T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
2
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur (22 yanvar 2014)
Elmi redaktoru:
Zaman Əsgərli
filologiya elmləri doktoru, professor
Rəyçilər:
Alxan Bayramoğlu (Məmmədov)
filologiya elmləri doktoru, professor
Tofiq Hüseynov
filologiya elmləri doktoru, professor
Rəhilə Qeybullayeva
filologiya elmləri doktoru, professor
Güldəniz Qocayeva
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
A-14.
Təranə Abdullayeva. Azərbaycan ədəbi fikrində
qərbçilik meylləri. (XX əsrin əvvəlləri). Bakı, "AVROPA", 2014,
152 səh.
Kitabda XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi fikrində qərbçilik meyilləri
dövrün mətbuat orqanlarında çap olunmuş, orijinal ədəbi-publisistik əsərlər
əsasında tədqiq olunur. Bu meyillərin ictimai-siyasi və tarixi-mədəni köklərinə,
ədəbi-estetik prinsiplərinə aydınlıq gətirilir. XX əsrin əvvəllərində Rusiya və Qərb
mədəniyyətinə üz tutan ədəbi cərəyanların, mətbu orqanların, ayrı-ayrı şair,
yazıçı və publisistlərin çevrəsi müəyyənləşdirilir, Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy
Ağaoğlu və Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin qərbçilik görüşlərinə və islami dəyərlərə
münasibətinə daha ətraflı toxunulur.
XX əsrin əvvəllərində tənqidi realizm və romantizm ədəbi cərəyanları,
maarifçilik ideyaları Qərblə müqayisədə təhlil edilir, Qərb mədəniyyətinin
mənimsənilməsində tərcümə əsas vasitələrdən biri kimi nəzərdən keçirilir. Müasir
Azərbaycan mədəniyyətinin Avropa və dünya mədəniyyətinə inteqrasiya olunma-
sında XX əsrin əvvəllərindəki qərbçilik meyillərinin obyektiv elmi qiyməti verilir.
A Qrifli nəşr
©«AVROPA»nəşriyyatı-2014
4702060106-10
8032-2014
T.M.ABDULLAYEVA AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ FİKRİNDƏ QƏRBÇİLİK MEYLLƏRİ
3
QƏRBƏ MEYLİN SƏBƏBLƏRİ
(ZAMAN ƏSGƏRLİ)
XIX əsrin 40-50-ci illərində Rusiyada xüsusi məfkurə
tipi, fikir cərəyanı kimi tanınan və sıralarında zadəgan-
mülkədar, varlı tacir təbəqələrindən çıxan çoxlu ziyalıları:
yazıçı, şair, alim və publisistləri birləşdirən qərbçilik –
özünəməxsus tipoloji özəllikləri ilə seçilən bir mədəni və
siyasi cərəyan olmuşdur. Bu cərəyanın tərəfdarlari Rusiyada
təhkimçiliyin ləğvini tələb edir, ölkənin Qərbi Avropa ictimai
inkişaf yolu ilə kapitalistcəsinə getməsini zəruri sayırdılar.
1861-ci il kəndli islahatlarından və ölkədə burjua-kapitalist
münasibətlərinin inkişafa başlamasından sonra mərkəzi Rusi-
yada qərbçilik bir cərəyan kimi aradan çıxsa da ucqarlarda, o
sıradan Azərbaycanda maarifçilik ideologiyasının tərkib
hissəsi olaraq hələ aktual idi. M.F.Axundzadə və H.Zərdabi
kimi onların ideyalrını davam etdirən və XX əsrin əvvəllərində
həyata keçirmək uğrunda fəaliyyət göstərən mütəfəkkir
ziyalılar da Qərbi azadlıq, işıq, mədəniyyət mərkəzi, ideal
həyat kimi görür, buna görə bütövlükdə Şərqi, eləcə də doğma
vətəni maddi və mənəvi əsarətdən,
ictimai ətalətin pəncəsindən
xilas etmək üçün Qərbə üz tutmağı, Avropa mədəniyyətinə
yiyələnməyi vacib sayırdılar. Lakin XIX əsrdən fərqli olaraq
XX əsrin əvvəllərində Avropada kapitalizmin inkişaf edərək
imperializm mərhələsinə yüksəlməsi və imperialist dövlətlərin,
Şərqə qarşı təcavüzkar-müstəmləkəçi siyasəti Azərbaycan
ziyalılarının, fikir adamlarının Qərbə münasibətində tamam
yeni çalarlar, ikili baxış əmələ gətirmişdi. Onlar bir tərəfdən