Stres ve Hormonlar Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu Doç. Dr. Mert Savrun
Yüklə 90,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Stres ve Hormonlar Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun Ge li şim kar ma şık bir sü reç tir ve bi re yin ge rek için de ge rek çev re siy le olan et ki le- şim le ri ni kap sa mı içi ne alır. Bu ne den le ge li şim bi yo-psi ko-sos yal bir sü reç tir. Erik- son, ge li şi mi, in san ya şa mı nın tü mü nü kap sa yan bir sü reç ola rak gör müş tür. Bir bi ri- ni iz le yen dö nem ler den her bi ri, bir son ra ki için ba sa mak mey da na ge ti rir. Erik son, her dö ne min ken di ne öz gü ih ti yaç la rı, prob lem le ri ve bu na lım la rı ol du ğu nu ile ri sür müş tür. Bu ih ti yaç la rın kar şı lan ma sı ile, prob lem le rin çö zül me siy le ve bu na lım la- rın at la tıl ma sıy la nor mal ki şi lik ge li şi mi ger çek le şir. Zor lan ma (Stres) ki şi nin kı sa ve/ve ya uzun za man uyu mu nu bo zan olay lar dır. Han gi olay la rın ve ya du rum la rın ki şi yi zor la ma po tan si ye li ol du ğu ki şi den ki şi ye de ği şir. Ay nı in san da, ay nı tür bir zor la yı cı da her za man ay nı et ki yi mey da na ge tir- mez. Or ga niz ma nın du ru mu, ki şi nin da ha ön ce ki de ne yim le ri, çev re nin o zor la yı cı ka bul bi çi mi, bo şa çık ma dü ze nek le ri hep bir lik te ki şi nin tep ki si ni be lir ler. Da ha sı zor lan ma kar şı sın da mey da na ge len tep ki ler de stan dart de ğil dir. Be den sel, nö ro tik hat ta psi ko tik fark lı semp tom lar ve send rom lar ser gi le ne bi lir. Stres ve ren or tam lar sa yı sız dır. Stres, in sa nın be den sel ve ruh sal zor lan ma lar da ya şa dı ğı tüm be den sel olay lar top la mı dır. Stres, bir has ta lı ğa dö nü şe bi li yor. Sel ye, fi zik sel, kim ya sal ve ruh sal za rar lı yük len me le re yol açan fak tör le ri “STRE SÖR LER” ola- rak ta nım la dı. Dış stre sör ler, in san du yu or gan la rı yo lu ile, be yin ka bu ğu nu, bu nun la bağ lan tı lı ola rak lim bik sis tem ve ta la mu su, hi po ta la mu su, hi po fı zi, ve je ta tif sis te mi, böb re küs tü bez le ri ni et ki li yor lar. Bu et ki len me ler so nun da or gan sis tem le ri et ki le- ni yor. İş te bu et ki len me ve et ki le me sü re ci ne “Stres” di yo ruz. Psi şik ve pi si ko sos yal ki mi et men ler ki şi nin iç dün ya sı na, al gı la ma bi çi mi ne ve son ra dan ka zan dı ğı de ğer- ler sis te mi ne gö re, önem ve ağır lık ka za nır lar. 1 Can lı or ga niz ma ye ni uyu mu sağ la mak ve sür dür mek için ya pı la rın dan kay nak la- nan tüm iş lev le ri kul la nır. Bu iş lev le rin bir bö lü mü in sa nın bi lin ci ve bil gi si dı şın da, ken di baş la rı na uyu mu sür dü rür ler. İn san şu ur lu ola rak, ak lı nı kul la na rak da do ğal or ta ma uyum sağ la ma ya ça lı şır. Ha va lar so ğu duk ça ka im ve sı kı gi yi nir ve göl ge de otu rur. İn san do ğal or ta ma uyum sağ la ya maz sa, be den sel ve ruh sal be lir ti ler, ya kın- ma lar or ta ya çı kar. Bun lar in sa nın top lum sal uyu mu nu da bo zar. Stres le ba şa çık mak, eko no mik ve kül tü rel or ta ma, şart la ra uyum sağ la mak için çö züm ler, yön tem ler arar. Ça ba la rı so nuç ver mez se top lum sal uyu mu bo zu lur. Uyu- mu bo zu lan in sa nın ruh sal tep ki le ri de ği şir. Kay gı lı ve kız gın olur. Bu