T əranə MİRZƏyeva amea m ərkəzi Elmi Kitabxananın doktorantı
Yüklə 75,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCANIN DÜNYA NEFT SƏNAYESİ TARİXİNDƏKİ İLKLƏRİ Açar sözl ər
- 1) Hasilat v ə daşıma sahəsində
- РЕЗЮМЕ
- T.MIRZAYEVA BEGINNINGS OF AZERBAIJAN IN THE HISTORY OF THE WORLD OIL INDUSTRY
| 188
əranə MİRZƏYEVA Amea M ərkəzi Elmi Kitabxananın doktorantı AZƏRBAYCANIN DÜNYA NEFT SƏNAYESİ TARİXİNDƏKİ İLKLƏRİ Açar sözl ər: Azərbaycan nefti; Azərbaycan neft sənayesi; Azərbaycanın neft s ənayesi tarixindəki ilklər; neft sənayesi tarixi; dünya neft sənayesi tarixində Az ərbaycan nefti. Ключевые слова: Aазербайджанская нефть; Aазербайджанская нефтяная промышленность; первые в истории Aазербайджанской нефтяной промышленности; история
нефтяной промышленности; A азербайджанская нефть в истории мировой промышленности . Key words: Azerbaijan oil; Azerbaijan oil industry; beginnings of Azerbaijan in the history oil industry; the history of oil industry; Azerbaijan oil in the history of the world oil industry Az ərbaycan neftinin qədimlərə gedən tarixi bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərə t əsadüf edir. Zəngin təbii sərvətləti ilə hər zaman seçilmiş Azərbaycan, öz neft il ə də şöhrət qazanmışdır. Bildiyimiz kimi, Az ərbaycan neft sənayesi özünün 150 illik tarixi ərzində böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bütün dünyada qədim neft diyarı kimi tanınmış Az ərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə hasilatı hələ XIX əsrin ortalarından başlanmışdır. 1848-ci ildə Bakıda, Bibiheybət yatağında qazılmış quyudan vurmuş neft fontanı Azərbaycanda "qara qızılın" sənaye üsulu ilə çıxarılmasının əsasını qoymuşdur. Artıq 1899-cu ildə Azərbaycan neft hasilatı v ə emalı üzrə dünyada birinci yerə çıxmış, dünya neft hasilatının yarısını vermişdir (3). Az ərbaycanın təbii neft qazını isə dünyada ilk dəfə olaraq 1836-cı ildə akademik Q.İ. Qessi elmi surətdə təhlil etmiş və onun tərkibini müəyyən etmişdir. Professor K.V. Kostrin isə öz əsərlərində göstərir ki, dünyada yaşayış v ə təsərrüfat işləri üçün təbii qazdan ilk dəfə azərbaycanlılar istifadə etmişlər. Tarixi s ənədlərə istinadən mexaniki üsulla dünyada ilk neft quyusu 1847-ci ild ə Bibiheybətdə qazılmışdır. Sübut olunmuşdur ki, dənizdə də ilk neft quyusu XVIII əsrdə Abşeron yarımadasında – dənizdən 19 metr aralıda qazılmışdır. Sonralar Xəzər dənizinin qalxması nəticəsində həmin neft k əhrizləri suyun altında qalmışdır. Azərbaycan dünyada təkcə ilk neft-qaz hasilatçısı kimi deyil, həm də ilk neftayırma müəssisələrinə malik bir ölkə kimi d
ə tanınır. 1859-cu ildə Bakıda Dubinin qardaşlarının ilk iri neftayırma zavodları istifadəyə verilir. Hasil və emal olunan neft və neft məhsullarının 189
dünya bazarlarına çıxarılması üçün 1897-ci ildə Bakıdan Batuma birbaşa neft k əməri çəkilir ( 2 ).
