ÂŞik figanî’de klasik türk şİİRİNİn etkileri
Yüklə 95,5 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu âsî ümmete senden inâyet yâ Resûlullah
- Feraiz bilmekle şair olur mu 32
- Figanî âlemi seyran demişler
ÂŞIK FİGANî’DE KLASİK TÜRK ŞİİRİNİN ETKİLERİYrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI * Türk kültürü, tarihi ve sanatı gibi edebiyatı da bir bütündür. Türk şiiri de bu bütünlük içinde gelişimini sürdürmüştür. Farklı estetik çizgilere sahip olmakla birlikte ortak bir kültür birikimine yaslanan halk ve klasik şiirimizin ortak yanları oldukça fazladır. Bu güne değin farklı yönleri göz önünde bulundurulduğundan bu iki disiplinin bir birine zıt, ve tamamen bir birinden farklı edebiyatlar olduğu sanılmış, arada derin uçurumlar yaratılmaya çaba gösterilmiştir. Âşık tarzı ile Divan şiiri aynı kültür kaynağından beslendikleri için ortak yönlerinin bulunması doğaldır. Anonim halk şiiri, Âşık şiiri ve Divan şiiri arasındaki ortak yönleri Türk kültürünün bütünlüğü ve devamlılığı esaslarına göre ele almak gerekir. Klasik şairlerimizden bazıları âşıklarımızın etkisinde kalarak hece ölçüsüyle ve daha sade bir dille şiir denemeleri yapmışlardır. Bu durumun mahallileşme cereyanının doğal sonucu olarak ortaya çıktığı ileri sürülüyorsa da bu yakınlaşmayı klasik şiirimizin ilk yıllarına kadar götürmek mümkündür. Belki var olan bu yakınlığın mahallileşme cereyanı ile hızlandığı söylenebilir. Buna karşılık halk şairleri de klasik şiirin etkisinde kalarak aruzun belli kalıpları ile divan, kalenderi, satranç, semai tarzlarında şiirler yazmışlardır. Bu konuda Fuad Köprülü “Klasik edebiyat üzerinde halk edebiyatımızın ve halk edebiyatı üzerinde klasik edebiyatımızın bir takım tesir ve aksi tesirleri göze çarpmamak mümkün değildir...”1 demektedir. Her ne kadar edebiyatımızı Halk edebiyatı ve Divan edebiyatı gibi bir ayırıma tabi tutsak da bu değişik çevre ve düşünce tarzının ürünlerine birçok ortak noktanın bulunduğu görülmekte, bir birleri üzerine de çeşitli etkiler yaptıkları bilinmektedir. Biz, Geredeli Âşık Figanî üzerinde Klasik şiirimizin etkilerini saptamaya çalışacağız. Bu incelememizi yaparken Hayrettin İvgin’in Kültür Bakanlığı yayınları arasında yayımlanan Geredeli Âşık Figanî adlı eserini esas aldık.2 Türk Edebiyatında Figanî mahlası ile şiir yazan çok sayıda âşık ve divan şairi bulunmaktadır. Bizim üzerinde durduğumuz Figanî, Dertli’nin çırağı olup 1814-1895 yılları arasında yaşamış Geredeli Figanî’dir. Figanî hakkında ilk yazılı kaynak, “Bolu Vilayet Salnamesi” adlı kitaptır. En gerçekçi bilgiler bu salnamededir.3 Baba adı Mustafa, anne adı Zeynep olan Figanî’nin asıl adı Seyyid Ahmet’tir. İlk öğrenimini Sıbyan mektebindeki Hoca Tahir Efendi’den almıştır. On yaşından itibaren saz çalmaya başlayan Seyyit Ahmet’e kendisinde büyük bir yetenek olduğunu gören Âşık Dertli, onun saz ve söz ustası olup Figanî mahlasını vermiştir. Sadi Yaver Ataman, Figanî için, “Rind meşreb olup laubali tabiatlı, işretperest bir insandır. Sarhoş dolaşır, sözünü esirgemez, her gördüğü güzele ilan-ı aşk eder, çeşitli münasebetsizlikler yapardı.”4 deyip, kişileri en ağır biçimde hicvetmekten çekinmediğini ifade etmektedir. Figanî’nin yaşadığı on dokuzuncu yüzyıl etkilenmenin en fazla olduğu dönemdir. Bu dönemde klasik şairlerde hece ölçüsünü kullanarak şiir yazmak; âşıklarda da divan tertip edip aruzla şiir yazmak moda halini almıştır. Tokatlı Nuri, Erzurumlu Emrah bu modaya uyan ünlü âşıklardandır. Bu karşılıklı etkileniş Figanî üzerinde de etkisini göstermiştir. Hatta bu etki o kadar fazla olmuştur ki Figanî, bazen âşıklık geleneklerini bile ihmal etmiştir. O da divan tertip etmiş, aruzla şiirler yazmış, klasik Türk şiirinin mazmunlarını bolca kullanmıştır. Biz, Figanî’deki klasik Türk şiirinin etkilerini biçim ve içerik yönünden inceleyeceğiz.