du rum bir çok be den sel, ruh sal be lir ti ve ya kın ma la rı nın or ta ya çık ma sı na yol açar. İn san uyum sağ lar sa, den ge si ni, dü ze ni ni mut lu lu ğu nu, sağ lı ğı nı ko rur. 2 Bir si tu as yon be yin ta ra fın dan alı nır ve teh li ke ola rak de ğer len di ri lir se stres re ak- si yo nu baş lar. Be yin de ba zı sub kor ti kal alan lar ha re ke te ge çer ve be de nin nor mal 97 İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Medikal Açıdan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi No: 47 • Aralık 2005; s. 97-110 fonk si yo nu nu re gü le et me ye ça lı şır. Bi rin ci ha re ke te ge çen sis tem: hi po ta la mus tur ve he men hor mon sal gı la ma ya baş lar. Bu ra da bi li nen en önem li hor mon kor ti zol ve be ta en dorfm ler dir. İkin ci sis tem: sem pa tik si nir sis tem yo lu ile ad re nal me dul la dan epi nef rin, no re pi nef rin sal gı lan ma sı dır. Her iki sis tem ge çi ci stres ler de ya rar lı ve do ku lar da ko ru yu cu ve ay nı za man da des tek le yi ci dir. An cak, stres uzun sü rer ve sık sık tek rar la nır sa sal gı la ma pe ri yo du uzar. İm mun sup res yon söz ko nu su dur. Ni ha yet hi per tan si yon, pep tik ül ser... gi bi or gan mal fonk si yon la rı or ta ya çı kar. Stre sin kay nak la rı say mak la bi ti ri le mi ye ce ği gi bi, bi rey den bi re ye gö re de de ği şir. Bi re yin her han gi bir uya ra na ver di ği an lam, o uya ra nın uya ra na stre sör olup ol ma dı- ğı nı ka rar laş tı ra cak tır. İde olo ji ye ter siz li ği için de sa va şa gi ren bir ki şi en ufak zor luk la stres re ak si yo nu na gi re bi lir. Bu nun için stre sin ken di sin den çok bi re yin al gı la ma sı önem li dir. Stres, ho me os ta tik den ge yi boz ma ya yel te nen fiz yo lo jik ve ya psi ko lo jik şart la rın se bep ol du ğu vü cut de ği şik lik le ri dir. Stre sör ajan vü cut ta si nir sel ve ya hor mo nal yol lar dan bi ri ile ge ne ra li ze bir re ak si yon mey da na ge ti rir. Hi po fız be zi yo lu ile de ACTH sa lı nı mım art tı rır. ACTH ise ad re nal bez den glu ko kor ti ko id le rin sa lı nı mım ar tı- rır. Glu ko kor ti ko id ler ise glu ko ne oj ene zi si art tı ra rak ka ra ci ğer de gli ko jen ve kan da şe ker yo ğun lu ğu nu yük sel tir. Ay rı ca hi po fiz den sal gı la nan STH (So ma tot ro pik Hor- mon) da ad re nal kor tek se te sir ede rek mi ne ra lo kor ti ko id sa lı nı mım art tı rır. Bu da or ga niz ma da sod yum tu tul ma sı na ve po tas yum kay bı na se bep olur. Stres so nu cu TSH sal mı mı ar ta rak bü tün me ta bo liz ma yı uya rır. Uya rı lan bir or ga niz ma nın uy ku ya dal ma güç lük le ri gös ter me si ka çı nıl maz dır. Aşı rı hırs lı ol mak ve ya mes lek ori jin li stres ile ko ro ner kalp has ta lı ğı ara sın da iliş ki ola bi lir. Bu ki şi ler de hi per ko les te ri ne mi, hi pert rig li se ri ne mi, aç lık bü yü me hor mon dü ze yin de azal ma, id rar da no nad re na lin ve hid rok si va nil man de lik asit te art ma tes pit edil miş tir. Emos yo nel stres ka te ko la min de şar jı nı ar tı rır. Ka te ko la min ler trig li se rid ler lin li po li zi ni ve do la şan yağ asit le ri ni vü cu dun ih ti ya cı ol ma dı ğı hal de ço ğal tır. Hi pert rig li si ne mi ile ko ro ner kalp has ta lı ğı iliş ki si be lir gin dir. Ar tan yağ asit- le ri li pid le rin da mar du va rı na de po lan ma sı nı ko lay laş tı rır. Oto nom si nir sis te mi nin de vam lı uya rıl ma sı da mar du va rın da fıb ro kal si fik ate rosk le ro tik ge liş me le ri art tı rır. Hi per ko les te ri ne mi, hi per tan si yon ol mak sı zın in san da ate rosk le roz ge liş me si ola bil- mek te dir. Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 98
