Sayali sadiqova
Yüklə 67,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
| T Ü R K O L O G İ Y A
2015
SAYALI SADIQOVA MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası- nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Afad Məhəmməd oğlu Qurbanov 1929-cu il yanvarın 10-da Ermənistanın Kali- nino rayonunun Qızıl Şəfəq (Dağ Borçalı) kəndində anadan olmuşdur. Yilməzli orta mək- təbini bitirmiş, 1945-ci ildə Qızıl Şəfəq kəndində pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. 1946–1948-ci il- lərdə Tbilisi Müəllimlər İnstitutunda təhsil almış və 1948–1951-ci illərdə Lenin adına APİ-də təh- silini davam etdirmişdir. 1951–1955-ci illərdə isə Gürcüstan SSR-in Hamamlı orta məktəbin- də direktor, 1955–1956-cı illərdə isə A.S.Puş- kin adına Tbilisi Dövlət Pedaqoji İnstitutunda müəllim vəzifəsində çalışmışdır. A.Qurbanov 1956–1959-cu illərdə V.İ.Lenin adına APİ-nin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının aspirantı ol- muş, 1962-ci ildə professor Ə.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə «Səməd Vurğunun “Vaqif” pye- sinin dili və üslubu» mövzusunda namizədlik, 1968-ci ildə isə «Müasir Azərbaycan ədəbi di- li» mövzusunda doktorluq dissertasiyası mü- dafiə etmişdir. Afad Qurbanov 1965-ci ildə dosent, 1970-ci ildə isə professor elmi adına layiq gö- rülmüşdür. O, 1959-cu ildən ömrünün sonuna qədər – əlli il ADPU-da müəllim, dekan, ka- fedra müdiri, filologiya və pedaqogika elmləri üzrə müdafiə şurasının sədri, 1981–1989-cu il- lərdə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İns- titutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) rektoru olmuşdur. Prof. A.Qur- banov 1983-cü ildə Azərbaycan SSR EA-nın filologiya sahəsi üzrə müxbir üzvü seçilmiş, dünyanın bir sıra beynəlxalq və milli akade- miyalarının akademiki, o cümlədən Türk Dil Qurumunun üzvü seçilmişdir. 1990–1994-cü il- lərdə Milli Məclisin üzvü olan A.Qurbanov Əlifba Komissiyasının sədri olmuşdur.
Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında, onun müxtəlif sahələrinin araşdırılması və tədrisində böyük xidmətləri olan Afad Qurbanov «Azər- baycan ədəbi və danışıq dili» (1965), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1967), «Ümumi dilçi- lik» (I, II c. – 1988, 1993), «Poetik onomasti- ka» (1988), «Azərbaycan dilinin onomalogiya- sı» (1988), «Azərbaycan onomastika məsələlə- ri» (1986), «Dünyanın dil ailələri» (1994), «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (I h. – 2003), «Azərbaycan dilçiliyi problemləri» (I c. – 2004), «Azərbaycan onomalogiyasının əsasları» (2 cild- də – 2004) və bir sıra monoqrafiya və dərslik- lərin, 500-ə qədər elmi məqalənin müəllifidir. Bu monoqrafiyalar görkəmli alimin uzunmüd- dətli gərgin elmi araşdırmalarının uğurlu nəti- cəsidir. Belə əsərlər ancaq elmin bu gününü və gələcəyini düşünən alim narahatlığının məhsu- lu kimi ərsəyə gəlir. Bu əsərlərdə dilçilikdə ak- tual məsələlər, problemlər, elmi anlayışlar də-
SAYALI SADIQOVA
