Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
84
Ruslan Mirzəyev
✵
Beynəlxalq Kommersiya Arbitrajında
ictimai qayda: Azərbaycan perspektivi
Annotasiya
Arbitraj mübahisələrin həll edilməsinin xüsusi metodu olaraq, heç də hər zaman
arbitraj qərarları müvafiq dövlətlərin qanunlarına və hüquqi maraqlarına
uyğun olmur. Bu problemlərdən yayınmaq üçün konvensiyalar, milli qanunlar və
model qanunvericilik aktları ictimai qayda konsepsiyası şərtini qoyur. Arbitraj
qərarları arbitrajın yerləşdiyi və ya ev sahibi dövlətin ictimai qayda şərtlərinə
uyğun olmalıdır. Buna baxmayaraq, başqa dövlətlərdən fərqli olaraq Azərbaycan
Respublikasının qanunvericiliyi ictimai qayda şərtini irəli sürmür. Bunun əvəzinə
Azərbaycan Respublikasında arbitraj qərarları Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası ilə uyğunluq təşkil etməlidir. Bu məqalə, bu cür qanunvericiliyin
dövlətin suverenliyinə və rifahına yaratdığı riskdən və digər dövlətlərin məhkəmə
qərarları və qanunvericilik təcrübəsini, alimlərin fikirlərini və beynəlxalq
təşkilatların ictimai qayda konsepsiyasına dair şərhlərini müzakirə edir.
Summary
As arbitration is a private method of adjudication, arbitral awards are not
always in compliance with the laws and legitimate interests of relevant states. In
order to avoid such problems conventions, national laws and model laws
stipulate public policy rule. Arbitral awards are required to be in compliance with
the public policies of states of lex arbitri or host states. However, unlike most
other countries the legislation of Azerbaijan Republic does not stipulate the
public policy rule. Instead in Azerbaijan Republic arbitral awards are required to
be in accordance with the Constitution of Azerbaijan Republic. The article
discusses the risks such a state of legislation may pose on the sovereignty and
welfare of the country and analyzes laws and court decisions of other countries,
and opinions of scholars and international organizations, on interpretation of
the public policy rule.
u konsepsiyanı milli qanunvericiliyə daxil etməkdən imtina etməsinə
baxmayaraq, Azərbaycan Republikası üzərinə götürdüyü beynəlxalq
öhdəliklərlə bağlı bu konsepsiya ilə üzləşməli olur. “Beynəlxalq
arbitraj haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə Komissiyasının (UNCİTRAL) 1985-
ci il redaksiyadakı Beynəlxalq Kommersiya Arbitrajı üzrə Model Qanunu
əsasında tərtib olunmuşdur. Qeyd edilən qanun 1999-cu ildə Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunarkən, 34.2 b (ii) və 36.1 b (ii)
maddələri istisna olmaqla Model Qanuna heç bir digər əsaslı dəyişiklik
edilməmişdir.
1
Model Qanunun 34.2 b (ii)-ci maddəsi arbitraj qərarlarının
mübahisələndirilməsi üçün, 36.1 b (ii)-ci maddəsi isə arbitraj qərarlarının
tanınması və icrasından imtina üçün əsaslardan biri kimi arbitraj qərarının
✵
Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, Mülki proses və Kommersiya hüququ kafedrasının
müəllimi, Hüquq üzrə fəlsəfə doktoru
1
"Beynəlxalq arbitraj haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunu, №: 757-IQ, 18.11.1999
B
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
85
ictimai qaydaya uyğun olmamasını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, Model
Qanunun 36.1 b (ii)-ci maddəsi Azərbaycanın da qoşulduğu “Xarici arbitraj
qərarlarının tanınması və icrası haqqında” 1958-ci il Nyu-York Konvensiyasının
V. 2 (b) maddəsi ilə eyniyyət təşkil edir.
2
Yəni, Model Qanun və Konvensiyanın
müvafiq maddələri arbitraj qərarlarının aidiyyəti dövlətin ictimai qaydasına
uyğun olmasını tələb edir. Lakin, Milli Məclis Azərbaycan Respublikası üçün yeni
olan ictimai qayda konsepsiyasını qanunvericiliyə daxil etməmək qərarına
gəlmiş və qanunun 1999-cu ildə qəbul olunan versiyasında arbitraj qərarlarının
ictimai qaydaya deyil, ümumilikdə Azərbaycan Republikası qanunvericiliyinə
uyğun olması tələbini müəyyən etmişdir. Belə bir müddəa digər bir çox ölkələrin
qanunvericiliyi ilə müqayisədə konservativ bir addım idi və beynəlxalq arbitraj
qərarlarının Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin bütün imperativ
normalarına uyğun olmasının tələb edirdi. Arbitraj qərarının hər hansı bir
imperativ normaya zidd olması onun etibarsızlığına və ya onun tanınmasından
və icrasından imtina olunmasına səbəb ola bilərdi. Lakin, 2005-ci ildə Milli Məclis
qeyd edilən qanuna dəyişiklik edərək, beynəlxalq arbitraj qərarlarının bütün
qanunvericiliyə deyil, yalnız Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına uyğun
olması barədə müddəanı qanuna daxil etdi.
