GİRİŞ
İctimai tərəqqi prossesində fəlsəfənin yeni-yeni tədqiqat istiqamətləri
meydana gəlməkdədir. XX əsrin 80-ci illərində meydana gələn fəlsəfə
nin yeni istiqamətlərindən biri də ekoloji fəlsəfədir. Ekoloji fəlsəfə sadə
şəkildə gecək insan-təbiət münasibətlərinin qarşılıqlı təsirini öyrənir.
Ətraf mühitin və təbii sərvətlərin mühafizə edilməsi mühüm dövlət
və ümumxalq əhəmiyyəti olan bir məsələdir, insan həyatı, cəmiyyətin
inkişafı təbiətlə, ətraf mühitlə sıx əlaqədar olduğuna görə indiki nəsillə
rin, həm də gələcək nəsillərin sağlam mühitdə yaşaması ətraf mühitin və
təbii sərvətlərin mühafizəsi ilə şərtlənir.
Bu baxımdan müstəqil respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı, əha
linin maddi və mənəvi tələbatının ödənilməsi, xalqımızın güzəranının
yaxşılaşması ətraf mühitin mühafizəsi məsələsini ciddi şəkildə qarşıya
qoyur. Ətraf mühitin gələcək nəsillər üçün mühafizəsi məsələsinin dərk
edilməsi ekoloji fəlsəfənin ən mühüm problemidir. Bu problem ekolog
iyanın fəlsəfi və hüquqi məsələləri ilə birbaşa əlaqədardır.
Məlumdur ki, sənaye müəssisələrinin, nəqliyyatın intensiv fəaliyyəti
ekosistemin tarazlığını pozur, bitki və heyvan aləminə mənfi təsir göstə
rir, atmosferi, torpağı və suyu çirkləndirir, ətraf mühitə ziyan vurur.
Ətraf mühitin mühafizəsi, təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə edilmə
sinin hüquqi tənzimlənməsi, insanlarda ekoloji şüurun formalaşdırıl
ması siyasəti hər bir dövlətin sosial siyasətinin tərkib hissəsidir.
Ətraf mühit obyektləri (su, torpaq, hava) ilə hüquq normaları ara
sında, təbiətlə qanun arasında qarşılıqlı münasibətlərin öyrənilməsi,
insanların normal həyat fəaliyyətini təmin edən sağlam ekoloji şəraitin
hüquqi cəhətdən əsaslandırılması və bu münasibətlərin şüurda əks
olunması hazırda müstəqil respublikamızda qarşıda duran əsas vəzifə
lərdən biridir.
Göstərmək lazımdır ki, ekologiyanın başqa sahələrinə nisbətən
onun hüquqi və fəlsəfi məsələləri ən az tədqiq olunan sahələrdən biri
dir. Buna görə də ətraf mühitin mühafizəsinin fəlsəfi və hüquqi məsələ
lərinin öyrənilməsinin nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. Hazırda
ekoloji hüququn nəzəri və praktiki məsələləri də müəyyən aktuallıq
kəsb edir. Ekoloji hüququn nəzəri problemləri dedikdə, ətraf mühitin
mühafizəsi ilə bağlı qanunlar, normativ-hüquqi aktlar və ekoloji
hüquqla bağlı digər qanunvericilik sənədlərinin məcmuyu nəzərdə tutu
lur. Ekoloji hüququn praktiki məsələləri isə ətraf mühitin mühafizəsinin
hüquqi tərəflərinin insanların şüurunda əks olunması dərəcəsini və eko
4
loji qanunvericiliyin tələblərinin həyata keçirilməsi vəziyyətini əhatə
edir.
90-cı illərin ortalarından başlayaraq ekoloji hüququn nəzəri pro
blemləri ilə əlaqədar respublikamızda xeyli işlər görülmüşdür. Bu illərdə
ətraf mühimtin mühafizəsi və təbii sərvətlərdən səmərəli istifadə ilə əla
qədar respublikamızda iyirmidən çox ekoloji qanun, hüquqi - norma
tiv aktlar qəbul edilmiş və Azərbaycan on beşdən çox Beynəlxalq Eko
loji Konvensiyalara qoşulmuşdur. Bütün bunlar respublikamızda eko
loji hüququn və ekoloji şüurun inkişaf dinamikasını göstərən faktlardır.
Lakin sosioloji müşahidələr göstərir ki, ekoloji qanunverciliyin tələb-
lr~nin həyata keçirilməsi vəziyyəti o qədər də ürəkaçan deyil. Daha
dəqiq desək, ekoloji hüququn əməli məsələləri ictimaiyyəti narahat edən
problemlər yaratmaqdıdır. Belə ki, yaşayış məskənlərində yaşıllıqların
sürətlə qırılması, Bakı şəhərində artmaqda olan nəqliyyat vasitələri tərə
findən atmosfer havasının çirklənməsi, dövlət və bələdiyyə torpaqları
nın paylanmasında ekoloji hüquqpozmaların artması, çimərliklərdən
müalicə əhəmiyyətli qumun daşınması, şəhərlərdəki sanitar- qoruyucu
zolaqların məhv edilməsi, məişət zibillərinin təyin olunmayan yerlərə
atılması, hündür binaların tikilməsi zamanı ekoloji normalara əməl
edilməməsi artıq günümüzün reallığına çevrilmişdir.
Bütün bunlar insanlarda ekoloji şüur səviyyəsinin hələ də aşağı ol
duğunu göstərməklə yanaşı, həm də ekoloji qanunvericiliyin tələbləri
nin həyata keçməsində çatışmazlıqlar olduğunu göstərir. Bu deyilənləri
ümumiləşdirsək aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar:
- hüquqi- normativ aktların həyatın sosial tələblərini düzgün əks et
dirməsində ekoloji qanunvericiliyin fəlsəfi-sosioloji cəhətdən araşdınl-
ması mühüm əhəmiyyət kəsb edir;
- Respublikamızda kifayət qədər ekoloji qanunların olmasına bax
mayaraq bu qanulann işləmə mexanizmi hələ də geri qalır. Bu baxım
dan ekoloji qanunvericiliyin həyata keçməsi mexanizmini təkmilləşdir
mək üçün sosioloji tədqiqatların keçirilməsi zərurəti meydana çıxır;
- Ekoloji hüququn sosioloji cəhətdən öyrənilməsi ətraf mühitin
mühafizəsində ekoloji qanunların sosial təsirinin gücləndirilməsində
müəyyən elmi əhəmiyyət kəsb edir.
Mövcud kitab öz strukturuna görə giriş, dörd fəsil və nəticədən iba
rətdir. Kitabın I fəslində insan-təbiət münasibətlərinin tarixi təkamüli
araşdırılır, təbiətə münasibətin ekoloji-hüquqi
statusu müəyyənləşdirilir,
ekoloji şüurun formalaşmasında ekoloji fəlsəfə və ekoloji hüququn rolu
tədqiq edilir, ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı qanunvericilik aktlann-
5