Rüzgâr
Bir
rüzgâr tulumu
. Rüzgâr tulumları rüzgârın yönü ve şiddeti
hakkında fikir edinmenin pratik, görsel yöntemlerindendir.
Rüzgâr,
atmosferdeki
havanın
Dünya
yüzeyine yakın,
doğal, çoğunlukla yatay hareketleridir.
Hava hareketlerinin temel sürücüsü, atmosfer
basıncının
bölgeler arasında farklı değerlerde bulunmasıdır. Rüzgâr,
alçak basınçla yüksek basınç bölgesi arasında yer değişti-
ren hava akımıdır, daima yüksek basınç alanından alçak
basınç alanına doğru hareket eder. İki bölge arasındaki
basınç farkı ne kadar büyük olursa, hava akım hızı o ka-
dar fazla olur. Rüzgâr sahip olduğu hıza göre esinti,
fırtına
gibi isimler alır.
Rüzgârın yönü rüzgâr gülü
,
hızı
ise
anemometre
ile ölçü-
lür. Anemometre, rüzgârın bir
pervaneyi
döndürme hı-
zından yararlanarak rüzgâr hızını gösteren basit ölçü ale-
tidir. Yükseklerdeki rüzgârlar,
balonlar
yardımı ile ölçül-
mektedir. Yükselme hızı bilinen balonlar belli yüksekli-
ğe gelince rüzgâr hızı ile yol almaya başlar. Balonun ha-
reketi gözlenir,
Trigonometrik
hesaplarla balonun birim
zamanda kat ettiği yol hesaplanır ve buradan da rüzgârın
hızı bulunur. Daha hassas ölçümler için balon ya
radarla
takip edilir veya balona bir telsiz vericisi monte edilir.
Okyanuslardaki akıntıların
ve
dalgaların
oluşmasına ne-
den olup, kıyıların şekillenmesinde etkilidir.
Kıyılarda
kıyı oku
,
tombolo
,
lagün
,
falez
gibi şekillerin oluşumu
dalgalarla ilgilidir. Karalarda ise özellikle
çöllerde
etki-
lidir. Çöllerde akarsu, buzul ve dalgalar etkili olmadı-
ğından tek şekillendirici güç rüzgârlardır.
Kumul
,
tafoni
,
yardang
,
çöl kaldırımı
gibi şekiller rüzgar ile ilişkili-
dir. Rüzgârların bitki sporlarını taşıyarak çiçeklerin döl-
lenmesini sağlaması bitki neslinin devamı açısından çok
önemlidir.
Yeldeğirmeni
ve
yelkenli gemilerde
gücünden
yararlanılan rüzgâr orman yangınlarında olumsuz etki ya-
parak yangının büyümesine neden olur.
1 Nedenleri
Yüksek basınç alanından, alçak basınç alanına akarken:
• Dünyanın dönüşü
• Yüzey sürtünmeleri
• Yerel ısı yayılması
• Başka
atmosferik
olaylar
• Yeryüzünün
topografik
yapısı
rüzgârın yönü ve türbülansın varlığı veya yokluğu gibi ni-
teliklerini değiştirir.
Rüzgâr, alçak (
siklon
) ve yüksek (
antisiklon
) alanlarda
farklı özellikler taşır.
Siklon içerisinde;
•
Basınç
radyal olarak içe doğru,
•
Santrifüj
kuvvetler dışa doğru,
•
Coriolis kuvvet
dışa doğru
etki eder.
Antisiklon içerisinde;
• Basınç değişmesi radyal olarak dışa doğru,
• Santrifüj kuvvet dışa doğru,
• Coriolis kuvvet içe doğru etki eder.
1
2
3 RÜZGAR AŞINIM VE BİRİKİM FAALİYETLERİ
Bütün bunların etkisi sonucunda rüzgâr
eşbasınç
çizgile-
rine dik olarak yoluna devam eder. Bu hatların çizilme-
siyle
meteoroloji
haritaları elde edilir. Yüzey sürtünme-
leri ve Coriolis kuvveti rüzgârın eşbasınç çizgilerine dik
yönünü saptırabilir. Denizlerde bu sapma açısı 20°, kara-
larda ise 30° ile 45° arasında olabilir.
Atmosferin
alt tabakalarında meydana gelen rüzgârlarda,
yerin ısı ve mekanik özelliklerinden dolayı
türbülans
olu-
şur. Türbülans yapmadan basınç alanları arasında dolaşan
rüzgârlara, meyilli rüzgârlar denir. Eğer karadan denize
doğru hafif meyilli eserse
logaritmik
olarak alçalan bir
spiral hat çizerek ilerler. Düz bir hat yerine spiral çizil-
mesine yol açan kuvvet yine Coriolis kuvvetidir. Kuzey
yarımkürede bu spiralin dönüşü saat ibresi yönünde, gü-
ney yarımkürede saat ibresinin tersi yönündedir. Atmos-
ferin üst tabakalarında rüzgâr hızı saatte 400 km'ye kadar
çıkabilir.