3
Nəticə etibarı ilə, Azərbaycan
Respublikası davamlı şəkildə ictimai qayda konsepsiyasını milli arbitraj
qanunvericiliyinə daxil etməkdən imtina etdi.
Beynəlxalq arbitraj qərarının mübahisələndirilməsi və ya tanınma və
icrasından imtina olunması üçün Konsitusiyaya və ya ictimai qaydaya
uyğunluğun hansının daha geniş əhatə dairəsinə malik olduğu bəlli deyil, bu,
onların şərhindən asılıdır. Lakin aşağıda aparılan analiz göstərir ki, adətən
ictimai qayda daha geniş anlayışdır və konstitusiyaya əməl olunması da onun
tərkib hissəsidir.
UNCİTRAL Model Qanununu belə bir dəyişikliklə qəbul edərək
Azərbaycan Respublikası həm Respublika ərazisində arbitraj prosesi
keçirilərkən, həm də xarici arbitraj qərarları Respublikada icra olunarkən öz
ictimai qaydası ilə bağlı tələblərindən imtina etmişdir. Çünki, Azərbaycan
Respublikası ərazisində qəbul olunan arbitraj qərarının mübahisələndirilməsi
zamanı yalnız “Beynəlxalq arbitraj haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu tətbiq olunur. Xarici arbitraj qərarlarının Azərbaycan ərazisində
icrasına münasibətdə isə Nyu-York Konvensiyasının müddəasına uyğun olaraq
yenə də “Beynəlxalq arbitraj haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu
tətbiq olunur. Baxmayaraq ki, Konstitusiyaya əsasən Azərbayca Respublikasının
qoşulduğu beynəlxalq sazişlər və qanunlar arasında ziddiyyət yaranarsa,
beynəlxalq sazişlər tətbiq olunur
4
, Nyu-York Konvensiyası maraqlı tərəfə imkan
verir ki, daha əlverişli qaydaya (rejimə) istinad etsin
5
. Konvensiyanın müddəası
ikimənalı oxunsa da, burada maraqlı tərəf dedikdə xarici arbitraj qərarını icra
2
“Xarici arbitraj qərarlarının tanınması və icrası haqqında" Konvensiyaya qoşulmaq barədə
Azərbaycan Respublikası Qanunu, № 734-I, 9 Noyabr, 1999
3
“Beynəlxalq arbitraj haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi
barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu, №: 915-IIQD, 10.05.2005
4
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Maddə 151.
5
New York Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards, Article
VII. (June 10, 1958)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
86
etmək üçün müraciət edən tərəf nəzərdə tutulur.
6
Bu qayda həm də Nyu-York
Konvensiyasının “daha əlverişli hüquq müddəası” adlanır. Bu səbəbdən də, əgər
milli qanunvericilik xarici arbitraj qərarlarının tanınması üçün daha
əlverişlidirsə, arbitraj qərarının icrasında maraqlı olan tərəf Konvensiya deyil,
sadəcə milli qanunvericiliyin əsasında qərarın icrası üçün müraciət edə bilər. Bu
müddəa Azərbaycana tətbiq edildikdə isə nəticə belədir: əgər xarici arbitraj
qərarı Azərbaycan Respublikasındakı ictimai qaydaya ziddirsə, lakin
Konstitusiyaya uyğundursa, qərarın icrasında maraqlı olan şəxs milli
qanunvericiləy istinadən qərarın icrasının tələb edə bilər.
Mövcud qanunvericiliyin hazırkı vəziyyətinin müsbət cəhəti ondan
ibarətdir ki, qanun mücərrəd bir ictimai qaydaya deyil, məlum bir sənədə,
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına istinad edir, bununla da arbitrajın
keçirilməsi və arbitraj qərarlarının tanınması üçün çox ərverişli bir mühit
yaradır. Əlbəttə ki, qanunun dəqiqliyi biznes mühitinin inkişafına müsbət təsir
göstərir. Lakin əgər tərəzinin bir tərəfində biznes mühiti (o cümlədən investisiya
mühiti) durursa, digər tərəfində dövlətin suveren maraqları durur.
