«Ş ə r q f ə L s ə f ə s I p r o b L e m L ə r i» b e y n ə L x a L q e L m I n ə z ə r I j u r n a L
Yüklə 68,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Z Ü M R Ü D Q U L U Z A D Ə
- Açar sözlər
| « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
12 Z Ü M R Ü D Q U L U Z A D Ə
XXI əsr. Mənəvi mədəniyyət tarixinin tədqiqi zamanı prioritetlərin seçimi
Məqalənin əlaqəli və bir – birini tamamlayan bölmələri diqqəti XXI əsrin əvvəlində mədəniyyət tarixinin tədqiq və təqdimində bəzi prioritetlərə yönəldir
Keywords:
Ключевые слова: история духовной культуры, Восток – Запад, приоритеты исследования. §.1. XXI əsr. Fənlərarası elmi tədqiqatların metodologiyası olan fəlsəfənin kateqorial anlamlarının məzmunları haqqında təsəvvürlərin müasir dövrün elmi kəşf və fərziyyələri ilə uzlaşdırılması. Rasional idrakın imkanlarının məlum olan məhdudluğu və varlığın mürəkkəbliyi tarixən müxtəlif fəlsəfi konsepsiyaların yaranmasına, elm və fəlsəfənin əsas anlayışlarının məzmununun təşəkkülünə, o cümlədən “xaos”, “dərkedilməz”, “paranormal” və s. kimi anlayışların ortaya çıxmasına səbəb oldu.
Hazırda təbiət və dəqiq elmlər (astronomiya, fizika, kimya, genetika, tibb, psixologiya və s.) sahəsində son kəşflər və fərziyyələr, kodlanmış maddə, Xiksın bozonu, plazmoidlər, “qan xəritəsi” və s. və i.a., həmçinin mənəvi mədəniyyət tarixi sahəsində kəşflər, kəsrətin (çoxluğun) vəhdətdə təmsili sistemi olan varlıq və onun idrakı haqqında fundamental təsəvvür və anlayışların
Fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun “Fəlsəfə və ictimai fikir tarixi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, “Şərq fəlsəfəsi məsələləri” jurnalının Baş redaktoru. zumrudkulizade@hotmail.com
“ Mədəniyyət tarixi”anlayışı keçmiş kimi hazırki zamanı da ehtiva edir; belə ki, dünənki gün bu gün artıq tarixdir.
Müasir elmin varlığın idrakı sahəsindəki məlumatları elmi və fəlsəfi təsəvvür və anlamların qarşılıqlı bir-birini təshihi, universallıq və rasional-irrasional idrakın hazırki vəziyyətindən çıxış edərək bəlkə də, əzəldən real-irreal, maddi-ideal, dərk edilən-dərkedilməz varlıq materialist, idealist, dualist fəlsəfi konsepsiyalarla deyil, vəhdət və (vəhdətin çoxluqda, çoxluğun isə vəhdətdə təzahürünü nəzərə alaraq) ümumvəhdət konsepsiyasına əsaslanaraq olduğu kimi (adekvat) dərk edilə bilər; bu nəzəriyyəyə görə təzahür formasından asılı olmayaraq maddi və mənəvi əzəli və daimi vəhdətdədirlər.
