Say say ümumi qrammatik mənasına görə əşyanın miqdarını və sırasını bildirir, neçə? nə qədər? neçənci?
Yüklə 54,88 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Quruluşuna görə saylar üç cür olur : sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar.
- Sadə saylar Düzəltmə saylar Mürəkkəb saylar
- Birdən doqquza qədər olan saylar (1 – 9), onluqlar (10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90), yüz, min, milyon, milyard, sıfır, az, çox, xeyli
- Sayların mənaca növləri
- Müəyyən miqdar sayları
- Göz, tikə, parça, dəstə, top, nüsxə, cild, qətrə, qəlib
- (şüşə, qatar, sətir, səhifə, səbət, damla, ovuc və s.)
- Qeyri-müəyyən miqdar sayları
- Sayın isimləşməsi (substantivləşməsi)
- (neçədir).
   SAY
Say ümumi qrammatik mənasına görə əşyanın miqdarını və sırasını bildirir, neçə? nə qədər? neçənci? suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (qələm), beş (şagird), birinci (masa) və s. Say əşyaya aid olur və ondan əvvəl işlənir. Quruluşuna görə saylar üç cür olur: sadə, düzəltmə və mürəkkəb saylar.
Sadə saylar bir kökdən ibarət olur. Birdən doqquza qədər olan saylar (1 – 9), onluqlar (10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90), yüz, min, milyon, milyard, sıfır, az, çox, xeyli sayları sadə saylardır. Bu saylardan sıfır, həştad, milyon, milyard, trilyon sayları alınma, qalan saylar isə ümumtürk mənşəli saylardır. Düzəltmə saylar leksik şəkilçilərlə düzəlir: birinci, yü- züncü, minlərcə, coxlu və s. Sıra saylarının hamısı düzəltmə saylardır. Mürəkkəb saylar ən az iki sayın birləşməsindən əmələ gə lir: az-çox, üç-dörd və s. Dilimizdə bir neçə sözlə ifadə olu nan saylar da vardır: on yeddi, beşdə bir, min doqquz yüz əlli bir. Belə saylar tərkibi saylar adlanır. Tərkibi saylar ayrı ya zı lır. Dilimizdə bitişik yazılan mürəkkəb say yoxdur.
Sayın mənaca iki növü var: miqdar sayları, sıra sayları. 
Müəyyən miqdar sayları əşyanın konkret miqdarını bil di rir və neçə? nə qədər? suallarına cavab olur. Müəyyən miq dar saylarından sonra gələn isimlər yalnız təkdə işlənir. Məsə lən:beş uşaq, on ağac və s. Miqdar sayları birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi kimi işləndikdə heç bir qrammatik şəkilçi qəbul etmir. Miqdat sayları ikinci növ təyini söz birləşmələrinin heç bir tərəfi ola bilmir, üçüncü növ təyini söz birləşməsinin isə hər iki tərəfi ola bilir. Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi olduqda isimdən sonra işlənir (Qızların ikisi daha yaxşı oxudu ), mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir və hallanır (Qələmlərin beşinə 1 manat verdik). Müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında numerativ sözlər işlənir. Numerativ sözlər saylardan sonra, isimlərdən əvvəl gələrək ya onalrı müxtəlif cəhətdən izah edir, ya kəmiyyət fərqi yaradır, ya da ismi bu və ya digər cəhətdən təyin edir. Dilimizdə ən çox işlənən numerativ sözlər bunlardır: ədəd, nəfər, baş, dəst, dənə, cüt və s. Nəfər – insan bildirən isimlərlə işlənir: on nəfər nümayəndə. Baş – heyvan bildirən isimlərlə işlənir: iki baş öküz. Ədəd, dənə - cansız əşya bildirən isimlərlə işlənir: beş dənə nar. Cüt, dəst – qoşalıq bildirmək üçün işlənir: bir cüt ayaqqabı, iki dəst paltar. Göz, tikə, parça, dəstə, top, nüsxə, cild, qətrə, qəlib və s. kimi sözlər də numerativ söz kimi işlənə bilir: bir göz otaq, bir tikə qənd, bir parça çörək, iki dəstə gül, bir