Stres ve Hormonlar 99
Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 100
Stres ve Hormonlar 101
Uzun süre stres ile karşılaşıldığı zaman hormonal dengedeki değişikliklere bağlı olarak immun cevapta bir azalma olduğu gözlenmiştir. Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 102
Akut stres es na sın da sem pa tik si nir sis te mi uya rı lır. No rad re na lin, ad re na lin den faz la dır. İki hor mon ara sın da den ge siz lik psi ko so ma tik semp tom la rın emos yo nel sı kın tı la rı olan ki şi ler de tes pit edi le bi lir. Di ğer yan dan kor ti ko si te ro id sa lı nı mı ar tar ve T-Len fo sit le ri ni bas kı lar, böy le ce, len fo kin ya pı sı IgM’in IgG’ye dö nü şü mü et ki le- nir. Me me kan ser li ol gu lar da emos yo nel stres ler hor mon ların den gesiz liğine, bu da ya tümörün ak tive ol masına veya metas tazına sebep olabilir. Stres ve Hormonlar 103
Uzun sü re li stres ate ri or hi po ta la mu su et ki ler. ACTH sa lı nır. ACTH böb re küs tü be zi ni uya rır, kor ti zol sa lı nı mı nı sağ lar. Ay rı ca TSH, bü yü me hor mo nu, pro lak tin sal- gı sı da olur. Pro lak tin, go na dot ro pin ve over hor mon la rı nı bas kı lar. Uza yan im mun re ak ti vi te yi azal tır. Ki şi ler de tek rar la yan stres hor mon se vi ye si ni et ki ler. An cak kan ser olu şu mu ve ge li şi mi ile me ka niz ma ve fak tör ler bu ün tam ola rak bi lin miyor. 3 Psikolojik Tedavi Ümit-Beklenti Limbik Sistem Hipotalamus Aktivasyonu İmmun Sistem İmmun Faaliyette Aktivasyon Neoplazik Hücre Oluşumunda Baskılanma Anormal Hücrelerde Baskılanma Endokrin Sistem Hipofiz Aktivasyonu Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 104
Psi ko en dok rin li te ra tür le rin ço ğu, akut stre se ce va bı ta nım lar. Kı sa bir sü re son ra ki şi ler, psi ko lo jik ra hat sız lık gös ter me le ri ne rağ men baş lan gıç ta ki stres le re, olay la ra adap te olur lar ve ar tık en dok rin de ği şik lik ol maz. Stres sı ra sın da vü cut ta bir çok hor- mo nal de ği şik lik or ta ya çık mak ta dır. 1. Kortizol Cevabı 2. Endorfinlerin Cevabı 3. Büyüme Hormonu (GH) Cevabı 4. Katekolaminlerin Cevabı 5. Prolaktin Cevabı 6. Testesteron Cevabı ADRENAL KORTEKS VE KORTİZON Ad re nal kor teks kap sül den me dül la ya doğ ru sı ra la nan ve Zo na Glo me ru lo za, Zo na Fa si kü la ta ve Zo na Re ti kü la ris ola rak ad lan dırılan 3 tabakadan oluşur. Kolesterol Pregnanolone Progesteron Deoksikortikosteron Kortikosteron Aldosteron Dehidropiandrosteron 17 Hidroksipregnanolon Andrstenedron 17-Ohprogesteron 11-Deoksikortizol Kortizol Kortizol
Stres ve Hormonlar 105