Âşıklardan bazıları On yedinci yüzyıldan sonra divan şairlerinin etkisinde kalarak şiirlerini sadece cönkte toplamayıp divan da tertip etmişlerdir. Figanî de şiirlerini divanda toplayanlardandır. Figanî şiirlerinde hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsünü de kullanmıştır. Figanî’nin hece ölçüsüyle yazılmış on yedi şiirinden bir tanesi sekizli diğerleri de on birli ölçü iledir. Aruz ölçüsüyle yazılmış olan şiirlerin hepsi de uzun kalıplarla yazılmıştır. Bu uzun kalıplarda da genellikle düz kalıplar kullanılmıştır. Fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün kalıbıyla kırk sekiz şiir, mefâîlün/mefâîlün/mefâîlün/mefâılün kalıbıyla otuz beş şiir görülmektedir. Karışık kalıp olarak sadece mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün ölçüsü kullanılmıştır. Bu ölçü ile yazılan şiirlerin sayısı da on tanedir.
Klasik Türk şiirinin büyük ölçüde etkisi altında kalan Figanî, gazel dışında değişik örnekleri de denemiştir. Hece ölçüsüyle ve dörtlüklerle yazdığı: Erenler pendini gûşeyle cânâ Âkil doğru sözü arar demişler “Men aref” bağını kıldınsa me’va Senin için her dem bahar demişler İnsan isen olma nefsine esir Nefsini kendine kul et, ol emir Kişi bu dünyaya bir kerre gelir Gidenler dönmedi tekrar demişler5 biçiminde başlayan yirmi yedi dörtlükten oluşan Nasihat Destanı adlı şiiri pend-name türünün güzel örneklerindendir. Aruz ölçüsüyle de pend-name türünün: Benim bu sözlerim ibret nasihat dinleyen ferde Sana ol emr-i tenbih sözün bil olduğun yerde6 İç gönüller şerbetinden behreyab ol kahveci Tut ki pendim gafil olma kâmiyab ol kahveci7 Nuh-ı pendim evvelâ âkil rical ol sevdiğim Her usûle âşinâ sâhip rical ol sevdiğim8 biçiminde, gazel şeklinde güzel örneklerini vermiştir. Âşık Figanî, gazel biçiminde üç tane de münacaat yazmıştır. Bunlar:
beyitleriyle başlayan şiirlerdir. Figani’nin muhammes biçiminde “Beddua”12 adlı ilginç bir münacaatı da bulunmaktadır. Klasik Türk şiirinin etkisini fazlaca gördüğümüz Figanî’nin şiirleri arasında “Na’t” biçiminde yazılmış üç gazeline rastladık. Bunlar: Hudânın enver-i nûr-ı ziyâsı yâ Resûlullah Harîm-i vahdetin bin Mustafâ’sı yâ Resûlullah13 Bütün mücrimlere senden atâdır ya Resûlullah Kulûb-i enverin arş üstüvâdır yâ Resûlullah14 Bu âsî ümmete senden inâyet yâ ResûlullahGerek dünyâda ukbâda şefâat yâ Resûlullah15 beyitleriyle başlayan şiirlerdir.Figanî’nin Sultan Hamid için yazdığı: Şimdi devran ey gönül âkil arâfat devridir Hazret-i Sultan Hamid devri nezâfet devridir16 beyitiyle başlayan methiyesi ve Kerbelâ olayı ile ilgili yazdığı, “Mersiye-i Hüseyin-i Şehid-i Kerbelâ” adlı: Yevm-i mâtemdir Muharrem mümînin zindânıdır17 dizesiyle başlayan mersiyesi; Hâkim-i dânâ-yı ekrem derdime derman buyur18 dizesiyle başlayan kasidesi, Klasik Türk şiirinin etkisiyle yazılan ilginç örneklerdendir. Âşık edebiyatında, divan edebiyatının etkisiyle uygulanmaya başlayan ve zamanla gelenek haline dönüşen tarih düşürmenin ilginç ve güzel bir örneğini de Âşık Figanî:
