ŞӘMİsтan nәZİRLİ

 
Gözəl və fitri istedada malik olan Qönçəbəyim 1837-ci il martın on beşində 
atası Ehsan xanın Naxçıvanda açdığı qəza məktəbində oxumuşdur. İki yüzə qədər 
azərbaycanlı uşağın təhsil aldığı bu məktəbin hamisi, əvvəlcə general-mayor Ehsan 
xanın özü, sonralar isə onun iki oğlu-general-leytenant İsmayıl xan və general-
mayor Kəlbalı xan olmuşdur. Bu vətənpərvər, ziyalı oğullar ata-baba mülkünü on 
iki il müddətinə məktəb üçün pulsuz istifadəyə verməklə yanaşı, hər il Naxçıvan 
qəza məktəbinin nəfinə gümüş pulla iki yüz manat ianə də hədiyyə etmişlər. 
Təəssüf ki, ailə səadətində Qönçəbəyimin bəxti üzünə gülməmişdir. Onu 
1844-cü ildə sevmədiyi Şamil xana ərə vermişlər. O, ömrünü sərxoşluqla keçirən 
Şamil xana könül verməmiş, ondan boşanmışdır. Könül verib sevdiyi, lakin qovuşa 
bilmədiyi mayor İbrahim xanın həsrətilə yaşamışdır. 
 
Bizə sək rəqiblər deyirlər asi
6
, 
Mövlayə bağladıq yəni ixlası. 
Mən Bəyiməm, İbrahimin butası, 
Gizlin deyil, var aşkarə, de gəlsin. 
  
 
İSMAYIL XAN NAXÇIVANSKİ 
 
Hüseyn xana qədər nəsildə üç general olmuşdur - Ehsan xan, Kəlbalı xan və 
İsmayıl xan. Sonuncu haqqında əlimizdə nisbətən az məlumat var. O, 1819-cü il 
yanvarın beşində anadan olub, 1908-ci ildə səksən doqquz yaşında doğma vətəni 
Naxçıvanda vəfat edib. Kəngərli tayfasındandır. Süvari general-mayoru Ehsan 
xanın oğludur. İlk təhsilini Tiflis hərbi gimnaziyasında almışdır. 1839-cu il mayın 
birində həmin gimnaziyanı bitirən yünker İsmayıl xan bir il sonra oktyabrın 28-də 
poruçik rütbəsi almışdır. 
Məşhur rus yazıçısı, tarixi romanlar müəllifi Valentin Pikul “Bəyazid” 
romanında İsmayıl xan Naxçıvanskinin obrazına tez-tez müraciət etmişdir. Çox 
zaman onun igidliyindən, əla komandirlik bacarığından dolğun səhnələr yaradan 
yazıçı Valentin Pikul onun müsəlmanlırını da başına qaxınc etmişdir. Görünür ki, 
bu səbəbdən də İsmayıl xana hərbi rütbələr çox ləng verilmiş ve belə qoçaq hərbçi 
az-az təltif olunmuşdur. Uzun müddət Qafqaz Əlahiddə ordusunda ləyaqətlə 
xidmət edən İsmayıl 1844-cü il martın 20-də ştabs-kapitan rütbəsinə layiq görülür. 
On bir il sonra /1855-ci il avqustun 4-də/ qvardiya rotmistri olan İsmayıl xan Krım 
müharibəsində ağır yaralanır. 1860-cı il aprelin 3-də isə alay komandiri İsmayıl 
xan Naxçıvanskiyə polkovnik rütbəsi verilir. 
On yeddi il sonra - 1877-ci ildə rus-türk müharibəsində göstərdiyi 
sərkərdəlik fəaliyyətinə görə İsmayıl xana həmin il dekabrın on doqquzunda süvari 
qoşunu general-mayoru rütbəsi verilmişdir. 
İgid sərkərdə kimi şöhrəti bütün Qafqazı dolaşan, tarixi əsərlərdə və 
sənədlərdə təriflənən eloğlumuz İsmayıl xan Naxçıvanski hansı döyüş orden-
                                                 
