«s a m. S t r a t e j I tə h lil». № S.4 7
Yüklə 218,61 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gary Hemel The Future o f Management, 2008.
| « S A M . S t r a t e j i tə h lil» .-2 0 1 2 .-№ 4 .-S .2 7 -4 7 . S iy a si m o d e r n lə ş m ə : b e y n ə lx a lq n ə z ə r iy y ə v ə m illi t ə c r ü b ə E ln u r A slan o v - siyasi elm lər üzrə fəlsəfə doktoru A ç a r sözlər: siyasi m odernləşm ə, vesternləşm ə, qloballaşm a, in k işaf m odelləri, m illi m odellər, postm odern siyasi paradiqm a K e y w o rd s: political m odernisation, w esternization, globalization, develop m ent m odels, national m odels, postm odern political paradigm К л ю ч е в ы е сл о в а : политическая м одернизация, вестернизация, гло бализация, м одели развития, национальны е м одели, политическая парадигм а постм одерна
G iriş
M üstəqillik dövründə A zərbaycanda baş verən in k işaf və transform asiyaların dəyərləndirilm əsi əldə edilən tarixi təcrübənin dünya siyasi elm inin nəzəriyyələri, daha dəqiq deyilsə, m odernləşm ə aspektində təhlilini gündəm ə gətirm işdir. M illi dövlətin keçdiyi in k işaf yolu, siyasi m odernləşm ə m əsələləri bütövlükdə m üasir siyasi elm in m ühüm nəzəri istiqam ətlərindəndir. Ö lkəm izdə m odernləşm ə həm elm i, həm də ictim ai şüur üçün m ühüm olan m əsələlərdən biridir. Belə ki, bu, ölkənin inkişafının həm orta m üddətli, həm də uzun m üddətli strategiyası ilə bilavasitə bağlıdır. Son dövrlərdə problem ə dair aparılan araşdırm alarda b ir sıra m ühüm m əqam lar ortaya çıxm ışdır: 1. X X əsrin sonlarında m ü x təlif ölkələrdə reallaşan m odernləşm ə təcrübələri m övcud nəzəriyyələr çərçivəsində adekvat izah edilə bilm ir. 2. Bu səbəbdən əvvəlki m üddəaların m əzm unca natam am və köhnəlm iş olduğu aşkara çıxır. 3. K lassik və ən yeni nəzəriyyələrdə siyasi m odernləşm ənin m üqayisəli təhlili, m ahiyyət fərqləri nam əlum qalır.
4 . Qlobal m aliyyə-iqtisadi böhran fonunda dünyada in k işaf edən yeni dövlətlərin yaranm ası, bu prosesin Q ərbdən Şərqə doğru m eyllənm əsi, siyasi m odernləşm ənin ənənəvi başa düşülən m odellərinin təkrar və tətbiqindən deyil, yeni və çeşidli yollarının form alaşm asından xəbər verir. Bu isə öz növbəsində fərqli in k işaf yollarının əsas xüsusiyyətlərinin dünya siyasi elm ində geniş m üzakirə m övzusuna çevirm əklə onun m əzm unca zənginləşm əsini m ühüm m əsələyə çevirir. Q eyd edilən m əsələlər m odernləşm ə sahəsində beynəlxalq nəzəriyyə və təcrübəyə postm odern reallıqdan baxm ağı gündəm ə gətirm işdir. İstənilən nəzəriyyə dövlətin qarşısında duran özünəm əxsus in k işaf yolunun m üəyyən edilm əsi ilə bağlı real m əsələlərin bütün m ürəkkəbliyini əhatə etm ək, dəyişiklikləri izah etm ək iqtidarında deyildir. B ununla belə, dinam ik in k işaf edən ölkələrin çoxşaxəli təcrübəsinin üm um iləşdirilm əsi və dəyişən siyasi reallığın tədqiqi prinsiplərinin yeniləşm əsi siyasi elm in nəzəri