T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI BİLİM DALI
RUS MİSYONER
KAYNAKLARINA GÖRE; İDİL-URAL BÖLGESİNDE
ORTODOKS MİSYONER FAALİYETLERİ VE TÜRKLER (1552–1917)
(Doktora Tezi)
İlyas TOPSAKAL
İstanbul, 2007
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI BİLİM DALI
RUS MİSYONER KAYNAKLARINA GÖRE; İDİL-URAL BÖLGESİNDE
ORTODOKS MİSYONER FAALİYETLERİ VE TÜRKLER (1552–1917)
(Doktora Tezi)
İlyas TOPSAKAL
Danışman: Prof. Dr.
Mustafa FAYDA
İstanbul, 2007
I
ÖNSÖZ
Bu tez, 1552 yılında İdil-Ural bölgesinin Türklerin hakimiyetinden çıkıp Rusların
egemenliğine girmesiyle başlayan Ortodoks misyon sürecini bir bütün olarak ele almaktadır.
Rusların 1552 yılında Kazan’ı istilasıyla başlayan bu süreç Rus misyoner kaynakları ışığı
altında özellikle kilise görevlileri takip edilerek 1917 yılına kadar getirilmiştir. Sürecin ilk iki
yüzyılı yani VI ve XVII. yüzyıllarda Rus devletinin ve kilisenin bölgede gayrı Rus halka
uyguladığı Ruslaştırma ve hıristiyanlaştırma metodu cebrîlik üzerine kurulmuştur ve bu
sürecin neticesinde XVIII yüzyılda kurumsal yapılar oluşsa da başarısızlık açıkça ortaya
çıkmış, yeni arayışların başlangıcı olmuştur. XIX. yüzyıl
ise yeni misyoner projelerin
uygulamaya konulmasıyla başlamış, ancak olumlu sonuçlar görülmeyince eğitim temelli
modellerin sivil kuruluşlar vasıtasıyla organize edilmesi düşünülmüş ve bu anlayışla N.
İvanoviç İlminskiy modelinin doğmasına kapı aralanmıştır. N. İ. İlminskiy, kurduğu eğitim
sistemiyle hıristiyanlaştırma ve Ruslaştırmanın anahtarının ana dil ve din eğitimiyle olacağını
devlete ispat etmeye çalışmış ve bu hedefini Kreşen Tatarları üzerinde de olsa
gerçekleştirmiştir. Kurduğu yüzlerce okulla dinî eğitimi güçlendirmiş ve her kabileye ayrı dil
oluşturmaya yönelik alfabe hazırlayarak gelecekteki özellikle Türk şuur ayrışımının
temelini
atmıştır. Yaptığı Kiril karakterli alfabeler Çuvaş, Çeremiş, Mari, Tatar, Kazak ve Kırgız
Türklerini ortak kullanılan Türkçeden kopardığı gibi zamanla her birine bir millet olma şuuru
aşılamıştır. Tez İdil-Ural’daki Rus misyon hareketini incelerken bu sosyal süreci de ortaya
koymaya çalışmıştır.
Bu çalışmada
birinci kaynak olarak XVI, XVII ve XVIII. yüzyıllarda Rus devletinin
çıkardığı kanunların basılı külliyatları ve Mojarovskiy’nin 1552’den 1867 yılına kadar
misyoner faaliyetleri içeren
İzlojeniya Huda adlı eseri kullanılmıştır. XIX. yüzyılda ise ana
kaynaklarda çeşitlilik artmış, N. İ. İlminskiy ve E. Malov’un günlükleri ve haklarında
yazılmış çağdaşı biyografiler devreye girmiştir. Nihayet son bölümde Misyoner kongresinin
Müslüman bölümü tutanağı da değerlendirilmiştir. İdil-Ural’da
Ortodoks misyonun tarihi
süreci yine Rus misyonerlerinin bakışı, onların eserlerine dayandırılarak ortaya koymak
çalışmanın amacını oluşturmuştur.
Dipnotlarda kaynaklar gösterilirken Latin harfleri tercih edilmiştir. Tezin
Bibliyografya bölümünde ise Rusça kaynaklarımızın orijinal adları Kiril alfabesiyle yer
almıştır. Ana kaynaklarımızın yer aldığı, arşiv, kaynak eserler ve dergiler bölümlerinde Kiril
harf sırası; araştırma eserleri bölümünde de Latin harf sırası takip edilmiştir. Ayrıca
II
Kaynakçamızda Rusça eserlerin ve makalelerin Türkçe çevirileri
de parantez içinde
verilmiştir.
Tezi hazırlarken yardım ve desteğini gördüğüm ve burada isimlerini yazamadığım
birçok arkadaşım ve rehberimden peşinen özür diliyor ve teşekkür ediyorum. Çalışmamda
emeği bulunanları sıralayacaksam en başta 1997-1999 yılları arasında Kazan ve Batı
Kazakistan’da saha çalışmaları yapmamı sağlayan ve 1996 yılından itibaren beni her zaman
destekleyip önüme sonsuz fırsatlar koyan, bölgede konuşulan Türk lehçe ve şivelerini ve
Rusçayı öğrenmeme şüphesiz vesile olan kıymetli hocam Prof Dr. Turan Yazgan’a
müteşekkirim. Yine en az Prof. Yazgan kadar beni İstanbul’a gönderip yetiştirmeyi
amaçlayan, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Kerim Yavuz’u da
minnetle anıyorum. Nihayet bütün bunlara tamamlayıcı noktayı koyan
ve bana güvenerek
üniversitenin imkânlarını önüme sunan, tezimi yönetip bana ufuklar açan hocam Prof Dr.
Mustafa Fayda’ya en içten teşekkürü borç biliyorum. Bu vesileyle sıkıştığım anlarda maddî ve
manevi destekleri yanımda olan vefâkar hocam Prof Dr. Cahit Baltacı’ya da ayrıca
minnettarım. Yine tezimin izleme jürisinde bütün sıkıntılarımı paylaşan hocam Doç Dr.
Mazlum Uyar’a teşekkür ederim.
Tezimin kurgulanışı ve içeriğini hazırlarken en az benim kadar heyecanlanıp yol
gösteren, notlarımı bir bir gözden geçirip düzelten, yorumlamamda etkili olan, son
düzeltmelerimi yapan ve en önemlisi beni her anımda teşvik eden, hocam Halil Açıkgöz’e
ayrıca minnettarım. Son olarak tezimin bölümlerini tek tek elden geçirip okuyan,
metodolojik
birlikteliği sağlayan değerli dostum ve meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Saime Selenga Gökgöz’e
saygılarımı sunarım.
Ve şüphesiz çalışmam esnasında yıllarca beni her anımda destekleyip motive eden
ailem, sevgili eşim Ünsal ve kızım İdil’e sonsuz sevgilerimi sunuyorum.
1 Mart 2007 İlyas TOPSAKAL
İstanbul