Az ərbaycan neftin emalı, tədqiqi və nəqli sahəsində də dünya neft sənayesi tarixind ə bir sıra mühüm ilklərə imza atmışdır. Bel əliklə, dünya neft sənayesi tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələri 2 qrupa ayıraraq aşagıdakı kimi xarakterizə etmək olar. 1) Hasilat v ə daşıma sahəsində: - 1803-cü ild ə dünyada ilk dəfə bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov d ənizdə, Bibi – Heybət buxtasında sahildən 18 və 30 m aralıda yerləşən iki quyudan neft çıxarmağa başlamışdır; - İlk dəniz mədəni 1825-ci ildə, Xəzər dənizində güclü tufan n əticəsində dağıdılmışdır; - 1846- cı ildə Bakıda, Bibi-Heybətdə Zaqafqaziya diyarı idarəsinin şura üzvü Vasili Semyonovun təklifi ilə neft kəşfiyyatı məqsədi ilə dərinliyi 21 m olan dünyada ilk neft quyusu qazılmışdır, yəni dünyada ilk dəfə qazma işi müsb ət nəticələnmişdir. İş Bakı neft mədənlərinin direktoru mayor Alekseyevin r əhbərliyi altında aparılmışdır; - 1847-ci ild ə 8–14 iyul tarixlərində Qafqaz canişini knyaz Mixail Vorontsov öz s ənədlərində Xəzər dənizinin sahilində (Bibi Heybət) dünyada ilk neft quyusunun qazılması faktını və müsbət nəticə verməsini rəsmi şəkildə t əsdiq etmişdir; - 1877-ci ild ə Lüdviq Nobelin sifarişi ilə dünyada ilk dəfə olaraq polad korpus Motala ( İsveç) şəhərində hazırlanmış “Zərdüşt” neftdaşıyan paroxodu inşa edilmişdir, paroxodun qızdırılmasında neft qalıqlarından istifadə edilirdi; - 1881-cü ild ə dünyada ilk dəfə olaraq “Nobel qardaşları” firması neft v ə neft məhsullarının dəmiryol sisternlərində daşınmasını həyata keçirmişdir (h ər sisternin üzərində “Nobel qardaşları Şirkəti” sözləri yazılmışdı); -1886- cı ilin iyun ayında “İşıq” neftdaşıyan paroxodu dünyada ilk dəfə olaraq Bakının ağ neftini Batumdan Londona daşıdı (bu gəmi də Nobel qardaşlarına m əxsus “Zərdüşt”ün hazırlandığı Motala şəhərinin zavodunda inşa edilmişdi); - 1897-ci ild ə dünyada ilk dəfə olaraq Xəzər dənizində “Assan Dadaşov” adlı iki pərli tanker peyda oldu; - 1897-1907-ci ill ərdə dünyada ən böyük ağ neft xətti olan 829 verst uzun
luqda Bakı-Batum xətti inşa edildi. Bu xətt Zaqafqaziya dəmir yollarına m əxsus idi və ümumi dəyəri təxminən 50 milyon rubl təşkil edirdi; - 1899-1901-ci ill ərdə hasil edilən neft əksər həcminə görə Bakı neft s ənayesi ildə 11,5 milyon ton neft verməklə dünyada birinci yeri tutur. Bu zaman Amerika Birl əşmiş Ştatlarında (ABŞ) ildə 9,1 milyon ton neft hasil edilirdi; - 1901-ci ild ə Alfred Nobelin təsis etdiyi ilk Nobel mükafatlarının verilmişdir. İsveç tarixçisi, Nobel ailələrinin arxivi ilə işləmiş Erik 190
Be rqenqrenin (1962) şəhadətinə görə, Alfredin ona məxsus kapitalın Bakı yataqlarından çəkilməsi (Nobel mükafatının 12%-ni təşkil edirdi) haqqında q ərarı tezliklə beynəlxalq mükafatın təsis edilməsi ilə nəticələndi; - 1903-1904-cü ill ərdə dünyada ilk böyük dizel tankerlərinin – “Vandal” v ə “Sarmat” teploxodları Emmanuel Nobelin rəhbərliyi altında inşa edildi. Dünyada ilk d əfə “Vandal” teploxodunun (1903) dərinliyi 74,5 m.-yə çatırdı; onun yük götürmə qabiliyyəti – 750 ton, sürəti 7,4 dəniz milindən artıq deyildi (1 mil = saatda 1,852 km) idi; burada daimi c ərəyan generatoru ilə işə düşən qeyri-reversiv üç silindirli dizellər quraşdırılmışdı; - 1909-cu ild ə ilk dəfə dünya praktikasında Xəzərin təkindəki neft laylarının işlənməsi üçün Bibi-Heybət buxtasında tökmə işlərinə başlandı. İşlər 1932-ci ild ə mühəndis Pavel Potoskinin rəhbərliyi altında başa çatdırıldı; - 1910-cu ild ə İRTC BŞ-nin üzvü İvan Qluşkov dünya neft praktikasında ilk dəfə olaraq Bakıda “Neft yataqlarının qazılmasına aid t əlimatları” hazırladı, bu təlimatlar əsasında Bakı məktəblərinin tələbələrinə qazmanın ümumi əsasları tədris edilirdi. 3 ildən sonra o, “Neft quyularının istismarı” adlı monoqrafiyasını nəşr etdirdi. “Maye mədənlərin- neftin və duzlu suların hasilatı”; - 1923-cu ild ə Bakı mühəndisi Matvey Kapelyuşnikov dünyada ilk dəfə birpill