60 qiqləşdirilmiş dil və dilçilik tarixi ilə əlaqədar yeni təsniflər verilmişdir. A.Qurbanovun kitabları müasir dilçili- yin qarşısında duran nəzəri və əməli problem- lərin izahına, araşdırılmasına həsr olunmuşdur. O, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf vəziyyəti və onun perspektivlərini müəyyənləşdirərkən elm və onun xüsusiyyətləri, elmin yaranması məsə- lələri, dilçiliyin iki – linqvistik və fəlsəfi nəzəri əsas üzərində təşəkkül tapması, elmlərin təsnifi problemi, dilçilik tarixinin müəyyənləşdirilmə- si problemlərinə aydınlıq gətirmişdir. Müəllifin əsərlərində ümumi və türkoloji dilçiliyə aid tədqiqatlar aparılmış, dövrləşdir- mələr dəqiqləşdirilmiş, ümumi dilçiliyin inkişafı (eramızdan əvvəl yeni eranın IV əsri, V–XV əsr- lər, XVI – XVIII əsrlər, XIX əsr, XX əsr – XXI əs- rin əvvəli) daha qədim dövrlərlə bağlanmış, türkoloji dilçilik və Azərbaycan dilçiliyi üçün eyni inkişaf dövrləri (I dövr – ən qədimdən – X əsrin sonuna qədər; II dövr – XI – XIII əsrlər; III dövr – XIX əsr (1-ci mərhələ – XIX əsrin I yarısında – 1801–1850, 2-ci mərhələ – XIX əsrin II yarısında – 1851–1900); IV dövr – XX əsr – XXI əsrin əvvəli (1-ci mərhələ – 1901–1930, 2-ci mərhələ – 1931–1970, 3-cü mərhələ – 1971–2000, 4-cü mərhələ – 2001-ci ildən indiyə qədər) müəy- yənləşdirmiş və hər bir tarixi mərhələnin xarak- terik cəhətlərini təhlil edilmişdir. A.Qurbanov dünya dilçiliyinin ən vacib problemlərindən birinə – dil ailələrinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məsələsinə aydınlıq gə- tirmək üçün XVIII əsrdən sonra meydana gəl- miş tədqiqatları nəzərdən keçirərək, Altay dil- ləri ailəsini altı qrupa: 1. Türk dilləri (23 dil); 2. Monqol dilləri qrupu (3 dil); 3. Tunqus dilləri qrupu (3 dil); 4. Mancur dilləri qrupu (5 dil); 5. Koreya dili (1 dil); 6. Yapon dili (1 dil) ayırmışdır. Müəllif doğru olaraq Altay dilləri ailəsinin tərkibində olan dillərin 64 faizini türk dillərinin təşkil etdiyini xüsusi qeyd edir. XVIII–XX əsrlərdə türk dillərinin sayı 50–60, XX əsrin sonlarındakı araşdırmalarda isə alim- lər müasir türk dillərinin 20, bəzən də 24 dil olduğunu göstərmişlər. A.Qurbanov Altay dil- ləri ailəsində 23 türk dilinin olduğunu qeyd edərək, tarixi inkişaf və linqvistik əlamətlər əsasında türk dillərini beş yarımqrupda – oğuz dilləri, qıpçaq dilləri, bulqar dilləri, qarluq dilləri, tukyuy dilləri yarımqrupuna bölərək təsnif etmişdir. Hər bir elmin inkişafı ilə bağlı anlayışları ifadə edən terminlər zaman keçdikcə semantik və funksional baxımdan müəyyən dəyişikliklə- rə səbəb olur. Belə hallarda terminlərin anlayışı dəqiq ifadə edə bilməməsi, sinonimlik yarat- ması, terminoloji qüsurların meydana çıxması bir mütəxəssis alim kimi müəllifi düşündür- müşdür. Çünki terminin dəqiq olmaması elmin özündə dolaşıqlıq yaradır. Bunu nəzərə alan müəllif dilin lüğət fondu əvəzinə, dilin lüğət