Qanunvericiliyin hazırkı vəziyyəti dövlət maraqları və dövlətin suveren
huquqları üçün müəyyən mənada risk yarada bilər. Belə bir risk isə heç də
mücərrəd deyildir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Respublikanın qanunvericilik
sisteminin əsasıdır.
7
Təbiidir ki, heç bir konstitusiya cəmiyyətin və dövlətin
bütün maraqlarını, ən azından cari maraqlarını, əks etdirə bilməz. Dövlətin və
cəmiyyətin maraqlarına toxunan bir çox məsələ qanun, fərman və digər
normativ və normativ xarakterli aktlarda əks olunur. Arbitraj mübahisələri bir
çox hallarda digər ölkələrin qanunvericiliklərinə uyğun olaraq həll
olunduqlarına görə və ya digər səbəblərdən həmin arbitraj qərarları Azərbaycan
Respublikası üçün böyük əhəmiyyət daşıyan qanunlarla, Respublikada aparılan
sosial və iqtisadi siyasətlə, həmçinin ölkənin daxili və xarici siyasəti ilə ziddiyyət
təşkil edə bilər. Azərbaycan da daxil olmaqla, hər bir dövlətin konstitusiyada əks
olunmayan cari və daimi maraqları mövcuddur. Məhz bu maraqları qorumaq
üçün də əksər dövlətlər arbitraj qanunvericiliklərində ictimai qayda
konsepsiyasını müəyyən edirlər. Azərbaycan kimi UNCİTRAL Model Qanununu
qəbul edən və post-Sovet ölkələri olan Rusiya Federasiyası və Ukrayna belə
Model
Qanunu
qəbul
edərkən
ictimai
qayda
konsepsiyasının
öz
qanunvericiliklərinə daxil etmişlərdir.
8
İctimai
qayda
konsepsiyasının
beynəlxalq kommersiya arbitrajı ilə bağlı milli qanunvericiliyə daxil edilib-
edilməməsi barədə qərar qəbul edilərkən, ictimai qayda və müxtəlif ölkələrdə
onun şərhi barədə ətraflı araşdırma aparılmalıdır.
İctimai qayda konsepsiyası yalnız kommersiya arbitrajına xarakterik bir
anlayış deyil, o ölkə qanunvericiliklərinin və beynəlxalq hüququn digər
sahələrində də tətbiq olunur. Məsələn, "Müqavilə öhdəliklərinə tətbiq olunan
6
Lew, Mistelis, Kröll. Comparative International Commercial Arbitration, s. 33-36; 66 (Kluwer
Arbitration 2003); Hilmarton Ltd. v. Omnium de traitement et de valorization - 23 March 1994-
Cour de Cassation [Supreme Court]
7
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Maddə 147
8
Law of the Russian Federation on International Commercial Arbitration, Articles 34, 36
(August 14, 1993); Law of Ukraine on International Commercial Arbitration, Articles 34, 36
(February 24, 1994)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
87
hüquq haqqında" Roma Konvensiyasında
9
, "İnsan hüquqlarının və əsas azadlıq-
larının qorunması haqqında" Avropa Konvensiyasında
10
, "Mülki və iqtisadi
məsələlərdə aidiyyət və məhkəmə qərarlarının tanınması haqqında" Brussel
Konvensiyasında
11
, Haaqa-Visbi Qaydalarında
12
və digər beynəlxalq konvensiya-
larda da ictimai qayda anlayışı mövcuddur. İctimai qayda və ya "ordre public" hər
bir ölkədə hüquqi sistemin mövcudluğunun və fəaliyyətinin əsasını təşkil edən
fundamental prinsiplərdən ibarətdir. Belə fundamental prinsiplərin qorunması
üçün qanunvericiliklərdə ictimai qayda konsepsiyası mövcuddur. Dövlətlər üçün
belə prinsiplərin qorunması böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu prinsipləri qorumaq
məqsədilə ictimai qayda konsepsiyası müəyyən hallarda tərəflərin iradə
azadlığını məhdudlaşdırır.
