HOMERİN POEMALARI
VƏ
«KİTABİ-DƏDƏ QORQUD»
1
Şifahi söhbətlərdə və bir sıra yazılarda Homerin «Odisseya»
əsərindəki Təpəgözlə «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgöz arasında bir
yaxınlıq olduğu söylənilir. Əsərləri diqqətlə nəzərdən keçirmədikdə bu cür
söhbətlərin təsadüfi oxşarlığa əsaslandığı, əfsanəvi olduğu və təpəgözlər
arasında heç bir əlaqə olmadığı düşünülür. Necə ola bilər? Homerin əsərləri
3300 il əvvəlin hadisələrini əhatə edir, bizim «Dədə Qorqud»un isə «uzağı»
1500 yaşı var. Odur ki müqayisə ağla batmır.
«Dədə Qorqud»a bələdik. Hadisələri bilirik. Homeri isə ya oxumuruq,
ya da alayarımçıq oxuyub macəralarla əylənirik, qurtarıb bir tərəfə atırıq.
Diqqətlə oxuyanları isə, görünür, bu cəhət maraqlandırmayıb.
Yaşdan əlavə, bu əsərlərin ruhən yaxın olduğunu görməyə mane olan
başqa cəhətlər də vardır: Homerin əsərləri çoxallahlılıq dövrünün
məhsuludur, əsərdə bütün hadisələrin törədiciləri Zevs və onun arvadı Hera
başda olmaqla Olimp allahlarıdır; «Dədə Qorqud»da isə təkalllahlılıqdır və
heç Homerin ağlına da gəlməyən islam dini, islam allahı və türk Tanrısıdır.
Təəssürat belədir ki, Homerin qəhrəmanları uzaq bir ərazinin sakinlə-
ridir, tamam başqa dil və din daşıyıcılarına – hindavropalılara məxsus
yunanlardır, «Dədə Qorqud»un qəhrəmanları bütün türklər də deyil, bir
tayfadır, oğuzlardır, vaxtilə bizim indiki Azərbaycan respublikası ərazisində
yaşamış, bəlkə də dünyanı dolaşıb gəlmiş bir tayfadır. Homerdə qəbilələr
ittifaqıdır, «Dədə Qorqud»da iri Oğuz tayfası gözə görünür. Yunanıstan
haradadır - Azərbaycan harada? Həm də saxta tarixçilərimizin iddia etdikləri
kimi, bizim ölkəmizdə hələ elmin, ədəbiyyatın, türkün, türk dilinin, türk yazı
sənətinin olmadığı bir dövrdə bu əlaqələr necə yarana bilərdi?..
Faktlar göstərir ki, bu suallar Azərbaycan tarixinin qeyri-elmi, qeyri-
obyektiv tədqiqindən irəli gələn suallardır. Heç bir elmi əsası yoxdur və biz
yuxarıda həmin təfəkkürün doğurduğu sualları qeyd etmişik. Dastan azı
Homerin yaşıdıdır, türklər, türk dili, türk mədəniyyəti, türk ədəbiyyatı isə
bəlkə yunanlardan çox qədimdir. Və yenə faktlar göstərir ki, Troya
müharibələri dövründə türklərlə yunanlar arasında indikindən qat-qat yaxın
əlaqə olmuş, onlar çox vaxt birgə yaşamış, yaxın əlaqə və münasibətdə
olmuşlar.