2
Türleri
Bölgelere ve meydana geliş nedenlerine göre isimler alır.
Atmosferdeki genel hava dolaşımına bağlı olarak meyda-
na gelen Sürekli rüzgarlar;
•
Kutup rüzgarları
: Kutuplardan 60. enlemlerdeki al-
çak basınç alanlarına doğru eserler.
•
Batı rüzgarları
: 30° enlemlerindeki
Dinamik yüksek
basınç
alanından ve 60° enlemlerindeki
dinamik al-
çak basınç
arasında kuvvetli eserler.
•
Alizeler
: Kuzey yarımkürede kuzeydoğu yönünden,
güney yarımkürede güneydoğu yönünden devamlı
ve kuru esen rüzgar. Alizeler 30° enlemlerindeki
dinamik yüksek basınç
alanından ekvatordaki tro-
pikal alçak basınç alanlarına doğru eser.
Yaz ve kış atmosfer basıncında ters yönde değişiklik ol-
ması ve bölgede basınç alanları arasında büyük fark ol-
masından meydana gelen rüzgârlara ise
muson
rüzgârları
denir. Yazın karaya, kışın denize doğru eser. Kış musonu
soğuk ve kuru, yaz musonu oldukça nemlidir.
Rüzgârlar bulundukları bölgeye göre de özellikler taşırlar:
•
Meltem
; kara ile deniz arasında eser. Öğle vakitleri
karalar ısınıp, alçak basınç sahası meydana getirince
denizden karaya doğru eser. Gece bunun tesiri çok
daha yavaş olur. Bu hava akımları vadilerle dağlar
arasında da meydana gelir.
• Soğuk mahallî (yerel) rüzgârlar zaman zaman mey-
dana gelen basınç farkından olur.
Adriyatik Denizi
ile Fransa'nın
Akdeniz
sahillerinde eser.
Bora
ismini
de alır.
• Sıcak yerel rüzgârlar, İsviçre Alpleri kuzey yamaç-
larını etkileyen kuru sıcak rüzgârlardır.
Fön rüzgârı
(Föhn) dağdan aşağı doğru esen rüzgarın adyabatik
olarak ısınmasıyla oluşur.
3 Rüzgar aşınım ve birikim faali-
yetleri
[1]
3.1
Türkiye'de Rüzgâr adları
Rüzgârlar estikleri yönlere göre isim alırlar. Kuzeyden
esene yıldız, güneyden esene kıble, doğudan esene gündo-
ğusu, batıdan esene günbatısı, kuzeydoğudan esene poy-
raz, kuzeybatıdan esene karayel, güneydoğudan esene ke-
şişleme, güneybatıdan esene ise lodos denir.
Türkiye'de Marmara, Trakya, Akdeniz, Karadeniz kıyı-
larında genellikle kuzey ve kuzeydoğuda poyraz rüzgâr-
ları hâkimdir. Bu rüzgârlar bahar aylarında bol miktarda
yağış getirir. İç bölgelerde kuzey ve güneyden gelen rüz-
gârlar hâkimdir. Güneybatıdan esen
lodos
sıcak ve bunal-
tıcıdır. Ege'de esen meltem rüzgârına imbat denir.
Yıldız, kıble gibi adlar İstanbul merkez alınarak konul-
muş adlardır. Uluslararası literatürde yönlere göre isim-
lendirilir (kuzey, kuzeydoğu, batı vs gibi).
Antalya
'da
“Lodos” denizden karaya eser,
Sinop
'ta karadan denize.
Lodos yön belirtir ve Güneybatı dan esen Rüzgârı tanım-
lar. Yani onun karadan denize mi, denizden karaya mı
estiği, karanın nerede denizin nerede olduğuna bağlıdır.
Yaşadığımız
atmosfer
,
oksijen
başta olmak üzere çeşitli
gazlardan
oluşmuştur. Gazlar hava
moleküllerini
meyda-
na getirirler. Basınç değişimlerine göre bu hava molekül-
leri, durağan halden harekete geçerler. Bir bakıma rüzgâr,
havanın yeryüzüne paralel gibi görülen ama aslında böyle
olmayan bir hava harekettir.
Hava
, daima
yüksek basınç
merkezinden
alçak basınç
merkezine doğru hareket eder.
Bu basınç farkı sonucunda rüzgâr doğar. Basınç farkının
oluşma sebeplerinin başında ısınan havanın yükselmesi
gibi bilinmesi gereken faktörler vardır. Bu basınç alanla-
rı kendiliğinden oluşamazlar.
Sıcaklık
birinci etkendir.