Beynəlxalq kommersiya arbitrajı hüququnda ictimai qayda anlayışı bir
konvensiya olaraq ilk dəfə 1927-ci ildə Cenevrə Konvensiyasında əks
olunmuşdur. Cenevrə Konvensiyası müəyyən edir ki, arbitraj qərarının
tanınması və icrası ölkənin ictimai qaydasına və ya hüquq prinsiplərinə zidd
olmamalıdır
13
. Nyu-York Konvensiyası isə bu tələbi daraltmış və müəyyən
etmişdir ki, arbitraj qərarının tanınması və icrasının ölkənin ictimai qaydasına
uyğun olmaması məhkəmə tərəfindən həmin qərarın tanınma və icrasından
imtinaya əsasdır
14
. Nyu-York Konvensiyasında qeyd olunan ictimai qayda
anlayışı anqlo-sakson siteminin ümumi hüququnda istifadə olunan və yalnız
maddi məsələləri əhatə edən ictimai qaydaya istinad etmir. Konvensiyadakı
anlayış həm maddi, həm də prosessual məsələləri əhatə edən, mülki hüquqdakı
ictimai qayda, "ordre public", konsepsiyasına istinad edir. Lakin Konvensiya
ictimai qayda konsepsiyasını yalnız ümumi hüququn ictimai qayda
konsepsiyasına məhdudlaşdırmağa və ya hər hansı digər bir formada
məhdudlaşdırmağa qadağa qoymur. Belə ki, Nyu-York Konvensiyası arbitraj
qərarının tanınma və icrasına münasibətdə minimum deyil, maksimum əsasları
nəzərdə tutur. Yəni, Nyu York Konvensiyasına üzv dövlətlər Konvensiyada
arbitraj qərarlarının tanınma və icrasından imtina üçün nəzərdə tutulmuş
əsasları məhdudlaşdıra və ya onlardan imtina edə bilər. Lakin dövlətlər
Konvensiyada arbitraj qərarlarının tanınma və icrası üçün nəzərdə tutulmuş
əsasları genişləndirə, yəni imtina üçün digər əsaslar nəzərdə tuta bilməzlər
15
.
"Xarici arbitraj qərarlarının tanınması və icrası haqqında" Nyu-York
Konvensiyasının 5-ci maddəsinin 2-ci bəndinin "b" yarımbəndində və "Xarici
kommersiya arbitrajı haqqında" UNCİTRAL Model Qanununun 34.2-ci
maddəsinin "b" bəndinin 2-ci yarımbəndində və 36.1-ci maddəsinin "b" bəndinin
9
Rome Convention on the Law Applicable to Contractual Obligations of 1980, Article 16
10
European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms,
Articles 6, 9 (November 4, 1950)
11
Brussels Convention on Jurisdiction and the Enforcement of Judgments in Civil and
Commercial Matters, September 27, 1968. This Convention has been replaced by Brussels, I
Regulation, Articles 27, 50 (Council Regulation (EC) No 44/2001)
12
International Convention for the Unification of Certain Rules of Law relating to Bills of
Lading, Article 6 (Amended by the Brussels Protocol 1968)
13
Geneva Convention on the Execution of Foreign Arbitral Awards, Article 1 (e) (September 26,
1927)
14
New York Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Arbitral Awards,
Article V. 2 (b) (June 10, 1958)
15
Lew, Mistelis, Kröll, s. 33-36; 66; Hilmarton Ltd. v. Omnium de traitement et de valorization -
23 March 1994-Cour de Cassation [Supreme Court]
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
88
2-ci yarımbəndində nəzərdə tutulmuş ictimai qaydanın anlayışı bu sənədlərin
heç birində nəzərdə tutulmamışdır. Bu səbəbdən də, ictimai qayda
konsepsiyasının anlayışı milli qanunvericiliklərlə və məhkəmə qərarları ilə
müəyyən olunur.
Bir çox ölkələrdə ictimai qayda konsepsiyası milli hüquq sistemində geniş
istifadə olunur və milli qanunvericiliyin bir çox sahələrinin mühüm kompo-
nentidir. Lakin beynəlxalq kommersiya arbitrajında istifadə olunan ictimai
qayda anlayışı milli qanunvericiliklərki ictimai qayda anlayışından əksər hallar-
da fərqlənir. Məhz bu səbəbdən də ictimai qayda konsepsiyasının geniş tətbiq
olunmadığı Azərbaycan kimi ölkələrdə də beynəlxalq kommersiya arbitrajı ilə
bağlı belə bir konsepsiyanın tətbiq olunmasında heç bir problem yoxdur.
Aşağıda qeyd olunduğu kimi, "Xarici arbitraj qərarlarının tanınması və
icrası haqqında" Nyu-York Konvensiyasının və "Xarici kommersiya arbitrajı
haqqında" UNCİTRAL Model Qanununun hazırlıq sənədləri ("travaux
prepetoires"), hesabatlar və digər sənədlərdən görünür ki, ictimai qayda
konsepsiyası məhz beynəlxalq arbitraj qərarlarına münasibətdə daha dar
mənada şərh edilməlidir. Belə şərh bəzən sadəcə həmin konsepsiyanı dar şərh
etməklə, bəzən isə "beynəlxalq ictimai qayda"ya istinad etməklə həyata keçirilir.