Anjiotensin Pregnanolon Kortizol Kortikosteron Zona Fasilulata Pregnanolon Aldosteron Z. Glomeruloza ACTH Kolesterol Ad re nal kor teks si te ro id le rin ya rı sı nı kor ti zol oluş tu rur. Ka lan ya rı nın bü yük bir bö lü mü ad re nal and ro jen ler dir. Mi ne ra lo kor ti ko id ler kü çük bir mik tar da bu lu nur- lar. Ad re nal kor teks baş lı ca iki sis te min kont ro lü ile fonk si yo nu nu yü rü tür. Bun lar dan bi ri mi ne ra lo kor ti ko id sek res yo nun da et kin olan re nin-an ji oten sin sis te mi, di ğe ri ise hi po ta la mo hi po fi zer, CRH-ACTH et kin li ği dir. Re nin-an ji oten sin sis te mi al dos te ron sal gı lan ma sın da do mi nant et ki ye sa hip tir. Sod yum kay bı, ekst ra se lü ler vo lüm azal ma sı ve sem pa tik sis te min et ki si ile re nin sal gı sı ar tar. Bu ci sim an ji oten si no jen den an ji oten sin I olu şu mu nu sağ lar. An ji oten- sin I, An ji oten sin II’ye dö nü şür. Bu va zo ak tif ci sim zo na glo me ru lo za üze rin de de uya- rı cı et ki ye sa hip ol du ğu için al dos te ron sal gı sı nı ar tı rır. At ri yal nat ri üre tik pep tid’in
de al dos te ron sek res yo nu üze rin de ki et ki si tar tı şıl mak ta, de ney hay van la rın da bu pep ti din ve ril me siy le al dos te ron kon sant ras yo nu nun azal dı ğı gös te ril miş bu lun- mak ta dır. Ağ rı, trav ma, hi pok si, so ğuk, hi pog li se mi, psi ko lo jik sti mu lus lar, cer ra hi gi ri şim, pi ro jen ler, kor ti kot ro pin sal gı la tı cı hor mon (CRH)’un sa lın ma sı nı uya rır lar. Por tal sis tem le ade no hi po fi ze ula şan CRH ve onun la be ra ber art mış ola bi len ADH’un et ki siy le ACTH sa lı nı mı ar tar. ACTH, sis te mik do la şım la ad re nal, kor tek se ula şa rak si te ro id sen te zi ni uya rır. Bu et ki ile sa lı nı mı sağ la nan kor ti zol, sis te mik do la şım da ye ter li dü ze ye eri şin ce ACTH ve CRH sal mı mı bas kı la nır. Bu ne ga tif “Fe ed back” me ka- niz ma sı kor ti zoll dü ze yin de ki de ği şik lik ler le ça buk, mut lak kor ti zol dü ze yi ile ya vaş ola rak iş ler. 4 Kor ti zol ve ya ACTH’da ki kı sa sü re li stre se bağ lı de ği şik lik le ri dış la mak ve özel lik le hi po ta la mik kö ken li “Sik lik Cus hing” de yde ni len du ru mu de ğer len dir mek ama cı ile “Gün lük Kor ti zol Pro fi li” çı ka rı la bi lir. Hor mo nal açı dan en do jen bir hi per kor ti zo lizm tab lo su olup, di ğer ad re no kor- ti kal hor mon la rın ar tı şı eti yo lo jik se bep le re bağ lı ola rak az ya da çok be lir gin bir şe kil de or ta ya çı ka bi lir. He men bü tün sis tem le ri il gi len di ren be lir ti ve semp tom lar do ku la rın aşı rı glu ko kor ti ko id et ki ye ma ruz kal ma la rı na bağ lı olup, di ğer hor mon lar bun la ra çe şit li lik ka zan dı rır lar. Ad re nal kortks stres li uya rı ya CRH art ma sı ve bu nun hi po fız den ACTH’yı art tır- ma sı ve bu nun so nu cu glu ko kor ti ko id sal gı sı nın art ma sı ile ce vap ve rir. İn san lar da ya pı lan ça lış ma lar, stre se kor ti zol ce va bın ki şi ler ara sın da fark lı lık lar gös ter di ği ni bil dir miş tir. Bir kı sım ki şi ler de, kor ti zol de can lı ar tış gös te rir ken, di ğer le ri ise çok az ya da hiç ce vap ver me miş tir. Or du da ki te mel eği ti min bi rin ci ayın da geç as ker ler de ya pı lan ça lış ma da, ad re nal ak ti vi te sin de fark lı lık lar gös ter miş tir. Ben zer şe kil de, Vi et- nam’da bir grup as ker de, düş man hü cu mu sı ra sın da kor ti zol sal gı sın da fark lı lık lar bu lun muş tur. Bir kıs mın da yük sek bu lu nur ken, gö nül lü as ke re ya zı lan per so nel de nor mal bu lun muş tur. 5 Ki şi nin ön ce ki de ne yi mi ve çev re yi al gı la ma sı da önem li dir. Mak si mal ok si jen kul- la nı mı nın % 7O’I al tın da eg zer siz ya pan tec rü be li at let ler, da ha az tec rü be li at let ler- le kar şı laş tı rıl dı ğın da da ha az ad re nal ak ti vi te si gös ter miş ler dir. EN DOR FİN LER Opi um al ka lo id le ri (he ro in, mor fin), Be ta-Li pop ro te in (Be ta-LPH) gi bi en do jen opi- ad lar ve ge rek en ke fa lin, ge rek se me ten ke fa lin her iki si de çe şit li et ki ler gös te rir ler: Anal je zi, dü şük doz lar da dav ra nı şa ait ak ti vi te, yük sek doz lar da se das yon et ki si ve öfo ri. Hi po fiz be zi, Be ta-LPH ve Be ta-En dor fin için önem li bir kay nak tır. Ge rek Be ta-En dorfm ge rek se en ke fa lin ler, spi nal kord da yük sek kon sant ras yon lar- da bu lu nur lar. Pe ri vent ri kü ler ala nın uya rıl ma sı, anal je zi hu su le ge ti rir. Be yin vent ri- Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 106
kü lü ne Be ta-En dor fin tat bi ki de anal je zi ye se bep olur. Be ta-En dor fin ler, pla se bo ce va bın fiz yo lo jik me di atör le ri ola bi lir ler. Pla se bo ya ce vap ve ren ler de na lo xon, anal je zi yi ter si ne çe vi rir, pla se bo ya ce vap ver me ye ni erl- de ise ma lo xon ağ rı ce va bı üze ri ne et ki siz dir. Aku punk tu run anal je zik et ki le ri de na lo xon ile ter si ne çev ri le bi lir. 6 Stres, en do jen opi yad sal mı mım art tı rır. Tek rar la yan ağ rı sti mü las yon lar mı ta ki- ben, ağ rı eşi ğin de bir atr ma hu su le ge lir. Bu na lo xon ta ra fın dan an ta go ni ze edi lir. Eg zer siz le Be ta-En dor fin se vi ye le ri ar tar ve bu na pa ra lel ola rak ya pı lan iş mik ta rı da ar tar. Aşı rı eg zer siz ya pan at let ler de Be ta-En dor fin ler ar tar. Be ta-En dor fin ler, stres li uya rı ya ce vap ta ve di ğer hor mon la rın stre se ce va bı nı de ğiş tir me de önem li rol oy nar. Be ta-En dor fin, in füz yon, in san lar da ACTH ve kor ti- zol se vi ye si ni bas kı lar. Met-En ke fa lin, nor mal ki şi ler de kor ti zo lü bas kı lar. Na lo xon ve ril me si, plaz ma ACTH’un da plaz ma li pot ro pin de (Be ta-En dor fin pre kür sö rü) ve kor ti zol de ar tış ya par. En do jen opi yat lar ay rı ca stre se et ki li di ğer hor mon la rın ce vap la rı nı, özel lik le de ılım lı stre sör le rin ce vap la rı nı de ğiş ti re bi lir ler. Me se la na lo xon, GH’un eg zer si ze, pro- lak ti nin gast ros ko pi ye olan ce vap ya rı nı azal tır. Bu nun la be ra ber, na lo xon, in sü len hi pog li se mi si ne kor ti zol, pro lak tin ve ya GH ce va bı nı de ğiş tir mez. Ba yan at let ler de Be ta-En dorf min ame no re ile il gi si ola bi lir. Na lo xon, geç fol lü- kü ler faz da ve lu te al faz or ta sın da LH sal gı sı nı art tı rır, fa kat er ken fol li kü ler faz da art tır maz. Ne ci te ola rak koş ma lar son ra sı ar tan Be ta-En dor fin LH in hi bis yo nu na se bep olur. En do jen opi at larm bes len me, dav ra nış, kan ba sın cı nın re gü las yo nu, ısı re gü las yo nu ve bel lek le de il gi si var dır7. Koş ma, özel lik le zor lu ak ti vi te ile ya pı lan ve yak la şık mak si mal ok si jen tü ke ti mi ile sey re den eg zer siz ler, Be ta-En dor fin se vi ye le ri ni yük sel tir. Gö ğüs gö ğü se spor lar da, ma ra ton da ve mü ca de le de öfo ri ve anal je zi nin bi ra ra da bu lun ma sı ha lin de ki de ği- şik lik ler, bu du rum lar da, en do jen opi at sis tem ak ti vas yo nu nun yay gın