məsi, eləcə də onomastikaya dair bir sıra – ono- mastika, onomalogiya, etnonimika, etnonimiya, toponimika, toponimiya, antroponimika, antro- ponimiya, hidronimika, hidronimiya kimi bir sıra terminlərin hansı mənalarda işlədilməsi məsələ- sini müəyyənləşdirmiş və dəqiqləşdirmişdir. Dilçilikdə problemlərdən biri kimi nitq hissələrinin dəqiq təsnifi, o cümlədən türko- logiyada olan müxtəlif bölgülər nəzərdən keçi- rilmiş və dəqiq bölgülər verilmişdir. Müəllifin tədqiqatlarında dilçilikdə üs- lubiyyatın əsas məsələlərindən biri də ədəbi dillərin funksional üslublarının müəyyənləşdi- rilməsidir. İnkişaf etmiş müasir dillərdən biri ki- mi Azərbaycan ədəbi dilinin materialları əsasında funksional üslubların növləri və adları (ədəbi da- nışıq üslubu, bədii üslub, elmi üslub, rəsmi üslub, publisistik üslub, epistolyar üslub) dəqiqləşdiril- miş və fonetik, lüğəvi, qrammatik və s. cəhətlə- rinə görə bir-birindən fərqləndirilmişdir. Dilçiliyin üfüqlərini genişləndirmək, onun inkişaf sahələrini müəyyənləşdirmək baxımından onomastik tədqiqatların rolu böyükdür. Dilin lü- ğət tərkibində xüsusi yeri olan onomastik leksika- nın dərindən araşdırılması, təhlili, elmi şəkildə MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU
61 ümumiləşdirilməsi dilimizin, tariximizin mü- rəkkəb və zəruri məsələlərinin həllinə kömək edir. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq onomastika məsələlərinin sistemli şəkildə həlli, tədqiqi prof. Afad Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Onun onomalogiyaya dair 100-ə qədər məqaləsi «Azərbaycan onomastikası», «Azər- baycan onomalogiya məsələləri», «Poetik ono- mastika», «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» kimi sanballı monoqrafiyaları nəşr olunmuşdur. Müəllif hələ XX əsrin 50-ci illərində xüsusi adlarla bağlı sistemli axtarışlar aparmış (etno- nimlər, hidronimlər, zoonimlər, kosmonimlər və ktematonimlər), onomastik vahidlərin ya- ranması və dəyişilməsi, onların üslubu xüsu- siyyətləri, orfoqrafik və orfoepik problemləri elmi şəkildə tədqiq etmişdir. Xüsusilə onomas- tikada antroponimikaya aid olan bir sıra – Azər- baycan şəxs adları və onların xüsusiyyətləri, şəxs adlar sistemi, adların quruluşu, adların mənşəcə tərkibi, adseçmə və advermə ənənə- ləri, adların qafiyələndirilməsi, adların deyilişi kimi məsələlər konkret faktlarla şərh olunmuş- dur. Bildiyimiz kimi, insan adlarının yaranma tarixi çox qədimdir. Buna görə də insan adla- rının əmələ gəlməsinə dair dünya dilləri və türkologiyada müxtəlif bölgülər var. Müəllif buna əsaslanaraq Azərbaycan dilində işlənən şəxs adlarının meydana gəlməsinin özünəməx- sus mənbə və üsullarını geniş şəkildə izah edərək iki qrupa ayırır: a) xalis azərbaycanlı adları; b) əcnəbi dil mənşəli şəxs adları. Ümu- miyyətlə, antroponimik vahidlərin tədqiqi ali- min yaradıcılığında mühüm yer tutur, antropo- nimika məsələləri tarixi-linqvistik istiqamətdə tədqiq edilərək bu sahədə olan problemləri aradan qaldırılmağa çalışılmışdır. Müasir dövrdə Qafqaz ərazisində yaşayan xalqların dillərinin araşdırılması və onların linqvistik təhlili də dilçiliyin inkişafı üçün ak- tual problemlərdəndir. Çünki çoxmillətli Qaf- qaz regionunun etnik tərkibi, makro- və mikro- toponimləri, onların etimologiyası, irqi və dini tərkibi bu günədək sistemli şəkildə tədqiqata cəlb edilməmişdir. Bunu nəzərə alan müəllif Qafqazdakı dilləri dörd dil ailəsi (1. Hind-Avropa dilləri ailəsi; 2. Altay