əli reduktorlu trubobur (qazma maşını) kəşf etdi; - 1924-cü ild ə dünyada ilk dəfə olaraq İliç buxtasında ada tipli dir
əklərlə təchiz edilmiş ilk ada tipli dəniz sənaye nefti istehsal etmişdir Matvey Kapelyuşnikov turboburla (qazma maşını) Suraxanıda dünyada ilk neft quyusunu qazdı. Onun dərinliyi təxminən 600 m idi; - 1933-1934-cü ill ərdə dünyada ilk dəfə olaraq, Bakıda Xubentsov qardaşları batırılmış ağac ponton formasında üzən özülün konstruksiyasını t əklif etdilər. Bu özüldən ilk dəfə olaraq dərinliyi 365 m olan neft kəşfiyyat quyusu qazıldı. İlk üzən qazma qurğusu isə Xəzər dənizində 1934-cü ilin sentyabr ayından etibarən fəaliyyətə başladı; - 1936- cı ildə dünyada ilk dəfə sovet mühəndisləri qrupu (Pyotr Şumilov, Eyyub Tağıyev və başqaları)
t ərəfindən çox pilləli reduksiyonsuz qazma borusu hazırlandı; - Dünya geoloji praktikasında ilk dəfə olaraq dəniz neft yataqlarının işlənməsi üçün mühəndis A.M. Pobedin struktur qazmanı həyata keçirmək üçün d
ənizdə, Mərdəkan qəsəbəsi və Abşeron boğazında Xəzər dənizinin t əkinin struktur xəritəsini hazırladı; - 1940- cı ildə Qala yatağında dünyada ilk dəfə olaraq Ostrovski, Aleksandrov v ə sair konstruksiyaların elektrik qazma üsulu ilə qazılması h əyata keçirilmişdir; - 1941-ci ild ə Bayılda dünyada ilk dəfə olaraq turbin üsulu ilə dərinliyi 2000 m olan maili quyu qazıldı;
191
- 1948-ci ild ə Avropada və SSRİ-də ilk dəfə olaraq usta Əliyulla t ərəfindən oktyabr ayının 2-də Suraxanıda 3800 dərinlikdə olduqca dərin quyu qazıldı (№ 1308) və fontan vurdu; - 1949-cu ild ə dünya neft sənayesinin tarixində ilk dəfə olaraq avqust ayının 24-də Abşeron şelfində unikal dəniz yataqlarının-Neft Daşlarının k əşfiyyatına başlandı və orada polad dəniz özülləri quruldu. Bir aydan sonra bu yataqda ilk quyu qazıldı, 1000 metr dərinliyə çatanda neft fontan vurdu; - 1958-ci ild ə Brüsseldə keçirilən ümumdünya sərgisində bütün avadanlıqları ilə birlikdə iki pərli qazma qurğusu nümayiş etdirildi. Professor Eyyub Tağıyevin rəhbərliyi altında bu qurğunun müəllif kollektivinə Qızıl medal verildi; - 1971-ci il m art ayının 28-də Azərbaycanda neftin hasilatına başlandığı tarixdən 1 milyard ton neft hasil edildi; - 1976-
cı il dekabr ayında SSRİ neft yataqlarında (“Başneft”, “Udmurtneft” v ə “Permneft”) möhkəmliyi və etibarlılığına görə milli və dünya standartlarını ötüb keçən yeni polad markalarından yüksək dərəcədə davamlı, d ərin sorucu qazma ştanqı uğurla sınaqdan keçirildi; - 1994-cü il 20 sentyabr tarixind ə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev respublika parlamentinin 2 dekabr tarixində ratifikasiya etdiyi “Azəri- Çıraq-Günəşli” yataqlarının istismarı üzrə beynəlxalq kontraktı – “Əsrin kontraktını” imzaladı. Bu kontrakt 12 dekabr tarixində qüvvəyə mindi. Kontraktın məbləği 13 milyard ABŞ dolları məbləğində dəyərləndirildi; - 2005-ci il m ay ayında Bakıda, Səngəçal neft terminalında Az ərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan və Qazaxstan prezidentləri dünya əhəmiyyətli Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin doldurulmasına start verdilər. 2) Emal sah əsində: - 1837-ci ild ə dünyada ilk dəfə olaraq Balaxanıda Nikolay Voskoboynikovun neft ayırma zavodu fəaliyyətə başladı;
