustad.
Əhli islamı eylədi çox şad.
Nə qədər var idi şikəst tufəng.
Saz edirdi
ləng olmasın cəng
Belə ustad qədrini bilmək.
Ona lazımdır ənam vermək.
Ey vuran dəmi müdami
- mandam.
Din yolunda gəlin keçin candan.
Olmayın düşmənə dəxi eymən.
Şəri gürrani verməyin əldən.
İttihadi üzərə ictihad etmək.
Düşmənə cəng ilə cəhad etmək.... (9)
2 fi 27 şərh... Mütabiq 13 şəhr oktyabr.
Qələmi kərdi (yazdı)
Məhəmmədəli Sidqi Səfərzadə
be xidməti cənab Kərbəlayi ağa
Əmuzadəyə və
um xahər bacıma.
Məmməd Tağı Sidqi 1903
-
cü ilin dekabr ayında vəfat etmiş və
Naxçıvan şəhərində dəfn edilmişdir. O vaxt Azərbaycan dilində
yeganə mətbuat orqanı olan “Şərqi
-
Rus” qəzetində Sidqinin
vəfatına həsr olunmuş nekroloq və Hüseyn Cavidin, Cəlil
Məmmədquluzadənin,
M.S.Ordubadinin, Əsgər Hacızadənin və
başqalarının məqalələri getmiş, çoxlu sayda şeirlər verilmiş şair,
ədib və böyük pedaqoq Sidqi hörmətlə yad edilmişdir. Şeirlərin
birisində deyilirdi:
Dünyadan köçüb getdi hörmətli böyük Sidqi!
Min təəssüf ki, bizdən belə şəxsiyyət getdi!
Dağladı ürəkləri o, öz fərağı ilə,
Könlümüz munisindən bizləri məhrum etdi.
Səməndər kimi qeyrət oduna düşüb yandı,
Rus dövlətində o, belə nöqtəyə çatdı.
Yazaraq nəşr etdiyi maarif yayımilə,
Həyat verdi xalqına, qaranlıqdan çıxartdı.
Bəli, Sidqi
milləti qaranlıqdan aydınliğa çıxartdı. Millətin
inkişafını elmdə, təhsildə gördü, yeni məktəblər açdı, zəmanədə
ad qoydu, həmişə hörmətlə yad edildi və dedi:
Cəhd qıl qoy zəmanədə bir ad,
Eyləsinlər səni bu ad ilə yad
Aç bu əbnayi millətə məktəb
Orda təhsil olunsun, elm
-
ədəb.
Böyük pedaqoq, istedadlı şair, xalq müəllimi M.T.Sidqininn
fikirləri öz dövründə olduğu kimi, bu gün də aktual olaraq
qalmaqdadır.
Rüfət
Lətif
oğlu
Hüseynzadə
Pedaqoji
elmlər
doktoru, professor,
Əməkdar
müəllim
Dostları ilə paylaş: |