dilləri ailəsi; 3. Sami-Hami dillər ailəsi; 4. Qafqaz dilləri ailəsi) kimi qrup- laşdıraraq onların hər birinin xüsusiyyətlərinin geniş təhlilini vermişdir. Əsərlərində Qafqazdakı abxaz, gürcü, qaraçay, qumuq, noqay, osetin, talış, tat, lahıc və s. dillərin fonetik sistemi, leksik tərkibi, qrammatik quruluşu izah edilmiş və Azərbaycan dilinin bu regionda aparıcı mövqeyi faktlarla əsaslandırılmışdır. Əsərlərində dilçilik üçün aktual olan bə- dii mətnin linqvistik təhlilinin nəzəri məsələlə- ri, üsul və metodları, texnikası və metodikası- nın tədqiqinə də geniş yer verilmişdir. Müəllif linqvistik təhlilin başlıca prinsiplərini – tarixi- lik, ardıcıllıq, dəqiqlik, əsərin ideya və məz- munu ilə onun dilinin vəhdətdə götürülməsi, mətnin janr xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması, mətndə dil faktının ümumxalq və yazıçıya aid olduğunu müəyyən etmək prinsiplərini aşkara çıxarmış və onları vəhdətdə təhlil etmişdir. Əsərdə bədii əsərin dili, fikrin poetik şəkildə çatdırılmasında leksik-semantik söz qrupları, onların bədii dilin ən qüvvətli ifadə vasitəsi olması nümunələr vasitəsi ilə təhlil edilərək, ümumxalq dilinin və bədii mətnin tam şəkildə qavranılması məsələləri işıqlandırılmışdır. Dil universalisi məsələləri də dünya dil- çiliyinin ən aktual problemlərindəndir. Belə ki, dünya dillərində fərdi cəhətlərlə bərabər, bir sıra ümumi qanunlar, əlamətlər, ənənələr vardır ki, bunlara bir sıra dillərdə rast gəlinir. Bu mə- sələlərin tədqiqi ilə məşğul olan müəllif dilçi- likdə universali probleminin başlıca vəzifələri- ni, dünya dillərinin müxtəlif səviyyələrinə, sa- hələrinə məxsus universal münasibətləri mü- əyyənləşdirmiş, onların elmi, linqvistik izahını vermişdir. Xüsusilə universalilərin müəyyən- ləşdirilməsinin başlıca meyarını – onların təbi- əti, tərkibi, növləri, tipologiyada yeri, fonetik, semantik və qrammatik universaliləri geniş şə- kildə təhlil etmişdir. Bütün bunlar dilçiliyin linqvistik nəzəri əsaslarının dəqiq və elmi
SAYALI SADIQOVA
62 şəkildə öyrənilməsinə, ümumi dilçilik nəzəriy- yəsinin inkişafına təkan verir. Prof. Afad Qurbanovun müasir dilçiliyin problemlərinə həsr edilmiş, öz sanballı, əhatə dairəsi və yüksək elmiliyi ilə seçilən əsərləri dilçiliyimiz üçün qiymətli töhfədir. A.M.Qurbanov dilçiliyin demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edən elmi yaradıcılığa malik alimdir. Onun tədqiqatlarının istiqamət- lərindən biri də türkoloji dilçilikdir. «Türkoloji dilçilik» kitabında həmin terminin mahiyyəti açılır və göstərilir ki, «türkologiya» anlayışı çox geniş və əhatəlidir. A.Qurbanov həmçinin bir çox xarici ölkələrin linqvistik və onomastik elmi cəmiyyət və təşkilatlarının həqiqi və fəxri üzvü seçilmişdir. Azərbaycanda yaranmış ono- mastika məktəbi A.Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Hazırda bu perspektivli dilçilik sahəsində onun onlarla yetirmələri çalışmaqda və dəyərli araş- dırmalar aparmaqdadır. Görkəmli elm və maarif xadimi minlərlə filoloq-müəllim, 60-a yaxın elmlər namizədi və elmlər doktoru yetişdirmiş, dilçilik, pedaqogika və metodikaya dair 70-dən çox kitab, 500-ə qədər məqalə çap etdirmişdir. Prof. A.Qurbanovun elmi yaradıcılığı zəngin, çoxşaxəli, müxtəlif istiqamətli, mövzu dairəsi etibarı ilə olduqca geniş və əhatəlidir. Onun tədqiqat və maraq dairəsinə, mövzu və istiqamətinə görə – müasir Azərbaycan ədəbi dili, türkoloji dilçilik, dil universaliləri, ümumi dilçilik, onomalogiya, leksikologiya, nitq mə- dəniyyəti, tərcüməşünaslıq, bədii əsərlərin dili, üslubiyyat, ali məktəb pedaqogikası və meto- dikası kimi sahələr daxildir. Görkəmli azərbaycanşünas-alim, dünya şöhrətli türkoloq Afad Məhəmməd oğlu Qur- banov türkologiya və Azərbaycan dilçiliyi sa- həsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər davam etdirmişdir. O, yaxın, uzaq xaricdə, dünyanın bir çox ölkələ- rində, onların elmi mərkəzlərində keçirilmiş dil qurultaylarında, konfrans, simpozium və kon- qreslərində məruzələrlə iştirak etmiş, həmişə doğma vətənimizi təmsil etmişdir. Amerika, Türkiyə, Rusiya, İran və başqa xarici ölkələrdə elmi səfərlərdə olmuş, simpoziumlarda çıxışlar etmişdir. Türkiyənin Ankara, İstambul, İzmir, Adana, Qeysəriyyə, Konya, Trabzon və başqa şəhərlərində uluslararası toplantılarda türkoloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair dərin məz- munlu məruzələr etmişdir. A.Qurbanov 1992-ci ildə Azərbaycan dövlət nümayəndə heyətinin üzvü kimi Yunanıstanda olmuş və Afinada ke- çirilən Beynəlxalq konqresdə çıxış etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanov 26 sentyabr 2009-cu ildə 80 yaşında vəfat etmişdir. SAYALI SADIGOVA CORRESPONDING MEMBER QURBANOV AFAD MAHAMMAD OGHLU S u m m a r y
Scientific activity of A.Qurbanov is rich, varied, diversified and comprehensive. His scientific activity consists of different subjects and directions of modern Azerbaijani language such as Turkic linguistics, general linguistics, onomatology lexicology, oratory, language of literary works, high school pedagogy and methodology. Famous Azerbaijani scientist, worldwide turkologist Afad Mahammad Qurbanov could research various and valuable investigations about actual problems of Azerbaijani linguistics.
MÜXBİR ÜZV QURBANOV AFAD MƏHƏMMƏD OĞLU
63 Key words: onomastics, onomasiology, Turkic languages, Turkic linguistics, interference
САЯЛЫ САДЫГОВА ЧЛЕН-КОРРЕСПОНДЕНТ КУРБАНОВ АФАТ МАГОМЕД ОГЛУ Р е з ю м е
Научная деятельность А.Курбанова затрагивает широкий круг проблем азербай- джанского языкознания и тюркологии. В своих исследованиях известный учёный-азербай- джановед, тюрколог с мировым именем рассматривает вопросы современного азербай- джанского литературного языка, тюркологического языкознания, общего языкознания, оно- масиологии, лексикологии, культуры речи, перевода, стилистики, педагогики и методики высшей школы.
интерференция
Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – şöbə müdiri, fil.e.d. e-mail: sayalisadigova@yahoo.com
Çapa təqdim edən Qəzənfər Kazımov – «Türkologiya» jurnalının sahə redaktoru
daxil olma tarixi
8.VII.2015
göndərilmə tarixi
22.VII.2015
19.X.2015
________ Yüklə 67,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|