ol du ğu nu gös te rir. Ça buk et ki le ne bi len şa hıs lar da ki dans ve ya ben ze ri ha ra ket ler de olu şan he ye can ve ya mem nu ni yet be lir ten his ler de en dorfm ler rol oy nu yor ola bi lir. Stres ce vap la rı nın al tın da ya tan art mış Be ta-En dor fin ak ti vi te si nin hi po fız den mi, yok sa mer ke zi si nir sis te min den mi gel di ği ke sin lik le bi lin me mek te dir. Art mış Be ta- En dor fin sal gı sı, ka pil ler akım ile ret rog rad ola rak ta şı nıp, kan-ba ri ye ri ni ge çe rek be yin ve ya spi nal sı vı ya ulaş tı rı lı yor ola bi li riz. De ği şik ola rak art mış ak ti vi te, lim bik ya pı la rı yan sı tan ar ku at nuk le usun da ki Be ta-En dor fin nö ron la rın da or ta ya çı ka bi lir. Ba zı psi ko lo jik du rum lar da her iki kom bi nas yon da so rum lu ola bi lir. BÜ YÜ ME HOR MO NU (GH, STH) Do ğum dan pu ber te nin ta mam lan ma sı na ka dar ço cuk la rın bü yü me sin de et ki li en önem li hor mon dur. STH ha yat bo yun ca vü cut ana bo liz ma sı nın de ne ti min de rol oy na ya bi lir. Bü yü me hor mo nu, stres li uya rı la ra ol duk ça faz la ce vap ve ren bir hor mon dur. Stres ve Hormonlar 107
STH’da ki yük sel me ler cer ra hi, kar di yak ka te te ri zas yon, elekt ro şok te da vi si, gast- ros ko pi, fi zik eg zer siz ve sa de ce psi ko lo jik ta ibat ta ki uya rı lar ile or ta ya çı kar. GH yük sel me si ile il gi li en er ken ra por lar dan bi ri, bir tıp öğ ren ci sin de in sü lin to le rans tes tin de hi pog li se mik et ki bek le nir ken, sa de ce tuz lu su al ma sı na rağ men has ta nın GH’da can lı bir yük sel me gös ter me si dir. GH’un sal gı sı nı uya ran di ğer fiz yo lo jik uya rı- lar eg zer siz, şid det ve seks film le ri sey ret mek, yo ru cu eg zer siz ler yap mak, ağ rı ve ya ank si ye te uya ran per for mans test le ri dir. 7 Fi zik ve psi ko lo jik uya ran la ra kor ti zol ve GH ce vap la rı ara sın da ki fark lı lık, de ne- tim ler de ki me ka niz ma la rın ay rı ol du ğu nu dü şün dü rür. Bir çok du rum da, kor ti zol sal gı sın da be lir gin bir ar tış ol ma dık ça, GH yük sel me si ger çek leş mez. An cak kor ti- zo lün art ma sı, GH’da her han gi bir yük sel me ol mak sı zın da or ta ya çı ka bi lir. En dos- ko pi stre si nin pro lak tin ve GH üze ri ne et ki si nin araş tı rıl dı ğı bir ça lış ma da pro laktm dü zey le rin de de ğiş me gö rül mez ken, genç ler de GH’un yük sel di ği ği ve stres li uya- ran la ra hor mo nal ce va bın, geç ler de eriş kin le re na za ran da ha ko lay or ta ya çık tı ğı bil di ril miş tir. 8 GH’un stres li uya ran la ra ce va bı, glu ko zun kan se vi ye le rin de ki de ği şik lik ler den do la yı de ğil dir. Kor ti zol ce va bı na ait ça lış ma lar da be lir til di ği gi bi, ki şi ler ara sın da fark lı lık lar var dır. Bir ça lış ma da, en di şe li olan, fa kat kalp ka te te ri zas yo nu sı ra sın da sağ lık per so ne li ile iliş ki si olan has ta lar da sa de ce kor ti zol de yük sel me ol du ğu, hal- bu ki yi ne en di şe li ve çe kin gen, ama di ğer ki şi ler le ir ti ba tı bu lun ma yan lar da, hem kor ti zol hem de gH’da yük sel me ol du ğu gös te ril miş tir. Bu da GH sal gı sı nın uya rıl ma- sı için da ha şid det li bir stre se ol ma sı ge rek ti ği ni dü şün dür müş tür. PRO LAK TİN PRL’in baş lı ca et ki si süt için de ki lak tab lu min, ka