6
 Аsi - üsyаn еdən, itаət еtməyən 

---

medalları ilə təltif olunmuşdur? Bəri başdan deyək ki, tarixi sənədlərlə və 
raportlarla tanış olduqda belə qənaətə gəlirsən ki, bu təltiflər general-leytenant 
İsmayıl xanın xidməti üçün çox azdır. 
General-leytenant İsmayıl xan Naxçıvanski üçüncü dərəcəli “Müqəddəs 
Stanislav” /1856/, hərbi xidmətinin iyirmi beş illiyi münasibətilə dördüncü dərəcəli 
“Müqəddəs Vladimir” /1867/, dördüncü dərəcəli “Müqədds Georgi” /1877/, 
üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” /1883/ və birinci dərəcəli “Müqəddəs 
Stanislav” /1888/ ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 
Altmış ilə yaxın döyüşən orduda ləyaqətlə xidmət edən İsmayıl xan 
Naxçıvanski demək olar ki, imperiyanın ucuz ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 
Həmin ucuz ordenlərin taleyi haqqında “Kaspi” qəzeti 19 fevral 1885-ci il tarixli 
nömrəsində “Naxçıvan xanının oğurlanmış əşyaları tapılıb” sərlövhəli belə bir 
xəbər vermişdir: 
“Bu günlərdə qəzetimizdə Ağstafadan Uzuntalaya gedən general-leytenant 
İsmayıl xanın əşyalarının oğurlanması barədə məlumat vermişdik. Naməlum 
quldurlar faytonun arxasına vurulmuş içi bir neçə min manatlıq qiymətli əşyalarla 
dolu sandıq və zənbili açıb aparmışlar. 
Aldığımız məlumata görə, yerli hakimiyyət oğurlanmış əşyyaların tapılması 
üçün qüvvəsini əsirgəməmişdir. Axtarışlar uğurlu olmuşdur. Fevralın 10-da Qazax 
qəzası birinci ərazisinin pristavı Məlik Hüseynova general Naxçıvanskinin bütün 
şeylərini tapmaq müyəssər olmuşdur. Onlar “Şoş” yolunun qırağında, zastavanın 
altı verstliyində tapılmışdır. Sandıq və zənbilin üstü nə iləsə örtülübmüş, iki və ya 
üç orden istisna  olmaqla  bütün  əşyalar yerindədir. Ehtimal edilir ki, oğrular ələ 
keçəcəklərindən qorxaraq şeyləri “Şoş” yolunun qırağına qoymuşlar”. 
General-leytenant İsmayıl xan Naxçıvanski haqqında daha bir qısa məlumata 
hərbi Sovet Ensiklopediyasının birinci cildində rast gəldik. Orada yazılır ki, 
Bəyazid şəhəri 1877-78-ci illrdə rus qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınanda, 
iyirmi üç gün ağır döyüşlər getdi. Bu döyüşlərə rəhbərlik polkovnik İsmyıl xan 
Naxçıvanski edirdi. Onun köməkçiləri kapitan Ştokviç və poruçik Tomaşevski idi. 
Ordudan general-leytenant rütbəsində tərxis olunan İsmayıl xan Ehsan xan 
oğlu Naxçıvanski vətənində quruculuq, abadlıq işləri ilə məşğul olmuşdur. O, 
Naxçıvan şəhərinə su çəkdirmiş, kəhrizlər qazdırmış və bu gün tarixi abidə kimi 
qorunan günbəzli hamamı tikdirmişdir. Oğlu Əman xana məhşur şairə Xurşudbanu 
Natəvanın qızı Xanbikə xanımı alıb Qarabağ xanlığı qohum olmuşdur. 
Bu qısa məlumatlardan burda ona görə istifadə etdik ki, bəzi tədqiqatçılar 
Hüseyn xanla İsmayıl xanı qarışıq salırlar. Bu səhv ondan irəli gəlir ki, bir çox 
mənbələrdə hər ikisinin adı “Xan Naxçıvanski” yazılır. Zadəgan nəslindən 
olduqlarına görə sağlıqlarında da onlara hörmət əlaməti olaraq “Xan” - deyə 
müraciət edirmişlər. Əliağa Şıxlinski “Xatirələrim”in yüz əlli beşinci səhifəsində 
Hüseyn xanın Birinci Dünya müharibəsindəki fəaliyyətindən danışanda yazır: 
“General Xan Naxçıvanskinin komandası altında olan bizim süvarilərimiz 
alman süvarilərini darmadağın etmişdilər”. 
İsmayl xan Hüseyn xanın doğma əmisidir. Rus ordusunda əvəzedilməz 
xidmətləri olan Hüseyn xana, sonralar Cəmşid xan Naxçıvanskiyə Hərb sənəti, 
yüksək sərkərdəlik bacarığı irsən keçmişdir. 

---