əsaslarının zənginləşm əsini təm in edən am ildir. M o d e rn lə şm ə n ə z əriy y ə lə rin in y a ra n m a s ın ı ş ə rtlə n d irə n a m illə r Y eniləşən cəm iyyətlərin inkişafında qanunauyğun dövr olan m odernləşm ənin dərk edilm əsi m üasir siyasi elm in aktual istiqam ətlərindən biridir. P ost kom m unist ölkələrin transform asiya təcrübəsi göstərdi ki, dünya dövlətlərinin in k işaf yollarının eyni və y a üm um i bir m odelinin form alaşm ası baş verm ədi. Əksinə, çoxçalarlı m illi siyasi-iqtisadi m odellər yarandı. Bu gün siyasi xəritədə iki eyni in k işaf yolunu keçən ölkənin olduğuna dair nüm unə göstərm ək m üm kün deyil. Ə vvəllər hesab edirdi ki, institutsional transform asiyaların m övcud Qərb m odeli əsasında təm in edilm əsi in k işaf problem lərinin həllində üm um i "açar" rolunu oynaya bilər. Lakin, bu gün belə düşünənlər getdikcə azlıq təşkil edir. Ö tən yüzilliyin sonunda m üstəqillik əldə edən, gələcəyini düşünən h ər bir ölkənin in k işaf strategiyasında onun dünyada yeri və rolunun m üəyyən edilm əsində fundam ental rol oynayan m odernləşm ə siyasəti üm umi xüsusiyyət kim i çıxış etm işdir. E yni zam anda, bu üm um i cəhət çərçivəsində m odernləşm ənin m ü x təlif form alarının yaranm asında təzahür edən özünəm əxsusluq am ilinin m ahiyyəti bu günə kim i hələ dərkedilm ə m ərhələsindədir. S osialist düşərgəsinin çökm əsi ilə m odernləşm ə yenidən dünya ictim aiyyətşünaslığında ən çox araşdırm a predm eti olan m övzuya çevrilm işdir. Sovetlər dövründə bu nəzəri paradiqm a yasaq sayılan m övzulardan idi. Səbəb kim i o göstərilirdi ki, m odernləşm ə yalnız in k işaf etm əkdə olan ölkələrin tədqiqi üçün yararlı ola bilər və onun ideoloji əsasları qüsurludur. Y eni yüzilliyin əvvəllərindən m odernləşm ə intensiv tədqiq edilm əyə başladı. M odernləşm ə nəzəriyyəsi elm də özünə qədər in k işaf dinam ikasına dair m övcud olan m akrosiyasi (form asion və sivilizasion) nəzəriyyələri arxa plana keçirdi. N əzəriyyənin m eydana gəlm əsini şərtləndirən səbəblər diqqəti cəlb edir. O nların sırasında nəzəri boşluq am ilinin olm ası, X X əsrin ortalarında A vropadakı kolonial im periyaların parçalanm ası, A siya, A frika
və Latın
A m erikasında çoxsaylı "gənc" m illətlərin form alaşm ası da
vurğulanır(13,17,18,19,20). İlk vaxtlar A B Ş-da universitet elm inin tərkibində m eydana gələn m odernləşm ə nəzəriyyəsinin (S.H antinqton, D .A pter və c.) həm in dövrün kom m unist oriyentasiyalı ideologiyalarına alternativ kim i yarandığı qeyd edilir. Q ərb ictim ai elm i üçün tarixi inkişafın yeni, daha optim ist paradiqm asının yaradılm ası önəm li idi. Bu paradiqm a iki dünya m üharibəsi arasında m övcud olan "Q ərbin qürubu və böhranı" nəzəriyyələrindən fərqli olm alı idi. Çünki, həm in konsepsiyalar tarixi prosesə nikbin baxışdan nəinki m əhrum idi, üm um iyyətlə tərəqqini inkar edirdilər. B una görə də sosial bədbinliyi aradan