ə dünya neft sənayesinin tarixində ilk dəfə olaraq məşhur neft s
ənayeçisi Viktor Raqozin sürtgü yağlarının emalına başladı. 1878-ci ildə is ə onun xaricə apardığı Bakı sürtgü yağı dünya bazarını əlbəəl fəth etdi; - 1883-cü ild ə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda Nobel qardaşlarının zavodunda neftin fasil əsiz distillə edilməsi məqsədi ilə V.Q.Şuxov və İ.İ. Yelin t ərəfindən layihələndirilmiş kub batareyası quraşdırıldı; - 1885-ci ild ə mühəndis Q.V.Alekseyev neft tarixində ilk dəfə olaraq Bakıda yağ qudronunun krekinqi vasitəsi ilə (hissələrə ayırma) benzin və ağ neft almaq üçün kub s ənaye qurğusunu layihələndirdi və quraşdırdı (S.M.Şibayevin zavodunda); - 1891-ci ild ə dünyada ilk dəfə olaraq V.Şuxov və S.Qavrilov fasiləsiz h ərəkət edən termik boru krekinq qurğusunu ixtira etdilər (patent № 12926); 192
- 1900-cü ild ə Beynəlxalq Neft qurultayı Vladimir Markovnikovu Qafqaz v
ə Abşeron neftini kompleks şəkildə tədqiq etdiyinə görə Qızıl medalla t əltif etdi. Bu da yeni karbohidrogenlərin – naftenlərin kəşfinə gətirib çıxardı;
- 1901-ci ild ə Almaniyada, “Friedrich Viweg u Sohn” nəşriyyatında alman dilind ə Bakı neft-kimyaçısı R.A.Vişinin “Neftenlər (neftin siklik polimetill əri) və digər karbohidrogenlər sırasında onların mövqeyi” adlı kitabı n əşr edildi. Bu kitab dünyada neftenlərin ilk tam və sistemli tədqiqi hesab edilir; - 1905-ci ild ə dünya neft praktikasında ilk dəfə olaraq Balaxanıda kompressor istismar üsulu il ə tətbiq edildi; - 1912-ci ild ə Bakıda mədən mühəndisi Semyon Kvitko neft qalıqlarının termik ayrılması üsulunu işlədi. Ona “təzyiq altında və təhyiqsiz mazutun yüks ək temperaturlu ayrılmasından benzinin alınması” tədqiqatına gör ə 21963 saylı patent verildi; - 1914-cü ild ə dünya neft elmində ilk dəfə olaraq Bakıda professor M.M.Tixvinskiy neftin quyulardan s ıxılmış qaz–qazliftin köməyi ilə çıxarılması üsulunu kəşf etdi; - 1915-ci ild ə dünyada ilk dəfə olaraq, Bakıda professor Nikolay Zelinskiy neftin krekinqi zamanı oksid mektallardan əlavə (titan, aluminium v ə sink) katalizator qismində floridindən və Baxçasaray gilindən də istifadə etm əyin mümkünlüyünü təsbit etdi; - 1920-ci il 14 noyabr tarixind ə M.Əzizbəyov adına Bakı Politexnik İnstitutunun əsası qoyuldu. Bu ali məktəb (sonradan – Azərbaycan Neft və Kimya institutu, hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) Avropa və Asiyada neft s ənayesinin bütün sahələri üçün mühəndis kadrlarını hazırlayan ilk ali m əktəbdir; - 1929-1934-cü ill ərdə Vladimir Şuxov, Matvey Kalelyuşnikov və F ətullabəy Rüstəmbəyov Bakıda boru krekinq qurğusunu kəşf etdilər və quraşdırdılar. Bu qurğuda həyata keçirilən proses dünya neft tarixinə “sovet krekrinqi” adı ilə daxil oldu və neftin dərin ayrılması təcrübəsinin inkişafında n əzərəçarpacaq rol oynadı; - 1934-cü ild ə “Azərbaycan neft təsərrüfatı” jurnalında Fətullabəy Rüst əmbəyovun milli və xarici təcrübəni təhlil edən məqalələri çap edildi. O, dünyada ilk d əfə olaraq sualtı neft yataqlarının kəşfiyyatının və Xəzər d ənizində neft quyularının inşa edilməsinin nəzəri və praktiki əsaslarını şərh etdi; - 1936-