Kommersiya arbitraj hüququ sahəsində çox nüfuzlu alimlərdən biri Nyu-York
Konvensiyası ilə bağlı qeyd edir: "baxmayaraq ki, 5-ci maddəsinin 2-ci bəndinin
"b" yarımbəndi bu məsələyə aydınlıq gətirmir, heç bir şübhə yoxdur ki,
müddəada qeyd edilən ictimai qayda əslində həmin ölkənin məhz beynəlxalq
ictimai qaydasına istinaddır."
16
Aydınlıq gətirmək üçün bu məqalədə belə bir
radikal ifadədən istifadə olunmalıdır ki, beynəlxalq ictimai qayda əslində həqiqi
beynəlxalq ictimai qayda deyildir. Qeyd edilən ictimai qaydanın beynəlxalq
ictimai qayda adlandırılmasının yeganə səbəbi isə onun beynəlxalq (xarici)
arbitraj qərarlarına münasibətdə tətbiq olunmasıdır. Başqa sözlə desək,
beynəlxalq ictimai qayda milli qanunvericiliyə əsasən müəyyən olunur və milli
ictimai qaydanın tərkib hissəsidir. Bu məsələ ilə bağlı, məşhur alim Mauro
Rubino-Sammartano qeyd edir ki, beynəlxalq ictimai qayda "milli ictimai
qaydanın daha vacib və daha mühüm hissəsidir".
17
Digər bir müəllif isə qeyd edir
ki, beynəlxalq ictimai qayda milli "hüquq sisteminin beynəlxalq kontekstdə
ədalətin fundamental tələbləri ilə bağlı mövqeyidir"
18
. Bu konsepsiyanın daha
uğurlu adı fransız dilində istifadə olunan "ordre public a usage international"
ifadəsidir. Bu ifadə Azərbaycan dilində "beynəlxalq istifadə üçün ictimai qayda"
mənası verir. Lakin, beynəlxalq aləmdə ingilis dilində olan "international public
policy", yəni "beynəlxalq ictimai qayda" daha geniş istifadə olunduğundan, bu
məqalədə qeyd edilən konsepsiyaya məhz "beynəlxalq ictimai qayda" kimi
istinad olunacaqdır.
Əksər ölkələrdə milli ictimai qayda və beynəlxalq ictimai qayda birbaşa
və ya dolayısı ilə fərqləndirilir.
19
Başqa sözlə desək, bir qrup ölkələrdə qanunve-
ricilik və ya məhkəmələr birbaşa beynəlxalq ictimai qaydaya ( express
16
Fouchard, Gaillard, Goldman on International Commercial Arbitration, s. 996 (Edited by
Emanuel Gaillard and John Savage, Kluwer International c. 1999)
17
Mauro Rubino-Sammartano. International Arbitration: Law and Practice, s. 506; 962 (2nd
edition, Kluwer Law International 2001)
18
Goldman on International Commercial Arbitration, s. 996
19
Albert Jan van den Berg. The New York Arbitration Convention of 1958: Towards a Uniform
Judicial Interpretation, s. 362 (Kluwer Law and Taxation Publishers 1994)
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
89
international public policy) istinad edir, digərlərində isə beynəlxalq arbitraj
qərarlarına münasibətdə ictimai qayda dar şərh olunur. Beynəlxalq arbitraj
qərarlarına münasibətdə ictimai qaydanın belə dar şərh olunması beynəlxalq
ictimai qaydaya dolayısı ilə istinad etmək (implicit international public policy)
adlanır.
Qeyd edilən ictimai qaydalar arasında belə fərq qoymaq təbiidir. Bu fərq,
məsələn, Amerika Birləşmiş Ştarlarının Ali Məhkəməsi tərəfindən belə
əsaslandırılmışdır ki, bir ölkənin məhkəməsinin hansısa yerli marağa (milli
ictimai qaydaya) görə arbitraj müqaviləsini icra etməkdən imtina etməsi nəinki
beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətin ardıcıllığını və gözləntilərini pozar, həmçinin
müqavilə tərəflərinin məhkəmə üstünlüyü əldə etmək üçün oynadıqları
lüzumsuz və destruktiv oyuna səbəb olardı.
20
Nyu-York
Konvensiyasının
Layihə
Komitəsi
ictimai
qayda
konsepsiyasının dar şərh olunmasını məsləhət görərək qeyd etmişdir ki,
"konsepsiyanın tətbiqi arbitraj qərarlarının tanınması və icrasının dövlətin
hüquq sisteminin əsas prinsiplərinə açıq-aydın zidd olma halları ilə
məhdudlaşmalıdır."