Amma Homerin əsərləri nə qədər müdrik əsərlərdir! Nə qədər müa-
sirdir! Nə qədər dərkolunan və maraqlıdır! Homerin poemaları ilə onun
qədər müdrik olan «Dədə Qorqud» arasında o qədər ruhi yaxınlıq var ki,
bunu bu əsərlərə ayıq gözlə baxan heç kəs inkar edə bilməz…
1
Homerin öz dövrü, zamanı və onun bəhs etdiyi hadisələrin zamanı
haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bu cəhətdən alman alimi M.Rimşneyderin
«Olimpiyadan Homer dövrü Nineviyasına qədər» əsərində maraqlı
mülahizələr vardır. Müəllif göstərir ki, Homeri oxuduqda adama elə gəlir
ki, şair Krit-Miken dövrü hadisələrindən danışır. Homerin əsərləri isə bu
dövrdən 500 il sonra meydana çıxmıdır. Yüksək inkişaf etmiş Krit və Miken
mədəniyyəti daxili ziddiyyətlər əsasında e.ə. XII əsrdə – əhalinin
məskunlaşdığı dövrdə məhv olmuşdur. Və sonra unudulmuşdur. Əgər biz
indi Krit-Miken dövrü mədəniyyəti haqqında bir şey biliriksə, o, ədəbi
mənbələrə, folklora görə deyil, yeraltı qazıntılara əsaslanır.
Homerin söylədiyi hadisələr həqiqətdə Miken dövrünə aiddir. Lakin
həmin dövrü Homer dövrü adlandırmaq olmaz. Necə ki Getenin
«Faust»unda orta əsr hadisələrindən bəhs olunduğunu nəzərə alaraq
həmin dövrü «Gete dövrü» adlandırmaq olmaz. (16,4)
M.Rimşneyder Homerin yaşadığı dövr haqqında yazır: «Tam aydın
şəkildə müəyyən edilmişdir ki, Homer nə e.ə.IX əsrdə, nə də hətta e.ə.
VIII əsrdə yaşaya bilərdi… O, arxeologiyada «orientalizasiya» adlanan
dövrə mənsubdur və onun yaradıcılığını nə bu dövrdən xeyli əvvələ, nə də
bu dövrdən xeyli sonraya aid etmək olar». (16,3-4) Müəllif bir qədər sonra
həmin dövrü belə səciyyələndirmişdir: Bu dövrdən danışılarkən «Əslində,
Şərqi təqlidə cəhd olunduğu dövrdən deyil, əksinə,
oykumen (yunanlar
onlara məlum olan bütün məskun dünyanı belə adlandırırdılar) üçün
xarakterik olan macəralar, kəşflər dövrü, ruhi-mənəvi azadlıq dövrü
dünyaya münasibətindən söhbət gedir ki, onun mərkəzi sözün həqiqi
mənasında heç də Şərqdə yerləşmir, Aralıq dənizində – onun Şərq
sahillərində yerləşirdi. Əgər biz e.ə.750-ci ildən 600-cü ilə qədərki dövrü
«Homer» dövrü adlandırırıqsa, yalnız ona görə yox ki, Homer həmin
dövrdə yaşamışdır, ona görə ki bu dövr vahid bir dövr təşkil edir…» (16,4)
Yəni müəllif demək istəyir ki, Homer öz əsərlərini həmin əsərlərdə
bəhs olunan hadisələrdən 500 il sonra qələmə almışdır və bu dövr elə bir
dövr idi ki, hələ Şərq öz zəngin mədəniyyəti ilə Qərbi təsiri altına ala
bilməmişdi və bütün qəbilələrin, tayfaların özünə məxsus dərketmə
imkanları mövcud idi.
Ola bilər. Lakin əhali o qədər tez-tez yerdəyişmələrə məruz qalır və
müxtəlif etnoslar qarışıq halda yaşayırdılar ki, eyni mif və hadisələri
asanlıqla bir-birinə ötürə bilirdilər.
M.Rimşneyder «Homer dövrü»nü xarakterizə edərək yazmışdır:
«Homer dövrü» özünəməxsusluğu ilə ona minnətdardır ki, e.ə.XII əsrin
əvvəlində Xett imperiyasının dağılması dövründən Ön Asiyada faktik olaraq
elə bir böyük dövlət mövcud olmamışdır ki, başqa xalqların həyatına
həlledici təsir edə bilsin. Çoxsaylı balaca dövlətlər hər cür xarici
himayədarlıq olmadan yaşaya bilirdilər». (16, 5) Dövrün bu düzgün
2