3.2 Günlük rüzgârlar
Genel hava basıncının etkisiz, durgun olduğu zamanlar-
da gece ve gündüz arası sıcaklık farklarının yaptığı ba-
sınç farklarından oluşan rüzgârlardır. Gündüzleri
karalar
,
denizlerden
daha çabuk ısınırlar. Dolayısıyla deniz üze-
rinde yüksek, kara üzerinde de bir alçak basınç alanı olu-
şur. Bunun sonucunda denizden karaya doğru bir rüzgâr
başlar. Bu rüzgâra deniz meltemi denir. Bu rüzgâr hızı, sı-
caklık arttıkça artarak ve öğlen saatlerinde en fazla hızına
ulaşır. Güneş batıp ve hava karardığında ise tüm bunların
tam tersi yaşanır. Kara daha çabuk soğuduğu için bu se-
ferde karadan denize bir rüzgâr esmeye başlar. Buna da
3
kara meltemi denir.
3.3
Yerel rüzgârlar
Bölgelerde genelde esen hakim rüzgârlardır. Dolayısıy-
la bölgesel isimlerle söylenirler. Bu rüzgârlar atmosferde
gezen gezici alçak ve yüksek basınç merkezlerinin yaptığı
rüzgârlardır.
3.4
Rüzgâr yönleri
Kuzeyli olan rüzgârlar (yıldız, poyraz, karayel) özellikle
kış aylarında havayı soğutucu etki yaparlar. Güneyli rüz-
gârlarsa ısıtıcı etki yaparlar.
Aralık ayı sonu, Ocak ve Şubat aylarınca oldukça şiddet-
li
lodos
rüzgârları görülür.
İstanbul
'a denizden gelen bu
rüzgâr denizi kabartarak, deniz ulaşımına ve denizcile-
re olumsuz etki yapar. Lodos Ege ve Akdenizde de kış
aylarında şiddetli eser. Yaz aylarında ise genelde kuzeyli
rüzgârlar hakimdir.
4
Kaynakça
•
Rehber Ansiklopedisi
5
Dış bağlantılar
•
Türkiye Rüzgâr Atlası
•
Dünyanın Rüzgâr Atlasları
(İng.)
[1]
http://fihl.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/54/12/751709/
dosyalar/2014_04/17103243_9.s%C4%B1n%C4%
B1fcorafyadkuvvetlersercanzengn.pdf
4
6 METİN VE GÖRÜNTÜ KAYNAKLARI, YAZARLAR VE LİSANS
6
Metin ve görüntü kaynakları, yazarlar ve lisans
6.1
Metin
• Rüzgâr Kaynak:
https://tr.wikipedia.org/wiki/R%C3%BCzg%C3%A2r?oldid=17160799
Katkıda bulunanlar: Robbot, Nevit, Citrat, Kor-
kut, Eşref, Dbl2010bot, Katpatuka, YurikBot, Denisutku, Noumenon, Ugur Basak, İncelemeelemani, FlaBot, Doruksal, Metal Militia, Re-
negade~trwiki, Nosferatü, Nihan, Dünya vatandaşı, Burak Onurlu, Kibele, Escarbot, Aliska, Dreamer, Thijs!bot, JAnDbot, Strider, Abuk
SABUK, Tema, Ayhan Tuğcugil, Düşünenadam, Eldarion, Zamanusta, VolkovBot, Rei-bot, TXiKiBoT, Levent, YonaBot, Sakhalinio, Bot-
Multichill, SieBot, Vikiçizer, Loveless, Mbaran, AlleborgoBot, Homonihilis, Idioma-bot, Berk zorlutuna, DragonBot, Takabeg, Melihsen,
Kalender15, Yenikonak, Acar54, Benevolent, WikiDreamer Bot, MelancholieBot, Théoden, Luckas-bot, Bekiroflaz, Nallimbot, Sadrettin,
Erdinckeles, ArthurBot, LaaknorBot, Khutuck Bot, Xqbot, Rapsar, TobeBot, Redguard, EmausBot, ZéroBot, YBot, Emperyan, Wiki-
tanvirBot, Lulali, ChuispastonBot, MerlIwBot, Peykbot, Caglarctr, Addbot, Ayrıntılı Bilgi, Oğuzhanktl, Kutuptakalanbilge, Teacher0691,
Ejdefil73, Diyapazon, Méarchlár, Ozanpinar, Kingbjelica ve Anonim: 101
6.2
Resimler
• Dosya:Anemoscopi.JPG Kaynak:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/Anemoscopi.JPG
Lisans: Public domain Kat-
kıda bulunanlar: Yükleyenin kendi çalışması Özgün yazarı:
Joanjoc
•
Dosya:Commons-logo.svg Kaynak:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg
Lisans: Public domain
Katkıda bulunanlar: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to be
slightly warped.) Özgün yazarı: SVG version was created by
User:Grunt
and cleaned up by
3247
, based on the earlier PNG version, created
by
Reidab
.
6.3
İçerik lisans
•
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0