21
Konvensiya üzrə İşçi qrup isə qeyd etmişdir ki, "icradan
ictimai qayda əsasında imtinaya əsas verən müddəa geniş tətbiq dairəsinə malik
olmamalıdır."
22
Baxmayaraq ki, bu tövsiyələr məcburi xarakter daşımır və məh-
kəmələr üçün yalnız məsləhət və ya istiqamətverici bir sənəd xarakteri daşıya
bilər, əksər dövlətlərin məhkəmələri beynəlxalq arbitraj qərarlarına
münasibətdə ictimai qayda konsepsiyasının dar şəkildə şərh edirlər. Aşağıda
qeyd edilən məhkəmə işləri bu praktikaya daha da aydınlıq gətirir.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında ictimai qayda konsepsiyasını dar şəkildə
şərh edən ən vacib və ilk işlərdən biri Parsons və Vittemor ( Parsons &
Whittemore) işidir. Qeyd edilən məhkəmə mübahisəsində ABŞ məhkəməsi
qərarında müəyyən etmişdir ki, "Konvesniyanın ictimai qayda müdafiəsi dar
şərh olunmalıdır. Xarici arbitraj qərarının icrasından yalnız o halda imtina oluna
bilər ki, belə icra həmin ştatın ən əsas əxlaq və ədalət anlayışını pozsun."
23
Avstriya Ali Məhkəməsi, Oberster Gerichtshof, müəyyən etmişdir ki,
ictimai qayda konsepsiyası dar şərh olunmalıdır və ictimai qayda konsepsiyası
"beynəlxalq qərarların harmoniyasını zərurət olmadıqca pozmamaq məqsədilə
ancaq nadir hallarda istifadə olunmalı müstəsna bir qaydadır". Bununla yanaşı,
məhkəmə qeyd etmişdir ki, ictimai qayda konsepsiyası federal konstitusiyanın,
həmçinin cinayət, xüsusi və prosessual hüququn əsas prinsiplərindən ibarətdir
və "xarici arbitraj qərarları yalnız Avstriyanın konstitusiya, cinayət, xüsusi və
prosessual hüquqlarının əsas prinsiplərinə zidd olduqları halda etibarsız hesab
edilə bilərlər."
24
İsveçrənin Federal Ali Məhkəməsi isə müəyyən etmişdir ki, ictimai qayda
bir imtina əsası olaraq dar şərh olunmalıdır, xüsusilə də xarici qərarların
tanınması və icrası kontekstində. Məhkəmə həmçinin qeyd etmişdir ki, belə
hallarda ictimai qaydanın tətbiq dairəsi xarici ölkənin hüququnun tətbiqi ilə
20
Scherk v. Alberto-Culver Co., 417 U.S. 506 (1974)
21
Report of the Committee on the Enforcement of International Arbitral Awards, 28 March
1955, UN Doc. E/2704 and E/AC.42/4/Rev.1.
22
UN Doc E/CONF. 26/SR. 17
23
Parsons & Whittemore Overseas Co., Inc. v. Societe Generale de L’Industrie Du Papier
(RAKTA). 508 F.2d 969 (1974)
24
Oberster Gerichtshof [Austrian Supreme Court], 26 January 2005, No. 3Ob221/04b
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
90
bağlı məsələlərlə müqayisədə daha dardır. İctimai qayda yalnız o halda pozul-
muş sayılır ki, arbitraj qərarının tanınması və icrası İsveçrənin ədalət konsep-
siyasına "dözülməz şəkildə zidd" olsun. Məsələn, prosessual hüquqla bağlı
İsveçrə ictimai qaydası tələb edir ki, konstitusiyada da nəzərdə tutulmuş, ədalətli
proses və çəkişmə prinsipləri kimi fundamental prinsiplərə əməl olunsun.
25
Hindistanın Ali Məhkəməsi isə məsələyə nisbətən fərqli mövqedən
yanaşır. Belə ki, məhkəmə beynəlxalq ictimai qaydaya istinad etmədiyini açıq
şəkildə qeyd edir. Lakin Hindistan Ali Məhkəməsi də xarici arbitraj qərarlarına
münasibətdə ictimai qaydanı dar şərh edir: "beynəlxalq ictimai qayda"nın işlək
bir anlayışının olmadığı şəraitdə Nyu-York Konvensiyasının 5-ci maddəsində
istifadə olunan ictimai qayda ifadəsinin beynəlxalq ictimai qayda mənası
verdiyini şərh etmək çətin olar. Bu səbəbdən də, qeyd edilən ifadə, Hindistan
Xarici Qərarlar Aktında müəyyən olunduğu kimi, Hindistan məhkəmələri
tərəfindən tətbiq olunan ictimai qayda doktrinası ilə eyni mənanı ifadə edir və
dar şərh olunmalıdır."