biçiminde vermiştir. a. ÖlçüHalk şiirinin esas ölçüsü hece ölçüsüdür. Figanî de kimi şiirlerini temsilcisi olduğu halk şiiri disiplininin ölçüsü olan hece ile yazmıştır. Hece ile yazdığı şiirlerindeki başarısı tartışılmaz derecede güzeldir. Hayrettin İvgin’in yayımladığı kitapta hece ile yazılmış on sekiz şiire yer verilmiştir. Hece ile yazdığı şiirlerinin sayısı aslında bu kadar az olmasa gerekir. Kitaptaki heceli şiirlerin: Dilber atma gamzen oku Tâ tenimden cane geçti Tığ-ı müjgânını sakın Sînem üzre kane geçti dörtlüğü ile başlayan bir tanesi sekizli, diğerlerinin tamamı on birli ölçüyledir. Aruz ölçüsüyle yazdığı şiirlerinde ise uzun kalıpları kullanmıştır. Genellikle de düz kalıpları tercih etmiştir. Kitapta bulunan aruz ölçüsüyle yazılmış doksan üç şiirden kırksekiz tanesi Fâilâtün/ Fâilâtün/ Fâilâtün /Fâilûn; otuzbeş tanesi Mefâîlün/ Mefîlün/ Mefâîlün/ Mefâîlün kalıbıyla; on tanesi de karışık kalıp olarak Mef’ûlü/ Mefâîlü/ Mefâîlü/ Feûlün kalıbıyla yazılmıştır.b. Uyak Figanî, klasik şiirde yaygın olarak kullanılan tam uyağı hem hece hem de aruz ölçüsü ile yazdığı şiirlerde fazlaca kullanırken. yarım ve zengin uyağa çok az yer vermiştir. Bunun yanı sıra redifi çok fazla kullandığı görülmektedir. c. Mahlas alma Şükrü Elçin, Mahlas alma geleneğinin totemizme bağlı destani ve tarihi eski devirlere kadar dayandığını söylemektedir. Bu konuda “Ferdiyetin kendini gösterdiğizamanlardan itibaren cemiyette belli dini bedii fonksiyonu olan şairleri, aynı zamanda kollektif ruh ve zihniyetin tercümanı olan şiirlerini dinleyici veya okuyucu zümrelerinin hafızalarına amanet ederken kaynağı totem devrine çıkabilen şahsiyetlerini korumak, saklamak, dikkati çekmek ve belki sanatlarını ebedileştirmek gibi düşüncelerle mahlas icat etmişlerdir.”20 demektedir. Klasik Türk şiirinin en önemli unsurlarından olan mahlas alma geleneği, Klasik şiirin etkisiyle halk edebiyatına da geçmiş, on altıncı yüzyıldan sonra bütün halk şairleri divan şairleri gibi mahlas kullanmışlardır. Halk edebiyatında mahlas geleneğe bağlı uygulanan bir kural biçimine girmiştir. On altıncı yüzyıldan önce âşıkların mahlaslarında nispet î’si pek görülmezken on altıncı yüzyıldan itibaren, âşıkların mahlaslarında genellikle nispet î’si ile oluşturulan mahlasların yaygınlaştığı görülmektedir. Halk şairleri de Fuzulî, Nailî, Bakî gibi divan şairlerinin mahlaslarına benzer Fedaî, Talibî, Ceyhunî, Semaî vb. mahlaslar almışlardır. Klasik Türk şiirindeki oldukça yaygın olan, üstadların ad verme ve mahlas-name yazma geleneği âşık edebiyatında da görülmeye başlamış hatta divan şairlerini de geçip mahlas alma tam Âhilikteki peştamal kuşanma gibi bir geleneğe dönüşmüştür. Asıl adı Seyyid Ahmed olan Figanî’nin de mahlasını ustası Âşık Dertli vermiştir. Bir şiirinde:
diyen Figanî, bütün şiirlerinde mahlas kullanmıştır. ç Dil Âşık şiiri sade bir dille halkın zevkini gün ışığına çıkarır, arasından çıktığı toplumun dilini kullanır. Doğal ve yapmacıksızdır, sanat kaygusu gütmez. Âşık Figanî’nin dili ise: Bezm-i muhabbette lezzet arayan İşitip her sözü aldırmamalı Kemal-i kadrinde rif’at arayan Kimseyi zemmedip daldırmamalı21 ve
Kıymet-i Şer’î kadîmi meclis-i vâlâ bilir22 örneklerinde görüldüğü gibi klasik Türk şiirinin genel karekterine uygun olarak ağdalı bir biçimdedir. Klasik Türk şiirinin etkisi ile son derece ağır ve terkiplidir. Aruz ölçüsü ile yazdığı şiirlerindeki ağır dil, hece ile yazdığı şiirlerde de belirgin şekilde görülmektedir. Figanî, kullandığı Arapça- Farsça sözcüklerin yanı sıra; zıll-ı hayal, tığ-ı müjgân, çar köşe-i devran, şeref-i dest-i pâk gibi ikili ve üçlü tamlamalara bolca yer vermiştir.
Dizeleri klasik Türk şiirinin herhangi bir şairinin kaleminden çıkmış gibi ağır ve terkiplidir.