qaldıran, gələcəyin praqm atik, eləcə də, üm um nəzəri planda üm idverici m ənzərəsini təqdim edən alternativ baxış zəruri idi (11, p.13-24). D igər tərəfdən, Qərbdə əsasən m üstəm ləkə və yarım m üstəm ləkə vəziyyətində olan üçüncü dünya ölkələrinin tədqiqi zərurətindən irəli gələn, Qərb ictim aiyyətşünaslarının etno-m illi aspektləri arxa plana keçirm əsi ilə səciyyələnən sosial-siyasi, ideoloji am illər də v ar idi. Bu, həm in ölkələr haqqında yalnız zəruri m əlum atın toplanm ası deyil, həm də onun əsasında A B Ş-ın və m üttəfiqlərinin m üvafiq idarələri üçün praktiki tövsiyələrin hazırlanm asını nəzərdə tutan inform asiya am ili ilə sıx bağlı olm uşdur. Bəhs edilən m əsələnin vacibliyini am erikalı tədqiqatçılar da vurğulayırdılar. H arvard universitetinin professoru, Y aponiyanın ən m əşhur tədqiqatçılarından sayılan, 1961-1966-cı illərdə A m erikanın Y aponiyada səfiri işləyən Edvin R eyşauer A siya ölkələrində gedən sosial-siyasi proseslərdən, həyat tərzindən, ən vacibi, düşüncə tərzindən üm um iyyətlə xəbərdar olm adıqlarını ABŞ üçün fəlakətli hal adlandırır və bu istiqam ətdə tədqiqatları vacib hesab edirdi. (3) M odernləşm ə anlayışının m ü x təlif şərhləri m övcuddur.1 Üm um i m ənada bu cəm iyyəti irəliyə doğru aparan bütün m ütərəqqi dəyişikliklərin sinonim i kim i başa düşülür. B ununla yanaşı, m odernləşm ə nəzəriyyəsinə tətbiq edildikdə anlayışın iki izahı onun m ahiyyətini daha yaxşı ifadə edir. B irinci m ənada, "m odernləşm ə" "müasirlik" sözü ilə eyni olub, Qərbdə X V I əsrdə baş verən və X IX -X X əsrlərdə ən yüksək həddinə çatan sosial, siyasi, iqtisadi, m ədəni və intellektual transform asiyaların kom pleksini əks etdirir. B uraya sənayeləşm ə, urbanizasiya, bürokratlaşm a, rasionallaşm a, dem okratikləşm ə, kapitalizm in hakim m eylə çevrilm əsi, individualizm və uğur fəlsəfəsi, elm in özünütəsdiqi və s. də daxildir. Bu m ənada m odernləşm ə m üasirliyin nailiyyətlərini ifadə edir, "ənənəvi cəm iyyətin transform asiyaya uğrayaraq, texnoloji, rasional və sekulyar m ünasibətlərin səciyyəvi olduğu cəm iyyətə çevrilm əsi, eləcə də çoxtərkibli differensiasiyaya m alik sosial strukturların form alaşm ası prosesidir". (21)
D igər m ənada, "m odernləşm ə" dedikdə, ənənəvi cəm iyyətdən m üasir cəm iyyətə keçid başa düşülür. Bu ənənələrdən köklü surətdə fərqlənən innovasiyalara istiqam ətlənm ək, sosial həyatın dünyəvi xarakter daşım ası, ardıcıl inkişaf, insan fərdinin özünü reallaşdırm ası yönündə daha fəal olm ası, əsasən rasional dəyərlərə üstünlük verilm əsi, kütləvi təhsil və m ədəniyyətin, təşəbbüskarlığın həyat tərzinə çevrilm əsidir" [14]. H ər iki halda m odernləşm ə nəzəriyyələrində əsas kateqoriyalar kim i ən çox "ənənə" (ənənəvi cəm iyyət) və "m üasirlik" (m üasir cəm iyyət) anlayışları tədqiq edilir. N əzəriyyənin fortm alaşdığı ilk vaxtlarda bunlar bir-birinə m ütləq əks olan kateqoriyalar kim i şərh edilm işdir. M odernləşm ə-ənənələrin m üasirlik tərəfindən ardıcıl olaraq sıxışdırılm ası və ya ənənəvi cəm iyyətdən inkar edilərək, m üasir cəm iyyətə doğru yüksələn xətt