26
İctimai qaydanın xarici ölkələrin məhkəmələri tərəfin-
dən şərhi araşdırılarkən Amerika Birləşmiş Ştatlarında tətbiq olunan xüsusi bir
analiz metodu diqqəti cəlb edir. Bu metod "rəqib (və ya yarışan) ictimai
qaydalar" testi adlandırıla bilər. Bu rəqib ictimai qaydalar testinə əsasən
tərəzinin bir tərəfində qərarı "icra etmək marağı" (pro-enforcement bias), digər
tərəfində isə ədaləti qorumaq marağı dayanır. Bu testə əsasən qərarı icra etmək
marağı o qədər vacibdir ki, o da ictimai qaydanın bir tərkib hissəsi hesab olunur.
Qərarı icra etmək marağının əsasında dövlətin beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında
öhdəlikləri, beynəlxalq kommersiyanın əhəmiyyəti, arbitraj prosesinin
bütövlüyü, qalib tərəfin qanuni götləntiləri, beynəlxalq arbitraj qərarlarına vahid
münasibət, arbitraj qərarlarının yekunluğu və digər maraqlar dayanır. Digər
ictimai qayda, ədaləti qorumaq marağına isə, həmin ərazidə ictimai qaydaya
verilən anlayışa uyğun olaraq, ədalətin əsas prinsipləri, əxlaq, həyata keçirilən
siyasət, sosial və digər maraqlar daxildir. Bu testi tətbiq edən məhkəmə qeyd
edilən ictimai qaydaların hər ikisini nəzərdə saxlamalı və onları müqayisə
etməlidir. Əgər arbitraj prosesində baş vermiş pozuntular, qərarın
qanunsuzluğu və ya hansısa marağa uyğun olmaması qərarı icra etmək
marağında nəzərdə tutulmuş məsələlərdən üstün deyildirsə, məhkəmə arbitraj
qərarını icra edir. Əgər məhkəmə müəyyən edirsə ki, arbitraj qərarı elə
maraqlara toxunur ki, onlar hətta qərarı icra etmək marağından üstündür və
qorunmalıdır, məhkəmə arbitraj qərarını icra etməkdən imtina edir. Belə bir
analiz kifayət qədər praqmatikdir və əhəmiyyətsiz pozuntulara görə arbitraj
qərarlarının icrasından imtinanın qarşısını alır. Bu metodun əlamətlərinə
məşhur Şerk (Scherk) işi üzrə məhkəmə qərarının əsaslandırma hissəsində
27
və
digər ABŞ məhkəmə qərarlarında rast gəlinir.
Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, bəzi normativ aktlar
28
və məhkəmə
qərarları
29
birbaşa beynəlxalq ictimai qaydaya istinad edir.
25
Federal Supreme Court of Switzerland, decision dated December 8, 2003. The case is
published by ICCA YB in 2004, available on Kluwer Arbitration
26
Renusagar Power Co. Ltd. v. General Electric Co., Supreme Court of India, October 7, 1993, 10
Arb. Int. 2, 141
27
Scherk v. Alberto-Culver Co., 417 U.S. 506 (1974)
28
Code of Civil Procedure of France, Articles 1498, 1502; Code of Civil and Administrative
Procedure of Algeria, Article 1051
29
Vigel S.p.A v. China National Machine Tool Corporation - 8 April 2004 - Corte di Cassazione
[Italian Supreme Court], First Chamber
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
91
Beynəlxalq ictimai qaydaya birbaşa istinad edən qanunlardan biri
Fransada qüvvədədir. Fransa Mülki-Prosessual Məcəlləsi qeyd edir ki, arbitraj
qərarının "tanınması və ya icrasının beynəlxalq ictimai qaydaya zidd olması"
onun tanınma və icrasından imtina üçün əsasdır
30
. Əlcəzair qanunvericiliyi də
arbitraj qərarlarının beynəlxalq ictimai qaydaya uyğun olmasının tələb edir.