cı il yanvar ayında Bakıda neft qazlarından etil spirtinin alınması üzrə sənaye qurğusu istismara verildi. Bakı neft-kimyaçılarının yaratdığı bu qurğu (Mark Dalin və başqaları) dünyada bu tipli ilk sənaye qurğusu idi; 193
- 1939-cu ild ə dünya neft elmində ilk dəfə olaraq, Murtuza Nağıyevin termik krekinqin timsalında resurkulyasiyanın köməyi ilə kimyəvi proseslərin sür ətləndirilməsinin nəzəri əsaslarının şərh edildiyi tədqiqatları nəşr edildi; - 1942-ci ild ə akademik Yusif Məmmədəliyev aviasiya benzinləri üçün misilsiz yüks ək oktantlı komponentlərin alınması üzrə tam yeni metod kəşf etdi. Onun r əhbərliyi altında neft xammallarından toluolun sintezinin yeni s ənaye metodu işlənib-hazırlandı və tətbiq edildi. Bunun nəticəsində partladıcı madd ələrin alınmasında istifadə edilən toluolun kefyiyyətini son dərəcə artırdı; - 1949-cu ild ə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda açıq dənizdə hidro- texniki qurğuların inşasına başlayan “Qiprodənizneftqaz” elmi-tədqiqat və layih
ə institutu təsis edildi; - 1977-ci ild ə dünyada ilk dəfə olaraq professor Bahadur Zeynalov neft neften karbohidrogenl ərinin birbaşa oksidləşdirilməsi yolu ilə sintetik naften turşusununi alınması prosesini işləyib-hazırladı; - 2002-ci ild ə dünya neft təcrübəsində ilk dəfə olaraq professor Əliməmməd Şabanov neft laylarının su tərkibini müəyyənləşdirmək üçün kimy
əvi sensorları və spin-nişanlanmış üzvi birləşmələri tətbiq etdi; - 2005-ci il akademik Y.Q.M əmmədəliyevin yüz illik yubileyi şərəfinə YUENSKO-nun q ərarı ilə 2005-ci il Yusif Məmmədəliyev ili elan edildi. Görk
əmli neft kimyaçısı – Qələbə yanacağının ixtiraçısı II dünya müharib
əsində faşizm üzərində qələbənin çalınmasında misilsiz rol oynamışdır (1).
Yuxarıda qeyd olunmuş, önəmli faktlar və arqumentlərdən aydın olaraq görünür ki, Az ərbaycanda neftə dair elmi-tədqiqatların aparılması, neftin emalı, istismarı, nəqli və s. dünya neft sənayesinə əvəzsiz elmi və təcrübi faydalar vermişdir. Belə ki, həm dünya neft sənayesi tarixində, həm də müasir dövr müxt əlif neft sahələri üzrə milli və beynəlxalq layihələrin, elmi- ixtiraların icad edilməsində Azərbaycan neftinin və xüsusilə də Azərbaycan aliml ərinin xidmətləri danılmaz faktlardandır. ƏDƏBİYYAT 1. http://www.azerbaijans.com/content_781_az.html 2. http://www.azerbaijan.az/portal/StatePower/Committee/committeeConcern 01 a.html#1
http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/OilStrategy/oilStrategy_01_a.html
194
Т. МИРЗОЕВА ЗАЧИНАТЕЛИ В ИСТОРИИ МИРОВОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА РЕЗЮМЕ В статье рассказывается о положении Aзербайджана в истории мировой нефтяной промышленности. Здесь впервые в истории мировой нефтяной промышленности имели место исторические события, характеризующие производство, исследование и транспортировку азербайджанской нефти. А также даётся информации о зачинателях в области производства транспортировки и обработки.
The article deals with the position of Azerbaijan in the history of world oil industry. Here the Azerbaijani oil refining, studying and transportation for the first time in the history of the global oil industry that took place in Azerbaijan are characterized. Also information about beginnings of oil production and transportation and its processing is given in the article.
Yüklə 75,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|