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
13 məzmununun köklü şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsi zərurətini yaradır. “Varlıq”, “yoxluq”, “maddi”, “ideal”, “obyektiv”, “subyektiv”, “xaos”, “paranormal”, “inkişaf”, “etnos”, “tarix”, əxlaqi və hüquqi kateqoriyalar və s. kimi dünyagörüşünü müəyyən edən anlayışların məzmunlarına keyfiyyətcə yeni baxış tələb edilir. Deyilənlərə əsasən, mümkün ki, hazırda varlıq haqqında təlim və fənlərarası tədqiqatların ümumnəzəri metodologiyası olan fəlsəfi konsepsiya kimi təzahür formasından (Allah, Ruh, ideya, iradə və s. və maddinin müxtəlif formaları) asılı olmayaraq maddə və ideal başlanğıcın əzəli vəhdətini qəbul edən ümumvəhdət fəlsəfi konsepsiya ilə bahəm dialektika, komparativistika və idrak prosesində birmənalılıq və radikalizmdən uzaqlaşdıran Lütfi Zadənin məşhur “qeyri səlis” məntiqindən ümumi tədqiqat metodologiyası kimi istifadə xüsusi elmi aktuallıq kəsb edir. Ümumvəhdət fəlsəfəsinin göstərilən təqdimatda prioritet kimi seçilməsi onun müasir dövr də daxil olmaqla qlobal mənəvi mədəniyyət tarixində müxtəlif formalarda özünü təzahür və təsdiq etməsi ilə bərabər müasir elmin ixtira və fərziyyələri və həmin metodoloji konsepsiyanın idrakın inkişafına təkan verən amil olması ilə əsaslandırıla bilər. Əsasında yeni fəlsəfi dünyagörüşünün formalaşdığı çağdaş elmin inkişafı alimlərdən insanpərvərliyə zidd nəticələrə gətirib çıxaran, “zərər verməmə” prinsipinə uyğun gəlməyən kəşfləri ilə əlaqədar əxlaqi və hüquqi məsuliyyətləri barədə düşünməyi tələb edir. Mümkün ki, XXI əsrdə beynəlxalq hüquq və məhkəmə institutlarına alimlər üçün analoji qadağalar ehtiva edən əxlaqi – mənəvi beynəlxalq senzura institutuna ehtiyac vardır. Diqqətinizi yönəltdiyimiz ümümvəhdət konsepsiyası 2010 – cu il mart və may aylarında AMEA-nın elmi-nəzəri seminarlarında geniş müzakirə edilmiş və həmin müzakirələri əks etdirən
mətnlər internetdə www.orientalphilosophy.org saytında dünyanın müxtəlif ölkələrindən 600000-dən çox baxış toplamışlar. 2011-ci ildə “Rusiya Fəlsəfə Cəmiyyətinin bülleteni”ində (“Вестник Российского Философского Общества”, № 1) “Müasir elmin işığında ümumvəhdət fəlsəfi konsepsiyası haqqında (metodologiyanın axtarışı)” adlı məqaləmiz dərc edilib. Bu konsepsiya barədə 2012-ci ildə IV Ümumrusiya Fəlsəfə qurultayında fəl.ü.f.d. G.Seyidova “Müasir Azərbaycan alimlərinin tədqiqatlarında ümumvəhdət fəlsəfə konsepsiyası” adlı məruzə ilə çıxış edib. Bu konsepsiyanın müzakirəsi haqqında məlumat 2012-ci il tarixli jurnalımızda da öz inikasını tapmşdıır. « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
14 Jurnalın növbəti
nömrələrində mütəxəssislərin ümumvəhdət konsepsiyasının varlığın idrak konsepsiyası və fənlərarası ümumfəlsəfi tədqiqat metodologiyası kimi qəbul edilməsinin məqsədəuyğun olub-olmadığı barədə fikirləri əks etdirmək istərdik. §.2. Humanizm və tolerantlıq mənəvi mədəniyyət tarixinin prioritetləri kimi. Qlobal sosio-mədəni inkişafın indiki mərhələsində iqtisadi, siyası və ideoloji böhranlar və qarşıdurmaların xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, müxtəlif bölgələrin keçmiş və müasir mənəvi mədəniyyət tarixlərinin işıqlandırılması zamanı onların ehtiva etdikləri və bəşəriyyətin yaşamasını təmin edən humanizm və tolerantlıq üzə çıxarılacaq