31
Beynəlxalq ictimai qaydanın anlayışının müəyyən edilməsi məqsədilə aparılmış
ən geniş və ətraflı tədqiqatlardan biri 2000-2002-ci illərdə Beynəlxalq Hüquq
Assosiasiyası tərəfindən həyata keçirilmişdir. Assosiasiyanın Beynəlxalq
Kommersiya Arbitrajı üzrə Komitəsi beynəlxalq ictimai qaydanın anlayışını belə
vermişdir:
"dövlət tərəfindən tanınan elə prinsip və qaydalar məcmusudur ki,
müvafiq prosedur (beynəlxalq prosessual ictimai qayda) və ya maddi
məsələ (beynəlxalq maddi ictimai qayda) ilə bağlı onların pozulması
beynəlxalq kommersiya arbitraj qərarının tanınması və icrasının
qarşısını ala bilər.... Hər hansı dövlətin beynəlxalq ictimai qaydası
aşağıdakılardan ibarətdir:
- ədalət və ya əxlaqla bağlı (hətta birbaşa əlaqəsi olmasa belə) dövlətin
qorumaq istədiyi fundamental prinsiplər;
- dövlətin əsas siyasi, ictimai və ya iqtisadi maraqlarını qorumağa xidmət
edən qaydalar (bu qaydalar həmçinin "lois de police" və ya ictimai siyasət
qaydaları kimi də tanınır);
- dövlətin digər dövlətlərə və ya beynəlxalq təşkilatlara münasibətdə öz
öhdəliklərinə əməl etmək vəzifəsi"
32
Beynəlxalq Hüquq Assosiasiyası tərəfindən aparılan tədqiqat müxtəlif
ölkələrdən bir çox mütəxəssisi cəlb etmişdir. Bu tədqiqat beynəlxalq
kommersiya arbitrajının ictimai qayda konsepsiyasına ümumbəşəri bir anlayış
müəyyən etmək üçün uğurlu bir cəhd idi. Göründüyü kimi, tədqiqat ictimai qayda
konsepsiyasının üç tərkib hissəsini müəyyən edir: əxlaq və ədalətlə bağlı
dövlətin fundamental prinsipləri, lois de police (siyasi, ictimai və iqtisadi
maraqlar) və beynəlxalq ictimaiyyət qarşısındakı öhdəliklər.
Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, "Beynəlxalq arbitraj haqqında"
Azərbaycan Respublikası Qanununun hal-hazırda qüvvədə olan redaksiyası
beynəlxalq arbitraj qərarları mübahisələndirilərkən və ya tanınarkən ölkənin
suveren maraqlarına risk yarada bilər. Belə ki, Konstitusiyaya uyğun olub, lakin
dövlət siyasətinə, ictimai və dövlət maraqlarına, əsas qanunlara zidd olan bir
arbitraj qərarı Azərbaycan Respublikasında tanınarkən qanunvericilikdə heç bir
maneə ilə üzləşməyəcəkdir. Əlbəttə, bəlkə də bəzi məsələlərdə Konstitusiya elə
geniş şərh oluna bilər ki, bir çox məsələləri əhatə etsin və ya sadəcə Azərbaycan
Respublikası suveren hüquqlarına istinad edib arbitraj qərarını tanımaqdan
imtina edə bilər. Lakin belə ekstrimal vasitələrə əl atmağa ehtiyac varmı? Sadəcə
ictimai qayda konsepsiyasına istinad etmək imkanı olduğu halda nəyə görə
ölkənin ali qanunu Konstitusiya məqsədli şəkildə geniş şərh olunmalı və ya
30
Code of Civil Procedure of France, Articles 1498, 1502; Code of Civil and Administrative
Procedure of Algeria, Article 1051
31
Yenə orada
32
International Law Association, Committee on International Commercial Arbitration “Final
Report on Public Policy as a Bar of International Arbitral Awards” (New Dehli Conference, 2002)
and Resolution 2/2002
Bakı Dövlət Universiteti Tələbə Hüquq Jurnalı
[buraxılış №1, 2015]
92
Azərbaycan Respublikası suveren hüquqlarına istinad edərək beynəlxalq
öhdəlilərini yerinə yetirməməli və beynəlxalq reputasiyasını zədələməlidir?
Məqalənin nəticəsi bundan ibarətdir ki, dövlətin belə ekstrimal vasitələrə əl
atmaqdansa, beynəlxalq aləmdə çox geniş tətbiq olunan və dövlətin cari və daimi
maraqlarını tam əhatə edən ictimai qayda konsepsiyasını qəbul etməsi daha
məqsədəuyğundur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, beynəlxalq
öhdəlikləri və reputasiyası daha vacibdir və onların əhəmiyyətinə görə milli
hüquq sisteminə yad olan ictimai qayda konsepsiyasının qanunvericilikdə qəbul
edilməsi sahəsində işlər aparılmasına dəyər.
Dostları ilə paylaş: |