Gerek klasik Türk şiiri olsun, gerekse halk şiiri olsun bu disiplinler içinde yer alan bir şairin şiirileri incelenirken üzerinde durulacak hususların başında temalar gelir. Klasik şairler iki disiplinde de aşk, ölüm, doğa, dünyanın faniliği, yoksulluk, gurbet, din vb. temaları güçleri ölçüsünde dile getirmişlerdir. Halk şiirinin önemli simalarından Âşık Figanî de klasik Türk şairlerinin işlediği konuları ustaca işlemiştir. Bunlar arasında dikkat çekenler şunlardır:
Figanî, klasik Türk edebiyatında görülen aşk anlayışından etkilenmiştir. Onda da divan şairlerinde olduğu gibi sevgili sultandır, ve etrafındakilere lütf ettiği gibi, eza ve cefa de eder. Âşık gerekirse sevgilisi uğruna canını bile verir. Bunun ilginç örneklerini: Razı ol miskin Figanî gel teşekki eyleme Her ne cevrettiyse nîmettir o sultan eyledi24 ve
Teşne dil lâ’l-i lebin nûş itse kevserden geçer25 dizelerinde görmek mümkündür.
Figanî, bu dünyanın fâniliğini, geçici olduğunu: Ey gönül aklını başına cem et Dünyada ukbada ticaret eyle Cihan zıll-ı hayâl derdine em et Ölmeden öl kabrin ziyaret eyle26 dizelerinde ustaca dile getirmiştir. Çeşitli şiirleri incelendiğinde, bu alemin bir seyrangâh olduğunu, sonunda viran olacağını, önemli olan şeyin iman olduğunu hatırlatıp insanın fani olan bu dünyada bir beklentisi olmamasını, öbür dünyanın makbul olduğunu ima ettiği görülmektedir.
Klasik Türk şiirinde olduğu gibi Figanî’nin şiirleri arasında felekten yakınmanın; zamandan ve bahttan şikâyetin ilginç örneklerini: Şu kahpe felekten murat alınmaz Yalancı dünyada ebet kalınmaz Malı olmayayanın dostu bulunmaz Çaylar denizlere akar demişler27 biçiminde görmekteyiz. On yedinci yüzyılda, âşıkları etkileyen ve sarsan bütün kötü olayların felekten geldiğine inanılarak güzel şiirler söylenmiştir. Figanî’nin şiirleri arasında gördüğümüz:
ve
Ateş-i hicrana saldın ey felek29 deyişleri felekten yakınmanın güzel örneklerindendir. Figanî, hep talihinin kötü olduğundan, bu dünyada hiç gülmediğinden şikâyetçi olup:
biçimindeki ifadelerle duygularını dile getirmiştir. Her türlü kazanın Tanrı’dan geldiğine inanan Figanî, her türlü çileye rağmen Tanrı’ya şükrünü kesmez. Bazı, klasik Türk şiiri şairleri gibi, yaşadıkları toplumun eleştirisine Figanî’de de rastlamaktayız. Bu tür taşlamalar toplumda yapılan haksızlıkları dile getirmekte, soygun ve talanın toplumda oluşturduğu yıkım anlatılmaktadır Toplumla ilgili taşlamalarda âşıklar geleneksel değerleri ve kuralları halk yararına çekinmeden kullanmışlar, toplumun aksak yönlerini kıyasıya eleştirmişlerdir. Figanî’nin: Evvel özün sözün bilmeyen âdem İtibarı rezaleti ne bilsin Bunları bilmeyen cahildir madem Namus gayret hacaleti ne bilsin31 deyişi bu grup taşlamalar arasındadır. ç Tasavvuf Tasavvuf, Klasik Türk şiiri içinde çok önemli yer tutmuş, pek çok şair, Kur’an unsurlarından ve Peygamber kıssalarından bolca yararlanmıştır. Bu şairlerin tutum ve davranışı âşıkları da etkilemiş, onlar da şiirlerinde tasavvufî unsurları bolca kullanmışlardır. Tasavvufta olgunluğa ermenin yolu bir mürşide bağlanmaktan geçer. Figanî’de bu durum:
diyerek herkesin tevekkül kapısına gelip, tasavvufu öğrenmesini ister. Klasik şiirimizin ana kaynaklarının başında Kur’an unsurları gelmektedir. Klasik şairler için ayet ve hadisler birer hazine ve ilham kaynağıdır. Klasik Türk şiirinin etkisinde kalan Figanî de bu unsurları şiirlerinde bolca kullanmıştır.