ze in, yağ ve kar bon hid rat ve di ğer mad de le rin sen te zi ni uyar mak tır. PRL re sep tör le ri me me hüc re le rin den baş ka ka ra- ci ğer ve böb rek ler de de tes bit edil miş tir. PRL, in san lar da nor mal me me ge liş me si için ge rek li ol ma yıp, hi perp ro lak ti ne mik şart lar da me me bü yü me si ge nel lik le yok- tur. Ge be lik sı ra sın da PRL, est ro gen, pro ges te ron ve pla sen tal lak to gen ile bir lik te me me bü yü me si ni ve süt olu şu mu nu sağ lar. Do ğu mu iz le yen dö nem de ise est ro- gen ve pro ges te ron dü zey le ri nin hız la düş me si lak tas yo nun baş la ma sı nı sağ lar. Bu dö nem de, lak tas yo nun baş la ma sın da ki se bep, est ro gen le rin lak tas yon üze ri ne olan in hi bi tör et ki le ri nin kalk ma sı dır Lak tas yon da rol oy na yan PRL’den zi ya de, ter mi nal asi ner lo bül le ri çe vi ren mi yo epi tel yal hüc re le rin ka sıl ma sı nı uya ran OK TO SİN’dir. Böy le ce, bu lo bül ler de ki süt, lo bül ler ka nal la ra geç mek te dir. 9 Nor mal PRL dü zey le ri er kek ler de 15 ng/ml, ka dın lar da 20 ng/ml’yi aş maz. PRL se vi ye le ri me no poz dan son ra aza lır. Ge be lik sı ra sın da hor mon dü zey le ri de vam lı yük se le rek, he men do ğum dan ön ce ki dö nem de 150-200 ng/ml’ye çı kar. Bu hor mo- nun ya rı öm rü yak la şık 50 da ki ka ci va rın da dır. Süt ver me mek ka dın lar da pro lak tin nok san lı ğı nın ye ga ne bi li nen so nu cu olup, post par tum hi po fiz nek ro zu nun (She ehan Send ro mu) iyi bi li nen bir be lir ti si dir. Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 108
Er kek ler de pro lak tin nok san lı ğı nın fiz yo lo jik ve ya kli nik bir et ki si bi lin me mek te di r. Plaz ma pro lak tin se vi ye si, cer ra hi, gast ros ko pi, pros tos ko pi ve pel vik ça lış ma lar gi bi iş lem ler sı ra sın da art mak ta dır. Ka dın lar da la pa ros ko pi den 30 da ki ka ön ce de pro lak tin yük sel me si göz len miş tir. Bu ar tış, açık kalp ame li yat la rın dan ön ce göz le nen ve opi oid, his ta min ve se ro to nin aan ta go nist le riy le blo ke edi le bi len kor ti zol ar tı şı na ben ze mek te dir. An cak, bu mad- de ler cer ra hi den ve anes te zi ve ri li şin den 30 da ki ka son ra olu şan pro lak tin ar tı şı nı blo ke et me mek te dir ler. Ra hat sız edi ci uya ran la ra pro lak tin ce va bı üze rin de ya pı lan ça lış ma lar faz la de ğil- dir. Pro lak tin pa ra şüt at la ma la rın da, ha re ket has ta lık la rın da ve sı nav la rı ta ki ben yük- se lir. Tıp kı kor ti zol le GH’un ce vap fark lı lık la rı gi bi, eg zer si zi ta ki ben LH’da ki bü yük oran da ki ar tış la kı yas lan dı ğın da pro lak tin se vi ye le rin de çok kü çük at ma lar gö rü lür. GH’da olud ğu gi bi, pro lak ti nin de kor ti zol ve ka te ko la min le rin art mış ce vap la rı na ula şa bil me si için çok da ha şid det li uya ran la ra ih ti ya cı var mış gi bi gö rün mek te dir. Söz lü im ti han stre si nin pro lak tin üze ri ne et ki si nin in ce len di ği bir ça lış ma da, bir grup tıp öğ re ci sin de, söz lü sı nav sı ra sın da pro lak tin sal gı sın da yük sel me tes pit edil- miş ve so nuç özel lik le me me ucu ve are olamn uya rıl ma sın dan son ra ol mak üze re, bir çok ses kü el uya rı ya ce vap ve rir. 10 Pro te ini bol ye mek ten son ra, kor ti zol ve pro lak tin her iki si