prioritet təşkil etməlidirlər. Bu uca məqsədə nail olmaq üçün dünya mənəvi mədəniyyət tarixinin və xüsusilə özünün çoxsaylı təzahürlərində mahiyyət etibarilə oxşarlıq və vəhdət təmsil edən fəlsəfə tarixinin öyrənilməsinə yeni konseptual yanaşmalar düşünülməlidir. Deyilən baxımdan qlobal mənəvi mədəniyyət tarixinin və ümumdünya fəlsəfə tarixinin yaradılmasına təşəbbüs göstərmək və XIII əsrdə Fransada kilsə tərəfindən latın averroizminin “bütün insanların əqli eynidir” birinci tezisinin lənətləndirilməsinin səbəbini dərk etmək zamanı çatıb. Yuxarıda bəhs etdiyimiz məqsədlərə çatmaq üçün zəruri olan bəzi problem və prioritetlərin üzərində dayanaq. Bizə elə gəlir ki, ilk növbədə fəlsəfə tarixi də daxil olmaqla müaisr mədəniyyətşünaslıqda mövcud və genişlənməyə təmayüllü qərbmərkəzçiliyi mövqeyinə münasibət köklü surətdə dəyişməlidir. Bu mövqe müxtəlif elmi və mədəni cəhətlərdən məqbul olmayan formalarda Şərq və ilk növbədə İslam aləmi xalqlarının fəlsəfə tarixlərində və ümumiyyətlə “fəlsəfə tarixi” adı altında mövcud tədqiqatların nəşrlərində özünü göstərməkdədir. Həmin mövqe müaisr fəlsəfə təhsili sistemində də müəyyən dərəcədə mövcud olaraq, ictimai şüuru istiqamətləndirir, Şərq, xüsusən Islam bölgəsi mədəniyyəti daşıyıcılarına qeyri- adekvat münasibətin formalaşmasına; bir sıra müasir Qərb ölkələrində müxtəlif qarşıdurmalara və
multikulturalizmin təxribat məzmunlu eybəcər
təzahürlərinə səbəb olur. Söylənilənlərin işığında mümkünki aşağıdakı prioritetlərin seçimi aktuallıq kəsb edir: 1.Fəlsəfə tarixi də daxil olmaqla dünya mənəvi mədəniyyət tarixinin tədqiqat konsepsiyasında bu tarixi təşkil edən lokal, regional və milli fəlsəfə və mədəniyyət tarixlərinin ümumi cəhətlərinin vurğulanması prioritet təşkil etməlidir.
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
15 2.Müxtəlif mədəniyyətlərdə mahiyyətcə analoji hadisələrin elmi dəyərləndirilməsinin dəyər meyarları düşünülməlidir, Şərq və Qərb xalqları və onların fəlsəfə də daxil olmaqla mədəniyyət tarixlərinə, demokratik cəmiyyət və dövlətlərin siyasi və mənəvi prinsiplərinə sığmayan sərt fərqli münasibətdən imtina yeni dövrün aktual problemlərindən olmalıdır. 3.Müxtəlif bölgələrin fəlsəfi təcrübəsi və elmin nailiyyətlərinə əsaslanaraq müasir postsovet humanitar elmlər üçün fənlərarası tədqiqat metodologiyasının, o cümlədən axtarış və seçimi və mədəniyyətşünaslıq və fəlsəfənin anlam-kateqorial aparatının təshihi (korrektəsi) aktual, öncül problemlər sırasına daxil olmalıdır. Prioritetlərin sırasına digər anlamlarla yanaşı “etnos”, “etnik mədəniyyət”, “etnik ərazi” və s. anlayışların məzmununun təshihi də aid edilməlidir, çünki hal-hazırda bunlardan yalnız elmi və ideoloji deyil, həm də qanlı etno-siyasi münaqişələrdə istifadə edilir. Bəhs edilən problemlə əlaqədar Azərbaycan tədqiqatçıları tərəfindən: Ümumvəhdət fəlsəfə konsepsiyasının yeni formada təqdimi fənlərarası tədqiqat metodologiyası kimi təklif edilib. Müasir təhsil sistemində fəlsəfə tarixi proqramlarının korrektəsi və bu proqramlarda Şərq və xüsusən islam bölgəsi xalqlarının fəlsəfə tarixinin yerinin sərf-nəzər edilməsinin zəruriliyinə diqqət yetirilir. “Şərq fəlsəfəsi problemləri” (www.orientalpilosophy.org) adlı beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal nəşr olunur. (Jurnal 1996-cı ildən