top çit, beş nüsxə qəzet, iki cild kitab, bir qətrə göz yaşı, bir qəlib sabun və s. Dilimizdə olan bəzi sözlər (şüşə, qatar, sətir, səhifə, səbət, damla, ovuc və s.) saylarla isimlər arasında işlənməklə isimlərin ifadə etdikləri boyun, ölçünün, həcmin və s. miqdarını bildirir: bir stəkan su, iki qaşıq yağ, üç vaqon taxta, bir şələ odun və s. Qeyri-müəyyən miqdar sayları əşyanın dəqiq olmayan miqdarını bildirir və nə qədər? sualına cavab verir. Məsələn: beş – altı ( uşaq), üç - dörd (qələm) və s. Azərbaycan dilində işlənən qeyri-müəyyən miqdar sayları bunlardır: az, çox, xeyli, bir qədər, bir az, bir sıra, az-çox, çoxlu, onlarla, yüzlərlə, minlərlə, bir-iki və s. Az və çox qeyri-müəyyən miqdar sayları ən, lap, daha ədatları ilə də işlənə bilir: lap az, daha çox və s. Az sayından sonra gələn isim təkdə (az adam, az uşaq), bir çox, bir sıra saylarından sonra gələn isimlər isə cəmdə ( bir çox alimlər, bir sıra ziyalılar) işlənir. Çox, onlarla, yüzlərlə, minlərlə saylarından sonra gələn isimlər həm təkdə, həm də cəmdə işlənə bilir: çox (fikirlər səsləndi), onlarla (nümayəndə), yüzlərlə (tələbə), minlərlə (oxucular) və s. Digər qeyri-müəyyən miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlənir: bir qədər duz, xeyli alıcı və s. Bəzi qeyri-müəyyən miqdar sayları ilə isimlər arasında numerativ sözlər işlənir: bir neçə nəfər nümayəndə, bir-iki
Sıra sayları bəzən hansı? sualına da cavab olur. Məsələn: birinci (han sı?) mərtəbə, axırıncı (hansı?) dərs, onuncu (hansı?) sinif və s. Sıra saylarından sonra gələn isimlər bəzən cəm şəkilçisi qəbul edə bilir. Məsələn: beşinci siniflər, 60-cı illər, birinci sıralar və s. Sayların yazılışı
-ıncı, -inci, -uncu, -üncü şəkilçisinin ixtisar forması olan -cı, -ci, -cu, -cü şəkilçisi ilə işlənir: 5-ci, 9-cu, 33-cü və s.
Sayın isimləşməsi (substantivləşməsi) Sayların cümlədə əsas vəzifəsi təyin olmaqdır. Lakin bə zən saylar da mübtəda, tamamlıq vəzifəsində çıxış edir. Mə sələn, Birincilər (kim?) çıxış edirlər. Bu cümlədə say is min suallarına cavab vermişdir. Bu, sayın isimləşməsi, subs tan tivləşməsidir. Say substantivləşərkən cümlədə mübtəda, ta mamlıq olur, lakin nitq hissəsi kimi morfoloji xü su siy yə ti ni saxlayır, yəni say kimi götürülür. Saylar substantivləşdikdə də xəbər ola bilir, xəbər şə kil çisi qəbul edərək də xəbər ola bilir. Say yalnız xəbər şə kil çisi qəbul edib cümlənin xəbəri olduqda isimləşmir. Mə sə lən, Bu şaqirdin qiyməti beşdir (neçədir?). Bu, beşdir, bi isə on – cümləsində sifət isimləşməmişdir. Bu mənim beşim dir – cümləsində isə sifət ismə aid şəkilçi qəbul etdikdən son ra isimləşib. Sıra sayları başqa saylara nisbətən daha çox isim ləşir: Onuncular irəlidədir. Say substantivləşdikdə özünə aid xüsusiyyətlərini itirir (miq dar və sıra bildirmir, sayın suallarına cavab vermir, cüm lədə təyin ola bilmir, isimdən əvvəl işlənmir). Say substantivləşdikdə ismə aid xüsusiyyətlər qazanır:
Sayların özünün qrammatik şəkilçisi yoxdur. Saylar cümlədə (isimləşdikdə və isimləşmədən) ismi xəbər olur. Say düzəldən leksik şəkilçilərin hamısı türk mənşəlidir. Sayın morfoloji təhlili Sayın morfoloji təhlili zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır:
Məsələn: Sərdar üçüncü gün işə çıxacaq. Üçüncü – neçənci? düzəltmə saydır, sıra sayıdır, cümlədə sintaktik vəzifəsi təyindir. Yüklə 54,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|