gibi örnekler bunlardan sadece birkaçıdır. Peygamber kıssaları Klasik edebiyatımızın ana kaynaklarındandır. Divan şairleri şiirlerinde peygamberlerin özelliklerini telmih yoluyla dile getirirler. İyi bir medrese öğrenimi gören divan şairleri peygamber kıssalarına şiirlerinde ustalıkla yer vermişlerdir. Figanî’nin şiirleri arasında da bu unsurlar göze çarpan hususlardandır. Örneğin: Türabı Hazret-i Âdem karılırken figan ettim Anınçün ben Figan ismine düştüm şükürâne37 deyişinde; insanların atası, peygamberlerin ilki ve topraktan karılıp halkedilmesiyle yaratılış efsanelerine de konu olan Âdem Peygamber’e telmih yapmaktadır. Yine: Eğer hasmın karıncaysa yine merdane tut yahu Bilürsün bir topal muru ne nush etti Süleyman’a38 deyişinde, Hz. Süleyman’ın bütün hayvanların dilini bilmesi ve onlara hükmetmesi olayı ile karıncanın aczin, Süleyman’ın ise güç ve iktidarın simgesi olarak tezat içinde verilmektedir. Figanî’nin Şiirlerinde Mazmunlar Figanî’nin şiirlerini incelerken göze çarpan en önemli hususların başında divan şairleri gibi mazmunlara geniş yer vermesi görülmektedir. Bilindiği gibi divan edebiyatı mazmunlar bakımından oldukça zengindir. Zaten divan edebiyatının anlatım sistemi mazmunlara dayanır. Mazmunlar, kalıplaşmış anlatım parçalarıdır. Ortak bir yaşam felsefesi ve inanış sistemine sahip olan divan şairi aynı kalıpları farklı kullanarak eserlerini oluşturmuşlardır. Zaman zaman âşıklar da bu kalıplaşmış, hazır ifade araçlarına baş vurup şiirlerinde bu kalıpları ustaca kullanmışlardır. Bu kullanışta âşıklar mazmunları daha çok benzetme motifi olarak ele almışlardır. Klasik şiirimizde pek az ayrıntı ile bir tek güzel tipinin övüldüğü, hatları çizilmiş, boyaları vurulmuş, dekoru ve gölgeleri inceden inceye saptanmış klasik bir tabloya benzeyen divan şairinin güzeli halk şiirinde biraz daha gerçeğe büründürülmüştür. a. Göz ve onun etrafında oluşan mazmunlar Klasik şiirimizdeki benzetme ve mecazlar, klasik şiirin etkisinde kalan Figanî’de de ustaca kullanılmıştır. Klasik şiirde sevgilinin bakışı gamzeyi doğurur. Gamzede binlerce anlam vardır. Gamze yalnızca bakışa dayanmayıp göz, kaş ve kirpiğin birlikte ortaya koyduğu bir harekettir. Klasik şiirde gamze oka ve kılıca benzetilir. Bundan dolayı (müjgân) kirpik ile ve kaş (keman) ile birlikte kullanılır. Sevgilinin kaşları ile kirpikleri kurulu bir kemanı andırır.39 Bir ok olan gamzenin hedefi; can, gönül, sine ve yürektir. Klasik şiirimizde göz; ahuya teşbih edilir. Bu ahunun gözlerinin gayet iri ve siyah oluşuyla ilgilidir. Ayrıca gözler baygın ve sarhoş edici yani mesttir. Bazan da nergise benzetilir. Bu da mestlikten dolayıdır. Göz âşık şiirinde olsun divan şiirinde olsun siyahtır. Sevgili daha çok kömür gözlü, mahur bakışlı, ahu gözlüdür. Gözler her ikisinde de çeşmeye, yıldıza benzetilir. Gözyaşları nedeniyle göz çeşme gibidir. Âşığın gözyaşları arttıkça sele, ırmağa benzer. Öyle ki akan yaşlar değirmenler dönderir.40 Figanî’nin şiirlerinde klasik Türk şiirinin etkisi ile göz ve göz etrafında gelişen mazmunlara sıkça rastlanır. Bunlardan Klasik Türk şiirinin önemli şairlerinden Nedim’in:
dizeleri, Figanî’nin: Kirpikler ok kaşı keman kameti şimşad Bir nin nigâhı ateş-i suzane yaratmış41 dizeleri ile olan benzerliği bu etkinin en açık ifadelerinden biridir. Yine Figani’de gördüğümüz: Dilber atma gamzen oku Tâ tenimden cane geçti Tığ-ı müjgânını sakın Sînem üzre kane geçti42 Dizeleri ve: Olur olmaz güzel sevmez olursa tam sıfat olsun Keman kaş gözleri ahu cemali afitap olsun43 biçimindeki söyleyişinde yer verdiği gözle ilgili mazmunlar klasik Türk şiirinin etkisiyle Figanî’nin ustaca kullandığı mazmunlardandır. b. Yüz ve onun etrafında oluşan mazmunlar Klasik şiirde yanak yerine kullanılan yüzün güzelliğine cemal denir. Bu kavram halk şiirinde de aynen kullanılmaktadır. Bu güzellik yani cemal güzelliği ilahi güzelliğin yansımasından ibarettir. Sevgilinin yüzünün aya benzetilmesi ay ışığının nurlu olmasından ve parlaklığındandır. Parlaklığı ve göz alıcılığı nedeniyle güneşe de benzetilmektedir. Ben, klasik şiirimizde yüzdeki güzellik unsurları arasında sayılır. Yüz ve onun etrafında oluşan mazmunlar divan şiirinde ustaca kullanılmış:
diyen divan şairi Cafer’in dizelerine benzer söyleyişler Figanî’de de: Birinin cemali bedirlenmiş ay Birinin kaşları kurulu ok yay Birinin benleri aklım aldı hay Biri Behram biri Hamza biri Zal44 biçiminde dizelere aktarılmıştır. c.Saç ve onun etrafında oluşan mazmunlar Klasik şiirimizde sevgilinin yüzü ya da gördanı üzerine dökülen saçların da hazineyi bekleyen yılana, ejderhaya benzetilmesi, şekli ile kemende benzetilmesi, kokusu ile de anbere ve miske benzetilmesi sık sık baş vurulan mazmunlardır. Klasik Türk şiirinin önemli şairlerinden Nefî’nin:
beyitinde kullandığı saçla ilgili mazmunların Figanî’nin: Kâkülün kavs-i anber Benzer giysûların ejder Devşir zülüflerin dilber Dökülüp gerdane geçti46 dörtlüğünde kullanılışı, klasik Türk şiirinden etkilenişinin güzel bir örneğidir. ç. Gül- bülbül mazmunları Klasik Türk şiirinde gül-bülbül mazmunları sık sık kullanılan mazmunlardandır. Gül daima sevgiliyi, bülbül ise âşığı sembolize eder. Halk şiirinde de bu unsurlar klasik şiirimizdeki gibi düşünülmüş ve bolca kullanılmıştır. Figanî de gül ve bülbül mazmununu: Bu bir ince sözdür inceden ince Bülbül feryad eder gülü görünce Bir güzelin kendi gönlü olunca Eşini arayıp bulması vardır47 ve:
Ey mürg-i gönül zağ gibi her dala konarsın Can bülbülü ol aşk ile gülzarını fark et48 örneklerinde olduğu gibi çeşitli şiirlerinde kullanmıştır. Figanî’nin şiirlerinde atasözlerinin yeri Klasik Türk şiirinde dizeler arasında atasözü kullanma oldukça yaygındır. Bugün az kullanılan atasözlerine bile divan şairlerinin şiirleri arasında rastlanmaktadır. Divan şairi: Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz Eski meseldir âşık mızrak çuvala sığmaz (Havaî)49 biçiminde atasözlerini ustaca kullanırken, klasik Türk şiirinin etkisi altında kalan Figanî de şiirlerinde : Kimi vardır elleri gül döşürür Kimi vardır külde gömeç pişirir Danışmıyan düzde yolun şaşırır Danışan dağları aşar demişler Bu eski meseldir söylenir gerçek Takdire zevâl var tedbir de gerek Karpuz kesmek ile soğumaz yürek Susalığı kandırmaz kan demişler Yolunca yap imeceyi geziği Sıranı gözetle bozma diziyi Sürüden ayrılan körpe kuzuyu Ya kurt kapar ya kuş kapar demişler50 örneklerinde örneklerinde olduğu gibi, divan şairlerinden hiç de geri kalmayarak atasözlerini ustaca ve yerli yerinde kullanmıştır. Âşık Figanî’de edebi sanatlar Klasik Türk şiirinde en çok kullanılan sanatların başında telmih gelir. Âşık da divan şairi gibi şiirlerinde telmihlere ortak bir anlayışla yer vermiştir. Kimi şiirlerinde Adem ile Havva’ya, kimi şiirlerinde Hz Süleyman’a, kimi şiirlerinde Hz. Muhammet ve Hz. Ali’ye, kimi şiirlerindeHabil ve Kabil’e telmih yapan Figanî: Görmedim sen gibi şûh-ı cihânı Emsâlin bulunmaz Yusuf-ı Sâni İsmin beyân etme Âşık Figanî İmzalarda (ayın, mim, râ) yazarlar51 dizeleriyle en çok telmih yapılan kıssalardan güzelliğiyle dillere destan, Yusuf kıssasına telmih