xülasələri ərəb, fars, türk, ingilis, alman və fransız dillərində olmaqla Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunur; 2010-cu ildən isə internetdə dünyanın yüzə yaxın ölkəsinin nümayəndələrinin baxışsayı 3000000 xeyli yuxarıdır). Islam bölgəsi xalqlarının ümumi fəlsəfə tarixinin gələcəkdə yazılmasına hazırlıq məqsədilə onlayn forum (www.forum.orientalpilosophy.org) yaradılmışdır. §.3. Ümumdünya fəlsəfə tarixi kontekstində İslam bölgəsi xalqlarının fəlsəfə tarixinin işıqlandırılmasına dair, XXI əsr Prioritetlərin seçimi: ümumilik ya qarşıdurma. Təşəkkülünün başlanğıcından bu günədək Islam bölgəsi xalqlarının fəlsəfə tarixi ümumdünya fəlsəfi fikrinin üzvi bir hissəsidir. XXI əsr fəlsəfə tarixi elmində də məhz bu şəkildə – ümumdünya fəlsəfi fikrinin üzvi tərkib hissəsi kimi təqdim edilməlidir. Mümkün ki, elmi məlumatın çatışmazlığı, qərbmərkəzçilərin və şərqmərkəzçilərin İslam bölgəsi xalqlarının fəlsəfə tarixinə yanaşmasında siyasiləşmə və ideolojiləşmə tarixən və hazırda qlobal fəlsəfə tarixi elmində « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
16 İslam dünyası xalqlarının fəlsəfəsinin qeyri-adekvat və çox zaman qısaldılmış, təhrif olunmuş şəkildə işıqlandırılmasına, islam bölgəsi xalqlarının fəlsəfəsinin bəşər fəlsəfi fikir tarixinin hüdudlarından kənara çıxarılmasına səbəb olur ki, bu da mənəvi və siyası cəhətdən yolverilməzdir. Nəticədə İslam bölgəsinin çoxsaylı əhalisi özünün mənəvi mədəniyyət tarixinin məhvəri olan fəlsəfəsindən qismən və tam surətdə məhrum edilir. Bu isə İslam dünyası xalqlarının özünüdərkinin təhrifinə və özünütəsdiqinə neqativ təsir edir, digər tərəfdən, dünya elmi ictimaiyyətinin bu bölgənin əhalisi barədə təsəvvürlərinin təhrifinə gətirib çıxarar, bu xalqların guya əsrlərlə fəlsəfədən məhrum olması və bu baxımdan digər bölgələrin, xüsusilə xristian bölgəsi xalqlarından fərqlənməsi qənaətini yaradır. Əlbəttə, belə bir vəziyyət sözsüz ki, müasir dünyada tolerantlığa qarşı yönəldilib, regional mədəniyyətlər və onların nümayəndələri arasında ideoloji və digər formalarda qarşıdurmalara istiqamətlənmişdir. Müxtəlif bölgələrin fəlsəfi mədəniyyətlərinin şərh və
qiymətləndirilməsində bölgə mədəniyyətləri arasında ümumilik və ya parçalanmanın vurğulanmasının prioritet olması məsələsi, qlobal mənəvi mədəni prosesin təsvir və dəyərləndirilməsinin aktual məsələlərindəndir. Müxtəlif bölgələrin fəlsəfi mədəniyyətlərinə, xüsusilə Islam dünyasının fəlsəfi mədəniyyətinə müraciət zamanı göstərilən prioritetlərdən birinin seçimi müasir dünya mədəniyyətində qloballaşma tendensiyası ilə əlaqədar Qərb və ya Şərq yönümlü radikalizmə, Qərb multikulturalizmində, Şərq mədəniyyətinə münasibətə həmçinin bölgələrarası qarşılıqlı mədəni əlaqələrə təsir göstərə bilər. P.S. Müasir elmdə Islam bölgəsi fəlsəfəsinə münasibət müəyyən dərəcədə İslam mənəvi mədəniyyəti tarixində bu fəlsəfənin kəlam, hikmət, irfan, təsəvvüf, fəlsəfə kimi təqdimi və bu fenomenlərin məzmun baxımından sezilən qeyri-dəqiqliyi ilə də şərtlənir. Bu təsnifat İslam dünyası mənəvi mədəniyyətinin çoxəsrlik tarixində fəlsəfənin mövcuduğu barədə düzgün olmayan təsəvvürlər yaradır. Adı çəkilən məsələ istər Şərq, istərsə də Qərb müasir fəlsəfə və mənəvi mədəniyyət tarixlərinin araşdırılması zamanı tədqiqat obyektləri kimi diqqətə layiqdirlər.