üzrə gedən in k işaf prosesi kimi anlaşılm ışdır. Ənənəvi cəm iyyətlərdən m üasir cəm iyyətə keçid və dəyişikliklər tərəqqiyə istiqam ətlənərək, bəşəriyyəti irəliyə aparır. N əzəriyyənin yarandığı ilk vaxtlarda əksər m üəlliflər tərəfindən ənənə m ənfi m ənada başa düşülür, inkişafın əngəli kim i səciyyələndirilir, m üstəsna olaraq yeniliklərə qarşı duran m ühafizəkar qüvvə qism ində şərh edildiyi üçün onun m ütləq olaraq sıradan çıxarılm alı, yeni olan h ər şeyin tətbiqini təm in etm ək üçün "yox edilm əli" am il kim i izah edilirdi. Ə nənələrin təhlilinə belə yanaşm a bir sıra m üəlliflər istisna olm aqla X IX əsrə qədər davam etm işdir (2). M odernləşm ənin tipoloji fərqləri ilə yanaşı (üzvi, qeyri-üzvi, konservativ, liberal və s.),
digər anlayışlar "antim odernləşm ə", "kontrm odernləşm ə", "nonm odernləşm ə" "neom odernləşm ə", "fövqəlm odernləşm ə" kim i term inlər də tətbiq edilir. Sonuncusu lider-sivilizasiya səviyyəsunə çatm aq və onu ötm ək kim i başa düşülür. B u halda m üasirləşm əni təm əl dəyərləri özünəm əxsus yolla m ənim sənilir və nəticədə yeni lider ortaya çıxaraq, başqa sivlizasiyalar üçün cəlbedici m odel kim i çıxış edir. (8) M odernləşm ənin subyektinə gəldikdə, "m üasir insan" (m odern m an) Qərb m ədəniyyətinin təm silçisi, m üstəqil düşünən, siyasi fəal, həyatda öz taleyini özü quran (self-m ade m an), fərdiyyətçi, başqalarının da belə davranm aq hüququnu tanıyan insan nəzərdə tu tu lu r (4). Sözün həqiqi m ənasında, "müasirlik" anlayışı insanların sivilizasiya ilə identik olduqlarını dərk etm ələri, m odernləşm ə isə bu identikliyin böhranının nəticəsidir. Qərb üçün bu anlayış "nail olunm asına çalışılan ideal", yaxud arzu edilən m əqsəd deyil... h ər han sı bir ictim ai nizam ın əsasları olan qaydaların laxlam ası, yəni yalnız neqativ qüvvədir" (15). Sadə sözlərlə desək, daim təkrar istehsal olunan anti-ənənəvilikdir. B urada m üasirlik - onun özünəm əxsus səbəbləri və im kanları ilə bağlı yaranan dəyişikliklərin, axarlılığın, ictim ai həyatın tarixiliyinin sinonim idir. B u prosesi "m odernləşm ə" də adlandırm aq olar. Lakin, bu zam an biz boş tavtologiya, h ər hansı bir inkişafın sinonim i, tarixi olan h ər şey haqda danışm ış olarıq. Belə b ir m əntiqlə bütün tarix dərsliklərini 1 "Modern" sözü Avropada ilk dəfə V əsrin sonlarında rəsmi status almış xristianlığı və keçmiş Roma bütpərəstliyini fərqləndirmək məqsədi ilə istifadə edilmişdi. Sonrakı dövrlərdə anlayışın mahiyyəti dəyişmiş, yalnız maarifçilik və romantizm dövründə müasir mənada işlənməyə başlanmışdır Həmin vaxtdan etibarən, "modern" anlayışı müasirliyin, zamanın ruhunun təbii, labüd yeniləşməsini ifadə edən proseslərin obyektiv səbəbi hesab edilir.
Yüklə 218,61 Kb. Dostları ilə paylaş:
|