yapmıştır. Fazla yok Karun kadar mâlın da olsa neyleyim Vah yazıklar beş kulaç ehrâma bâşım bağlıdır diyerek de zenginliği nedeniyle pek çok divan şairinin yaptığı gibi Karun’a telmih yapmıştır. Tarih sahnesinde her hangi bir yönüyle meşhur olmuş kişiler ve efsanevi olaylar klasik edebiyatımızın malzemeleri ve kaynakları arasındadır. Telmih yoluyla anılan bu kişilerden ve özelliklerinden divan şairleri sık sık söz ederler. Âşıklar da bu kişileri dizelerinde dile getirmektedir. Figanî de bu unsurları yeri geldikçe kullanmıştır. Örneğin: Sana her veçhile öz canım dedim Her derdime derman Lokman’ım dedim Nazargâhım şâhım sultanım dedim Minnet etmem senden başka ferde ben52 dizelerinde Lokman dertlere derman olması ve hekimliği ile anılır. Yine:
dizelerinde görüldüğü gibi Hamza, kahramanlıklarıyla efsaneleşmiş bir yiğit; Rüstem, İran’ın ünlü kahramanlarından olup İranlıların milli destanları Şehname’de övgüyle bahsedilen kahraman; Nuşirevan, Adaletiyle ün salmış bir kahraman; İskender, ordusunun çokluğu, kahramanlığı ve ab-ı hayat suyunu aramasıyla ün salmış kahraman olup telmih yoluyla dile getirilmişlerdir. Anka, Kaf dağında yaşadığı varsayılan, tüyleri renkli, yüzü insana benzer. Asla yere konmayıp daima yükseklerde uçan ve kendisinde her kuştan bir alamet bulunan, adı var, kendi yok bir kuştur. Klasik şiirimizde sık sık rastladığımız anka kuşuna âşıkların şiirlerinde de rastlamak mümkündür. Figanî’de de:
biçiminde görülmektedir. Leyla-Mecnun aşklarıyla tanınmış, İslâm edebiyatlarında mesnevi konusu olmuş, klasik edebiyatımızda da şairlerin sık sık sözünü ettikleri aşk kahramanları olarak tanınmıştır. Figanî de divan şairleri gibi Leyla ve Mecnun’u dizelerinde sık sık dile getirmiştir. Örneğin divan şairlerinden İbn-i Kemal’in: Leyl-i saçın hevasına Mecnun-ı vakt olup Divane oldu dağlara düşüp yeler saba (İbn-i Kemal) dizelerinde geçen Leyla ve Mecnun Figanî’nin: Sensin sebebi cümleyi azdırmaya evve Bir leyli içün Kays’ı sahrada bıraktın55 dizelerinde ve: Dame dolaşıp zülfüne bend oldu Mevlâ seni Leylâ beni divane yaratmış 56 söyleyişinde divan şairleri gibi telmih yoluyla dizelere aktarılmıştır. Figanî’nin yaptığı telmihlerin örneklerini çoğaltmak mümkündür. Figanî’nin şiirlerinde yaptığı diğer edebi sanatlardan bazılarına da şu örnekler verilebilir: Mecaz:
Gönül gülşanına fideler diktim Ne hikmet meyvası bitmedi gitti57 Teşbih: Kâkülün kavs-i anber Benzer giysûların ejder58 Teşbih-i beliğ: Perçemin başta yedi başlı bir ejderhâ misal Oynatıp aklım yerinden bir de hicran eyledi59 İstiare: Geçip karşısında feryad eyledim Kemendin boynuma taktı sevdiğim60 Tecaül ü ârif: Kullukta kusur eylemedin zatına amma Bilmem ne sebep bendene düşman gibi baktın61 Mübalağa: Vicdanını gözet kalb-i selim ol Filin günahına kefalet eyle62 Tezat: Neyleyüp ağlarsın ey deli gönül Elbet ağlamanın gülmesi vardır63 Fehm eyle gözüm merd ile namerde nazar kıl Gel eyle hazer yarını ağyarını fark et64 Tenasüb: Çalınsın saz keman santur kanun hoş makam ile Okunsun şarkılar dilbesteler mahurdan sadâlarla65 Hüsn-i Talil: Hemi elemlerle dam-ı gurbette Sabr-ı kanaatle vahdete şükür66 İrsal-ı Mesel: Esnafa da biraz insaf gerektir Bal tutan parmağın yalar demişler67 İstifham: Üstad-ı kâmile hizmet etmeyen Feraiz bilmekle şair olur mu68 Canım beni sen kendine bigâne mi sandın Kendin gibi bir serseri efsane mi sandın69 Lef ü neşr: Aşk narına bizler ezeli sırk ile yandık Figanî’yi her ateşe pervane mi sandın Nida: Ey tab-ı melek Hak seni bir tane yaratmış Her tarzı güzel meşrebi merdane yaratmış70 Mübalâğa: Teferrüç eylese bağ-ı gülistan içre mahbuban Sezanın hikmetin tahsin eder de hu çeker güller71 Kinaye:
Muhalif ruzigâr esti saçağa sardı şiddetle Yalnız ben değil külli dönen devranda yangın var72 İktibas: Kur’an aziminde sena eylemiş “Vel kadd-i keremnâ” âyete şükür73 Bu örneklerden hareketle divan şiirinden halk şiirine geçen unsurları gözönünde bulundurunca Âşık Figanî’nin klasik Türk şiirinden büyük ölçüde etkilendiği görülmektedir. Figanî’nin dilinin ağdalı oluşu da bu etkiyi doğrulayan hususların başında gelen unsurlardandır. Bu etki bazen o noktaya varmıştır ki iyi bir âşık olan Figanî’de âşıklık gelenekleri bile ihmal edilmiştir. Âşık şiiri sade bir dille halkın derdine derman olurken Figanî sanki bir divan şairiymiş gibi ağır bili kullanmada hiçbir sakınca görmemiştir. Biraz dikkat edilince aslında arı-duru bir dille söylediği âşık tarzı deyişlerinde daha başarılı olduğu ortadadır. Bu etkinin doğal olduğunu da belirtmede yarar görüyoruz. Figanî’nin yaşadığı dönemde âşıklar arasında klasik Türk şiirinin etkisi altında kalan pek çok âşıktan söz edilebilir. Bu kervanda Âşık Figanî de yerini almıştır. * Dokuz Eylül Üniv. Buca Eğt. Fak. Türkçe Eğt. Böl. Öğretim Üyesi 1 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, 2. Bas. İst. 1980, s.117 2 Hayrettin İvgin, Geredeli Âşık Figanî, Kültür Bak. Yay. Ank. 1994 3 Bolu Vilayet Salnamesi, 1921-1922, s. 591-595 4 Sadi Yaver Ataman, Anadolu Halk Sazları Yerli Muzikçiler ve Halk Musiki Karakterleri, Burhanettin Mat. İst. 1938, s.38 5 İvgin, a.g.e. s.38 6 İvgin, a.g.e. s.60 7 İvgin, a.g.e. s.95 8 İvgin, a.g.e. s.110 9 İvgin, a.g.e. s.71 10 İvgin, a.g.e. s.87 11 İvgin, a.g.e. s.98 12 İvgin, a.g.e. s.141 13 İvgin, a.g.e. s.61 14 İvgin, a.g.e. s.62 15 İvgin, a.g.e. s.63 16 İvgin, a.g.e. s.124 17 İvgin, a.g.e. s.139 18 İvgin, a.g.e. s.128 19 İvgin, a.g.e. s.112 20 Şükrü Elçin, Türk Halk Nazmında Mahlas/ Tabşırma Alma Geleneği, Türk Kültürü, S.223-224 21 İvgin, a.g.e. s.22 22 İvgin, a.g.e. s.125 23 İvgin, a.g.e. s. 117 24 İvgin, a.g.e. s. 96 25 İvgin, a.g.e. s.121 26 İvgin, a.g.e. s.21 * Geniş bilgi için Bkz. Mehmet Yardımcı, Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri, Âşık Şiiri, Tekke Şiiri, Ankara, l998, s.281-290 27 İvgin, a.g.e. s.39 28 İvgin, a.g.e. s.24 29 İvgin, a.g.e. s.25 30 İvgin, a.g.e. s.32 31 İvgin, a.g.e. s.30 32 İvgin, a.g.e. s.36 33 İvgin, a.g.e. s.47 34 İvgin, a.g.e. s.70 35 İvgjn, a.g.e. s. 35 36 İvgin, a.g.e. s.22 37 İvgin, a.g.e. s.57 38 İvgin, a.y. 39 İskender Pala, Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yay. Ank. 1995, s.197 40 Mehmet Yardımcı, Halk Şiiri, Âşık Şiiri, Tekke Şiiri, Ürün Yay. Ank. 1999, s.221 41 İvgin, a.g.e. s. 54 42 İvgin, a.g.e. s. 23 43 İvgin, a.g.e. s. 81 44 İvgin, a.g.e. s. 26 45 Metin Akkuş, Nef’î Divanı, Ankara l958, s.427 46 İvgin, a.g.e. s. 23 47 İvgin, a.g.e. s.33 48 İvgin, a.g.e. s. 53 49 Agâh Sırrı Levend, Divan Edebiyatı, İst. 1984, s. 436 50 İvgin, a.g.e. s.39 51 İvgin, a.g.e. s. 31 52 İvgin, a.g.e. s.29 53 İvgin, a.g.e. s.25 54 İvgin, a.g.e. s.55 55 İvgin, a.g.e. s. 51 56 İvgin, a.g.e. s,51 57 İvgin, a.g.e. s.24 58 İvgin, a.g.e. s.23 59 İvgin, a.g.e. s.96 60 İvgin, a.g.e. s.28 61 İvgin, a.g.e. s.52 62 İvgin, a.g.e. s.21 63 İvgin, a.g.e. s.33 64 İvgin, a.g.e. s.53 65 İvgin, a.g.e. s.56 66 İvgin, a.g.e. s.35 67 İvgin, a.g.e. s.40 68 İvgin, a.g.e. s. 36 69 İvgin, a.g.e. s.50 70 İvgin, a.g.e. s.54 71 İvgin, a.g.e. s.79 72 İvgin, a.g.e. s.77 73 İvgin, a.g.e. s.35 Yüklə 95,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|