Məlumdur ki, Şərq anlayışı şərqşünaslığın tədqiqat obyekti kimi, çoxmənalı və müəyyən dərəcə qeyri-dəqiq amorf bir anlayışdır. Mahiyyət etibarı ilə şərqşünaslıq Qərbin elmi və iqtisadi siyasi (imperialist müstəmləkəçilik) maraqları ilə dəstəklənərək Şərq haqqında tarixən təşəkkül tapmış elmi, daha dəqiq elmlər kompleksidir. Bu elmdə təfsir və dəyər « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
17 meyarları tədqiqatçıların maraqlarının elmiliyi və merkantilliyin səviyyəsi ilə müəyyən edilir və edilməkdədir. Başqa sözlə, digər elmlər kimi, şərqşünaslıq da varlığın subyektiv – obyektiv inikası ilə fərqlənir. Və bu elmin də obyektivlik dərəcəsi onun siyasi ideolojiləşməsindən asılıdır. Bu baxımdan mənəvi mədəniyyət tarixini xüsusən şərqşünaslıq tarixini tədqiq edərkən burada qərbmərkəzçiliyinin təsirinə xüsusi diqqət tələb edilir. O da məlumdur ki, şərqşünaslıq, xüsusilə Qərb, Rusiya və Sovet şərqşünaslığı Şərqin yalnız Qərb deyil, Şərq tərəfindən də elmi baxımdan obyektiv dərk olunmasında, o cümlədən Şərq ölkələri xalqlarının Şərq haqqındakı elmi fikrində əhəmiyyətli dərəcədə müsbət rol oynamışdır. Hazırkı – XXI əsrin əvvəli və III minilliyin başlanğıcında bir tərəfdən, sosial – mədəni inkişaf və onun məlum birqütblü iqtisadiyyata təmayülü, müxtəlif simalı qloballaşma və getdikcə kəskinləşən iqtisadi-siyasi və ideoloji ziddiyyətlər, etnomilli və regional qarşıdurmalar, arasıkəsilməz böhranların dərinləşməsi və genişlənməsində təkanverici rol oynaması, digər tərəfdən, müasir dəqiq və təbiət elmlərinin, o cümlədən genetikanın nailiyyətləri, şərqşünaslıq da daxil olmaqla elm qarşısında bəşər tarixinə yeni nəzərlə baxılmasını tələb edir. Bu şəraitdə şərqşünaslılğın elm kimi vəzifə və dəyərlərinə münasibətin sərf-nəzəri tələb olunur. Adı çəkilən məsələlərin, xüsusən Şərq mənəvi mədəniyyət tarixinin dünya mədəniyyət tarixi sistemi
kontekstində obyektiv elmi işıqlandırılmasında qərbmərkəzçiliyin və şərqmərkəzçiliyin yeri və rolunun aşkar edilməsi müasir şərqşünaslığın bir elm kimi qarşısında duran aktual məsələlərdəndir. XXI əsrin əvvəlində şərqşünaslığın bir elm kimi qarşısında duran ən əsas məsələlər isə ilk növbədə zənnimizcə aşağıdakılardır: Şərqşünaslığın bir elm kimi, predmetinin hüdudlarını imkan daxilində dəqiqləşdirilməsi; Aparılan tədqiqatların ümumfəlsəfi metodologiyasının və konkret metodlarının elmi müzakirələr və koordinasiya yolu ilə imkan daxilində müəyyən edilməsi və elmi əsaslandırılması: Tədqiqat prosesində prioritetlərin müəyyən edilməsi: a) Şərq qlobal sistemin üzvi hissəsi, yoxsa qlobaldan tam təcrid edilmiş lokal fenomen kimi tədqiq ediləcək; b) Komparativistika yolu ilə Şərq və Qərb arasında ictimai şüurda humanizm və tolerantlıq formalaşdıran ümumilik axtarılacaqmı ya əsas diqqət qarşıdurmaya apara bilən xüsusiliklərə yönəldiləcək.
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
18 Əsas anlamların və dəyər meyarlarının məzmun baxımından nisbi də olsa unifikasiyasına nail olmaq. Bu, xüsusən Şərq və Qərb mədəniyyət tarixlərində mistisizm və dinilik fenomenlərinin təyini, şərhi və dəyərləndirilməsi üçün əhəmiyyətə malikdir. Postsovet şərqşünaslığı da daxil olmaqla, müasir şərqşünaslığın qarşısında duran aktual məsələlərdən biri də Qərb aləmində multikulturalizmin mahiyyətcə radikal
transformasiyasına, onun
Şərq xalqlarının mədəniyyətlərinə və bir çox hallarda mədəniyyətləri ilə əlaqədar bu mədəniyyətlərin daşıyıcılarına olan neqativ yanaşmasına münasibət bildirməkdir.
Yüklə 68,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|