de yük se lir. Me ka niz ma tam açık lan ma mak la bir lik te, so nuç lar gast ro in tes ti nal hor mon la rın ola ya ka tıl ma ih ti ma li ni dü şün dür mek te dir. TES TOS TE RON Kor ti zol, ka te ko la min ler, GH ve ya pro lak ti nin ter si ne, stres li uya rı la rı ta ki ben tes tos te ron se vi ye le ri dü şer. Me ka niz ma bi lin me mek te dir. Baş lan gıç ta ki ka nıt lar, glu ko kor ti ko id le rin hi po fız LH sal gı sı nı bas kı la dı ğı nı, fa kat ge nel de do la şan LH’da bir de ği şik lik bu lun ma dı ğı nı dü şün dür mek te di. Kor ti zol bel ki de di rekt ola rak tes ti- kü ler si te ro ido ge ne zi si in hi be et mek te dir. Hay van lar da ya pı lan ça lış ma lar da er kek may mun ve şe bek ler de ba şa rı lı bir kav- ga dan son ra, hem kor ti zol hem de tes tos te ron ar tar, hal bu ki stres li uya rı yı ta ki ben tes tos te ron dü şür, kor ti zol ise ar tar. Bu ça lış ma lar sö zü edi len bu iki hor mo nun re gü- las yo nu nun bir bi rin den ba ğım sız ol du ğu nu dü şün dür müş tür 5. Ye nil gi ya da di ğer psi ko lo jik bir stres li uya rı dan son ra tes tos te ron se vi ye ri nin düş me si, en do jen opi at larm go na dot ro pin sal gı sı nı in hi be et me sin den, en dor fin- en ke fa lin sis te mi nin ak ti ve ol ma sın dan do la yı or ta ya çı kı yor ola bi lir. Psi ko lo jik uya rı da, bel ki tes tos te ron se vi ye le ri nin düş me si ne yol açı yor ola bi lir. Me mur aday lık oku- lu nun te mel eği ti min de ilk bir kaç haf ta sü re sin ce plaz ma tes tos te ron se vi ye sin de be lir gin bir düş me ol mak ta ve kur sun ta mam lan ma sı ile nor ma le dön mek te dir. Stres ve Hormonlar 109
KAY NAK LAR 1. ÖZU ĞUR LU Kur ban: Ev li lik te Stres ve Psi ko so ma tik Bo zuk luk lar. TAR HAN Nev zat (Ed). Stres ve Has ta- lık lar. Gri Ajans. İs tan bul, 1990. 2. KÖK NEL Öz can: İn san ve Stres. TAR HAN Nev zat (Ed). Stres ve Has ta lık lar. GriAjans, İs tan bul, 1990. 3. AL TIN Meh met: Stres ve Da hi li Has ta lık lar İliş ki si. TAR HAN Nev zat (Ed). Stres ve Has ta lık lar. Gri Ajans. İs tan bul, 1990. 4. ARS LAN Me tin: Stre sin İn san da Pro lak tin ve Kor ti zol Sal gı sı Üze ri ne Et ki si. Ga zi Tıp Fa kül te si Der gi si, 1989;5:9-15. 5. LE VI NE S: The Psycho en doc ri no logy of Stress. Ann NY Acad Sci. 29: 697:61-69, 1993. 6. RO SE RM: Psycho en doc ri no logy. in Wil son JD, Fos ter DW (Eds), Wil li ams Text bo ok of En doc ri no logy, Phi la delp hia, WB Sa un ders Co 7th Edi ti on 653-681, 1985. 7. KO LOG LU Se la hat tin: Psi ko-En dok rin İliş ki ler. En dok ri no lo ji Yıl lı ğı. En dok ri no lo ji Der ne ği Ya yın Or ga nı, 1984; 8: 400. 8. TUN ÇER C, ARS LAN M, AY VAZ G: En dos ko pi Stre si ne Pro lak tinv Growth Hor mon Ce vap la rı. Ga zi Üni- ver si te si Tıp Fa kül te si Der gi si, 1989;2: 233-241. 9. ARS LAN Me tin: Psi ki yat rik Ra hat sız lık lar da En dok rin Fak tör le rin Ro lü. KO LOG LU Se la hat tin (Ed). En dok ri no lo ji Te mel ve Kli nik, Me di cal Net work, 1. Bas kı, No bel. An ka ra, 1996. 10. TAL LIS F: Pri mary Hypothy ro idism: a ca se for vi gi lan ce in the psycho lo gi cal tre at ment of dep res si on. Bir J Clin Psychol, 1993; 92:261-279. Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu – Doç. Dr. Mert Savrun 110 Yüklə 90,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|