5
“QARACA QIZ”IN TALEYĠ: ƏSƏR NECƏ
DƏYĠġDĠRĠLDĠ?
İlkin mənbələr əsasında aparılan ciddi ədəbiyyatşünaslıq
araşdırmaları elmi ictimaiyyəti belə bir faktla üz-üzə qoyur: Hələ
sovet hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən yalnız şəxsiyyətlər
deyil, həm də sənət və yaradıcılıq nümunələri milli-mənəvi siqləti-
nə görə represiyaya məruz qalmışıdr. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı
yaratmaq siyasəti yeni əsərlərin mövcud ideologiyaya tabe etdiril-
məsi ilə kifayətlənməyib, klassik əsərlərə də ciddi müdaxilələr
etdirməklə məzmununun dəyişdirilərək idealoji təhriflərə məruz
qoyurdu. Maraqlı bir faktdır ki, Cəfər Cabbarlının “Sevil” dramın-
da həyat həqiqəti idealoji təbliğata qurban verilərək əlyazmasından
o yana keçə bilməmişdir
1
. Mirzə Fətəli Axundovun, Hüseyn
Cavidin, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin və o cümlədən, XX əsrin
əvvəllərində özünü uşaq yazıçısı, pedaqoq kimi təsdiqləmiş, gələ-
cək nəslin yetişməsində xüsusi fəaliyyəti olan S.S.Axundovun
əsərləri belə talehsizliklə üzləşmişdir. S.S. Axundovun “Qaraca
qız” povesti daha çox təzyiqə, təhrifə məruz qalan əsərlərdən
biridir. Əsər tam 100 illik nəşr tarixi müddətində Azərbaycan klas-
sik uşaq ədəbiyyatımızın nadir inciləri sırasına daxil olsa da, elmi
tədqiqi istiqamətində rastlaşdığımız laqeydlik təəccüb doğurmaya
bilmir. Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığında aparılan tədqiqat-
lar nə qədər anlaşılandırsa, müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığı-
mızda müşahidə etdiyimiz laqeydlik başa düşülən deyil. Halbuki
əsərin böyük dəyişikliklərə məruz qalması haqqında hələ 1968-ci
ildə Nadir Vəlixanov mümkün olduğu qədər elmi ictimaiyyəti
məlumatlandırırdı. N.Vəlixanov ədəbiyyat tarixçiliyimizin yadda-
şına bir mesaj ötürmək məqsədi ilə yazırdı: “Müəllif Hüseynqulu
ağanın tənbəlliyinə işarə etsə də, onun sinfi təbiətinə səciyyəvi
olmayan müsbət keyfiyyətlərini vermişdi. Bunu nəzərə alaraq ədib
sonrakı nəşrdə Hüseynqulu ağanın tipik olmayan bir sıra müsbət
1
Seyid Hüseyn Cəfər Cabbarlı barədəki xatirələrinin bir yerində deyir: “Cəfər
“Sevil” pyesinin temasını da mənim üçün nağıl etmişdi. İstər Balaş, istər Sevil
indi olduğu şəilkdə deyildi. Sevil
tamamilə başqa cür, axıra qədər avam və
çadrada qalan bir qadın idi ki, əsərin son pərdəsində Balaş etdiyi bir
israfçılıqdan sonra həbsə alındıqda ondan boşanıb küçəyə qovladığına
baxmayaraq yenə onun görüşünə gəlirdi. Cəfər Sevili ilk variantında axıra qədər
avam və Balaşa sadiq saxlamaq istəmişdi.”