T ü r k o L o g I y a №4
Yüklə 268,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə- miyyəti
- Çapa təqdim edən
- Çapa göndərilmə tarixi
| T Ü R K O L O G İ Y A № 4 2015
İSMAYIL MƏMMƏDLİ BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN POEZİYASINDA DİL SƏNƏTKARLIĞI X ü l a s ə. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının dahi şairlərindən biri də B.Vahabzadədir. Onun yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasının ən dəyərli, gələcək nəsillərə örnək ola bilən təkrarsız mənəvi incilərdir. Şairin yaradıcılığında Vətən eşqi, yurduna bağlılıq, türkçülük, azərbaycançılıq, ana dilinə hədsiz məhəbbət və başqa keyfiyyətlər nəzər-diqqəti cəlb edir. Şairin şeirlərində təbiilik, səmimiyyət, hər bir oxucunun qəlbini ovsunlamaq olduqca güclüdür. Onun bütün şeirləri şairin duyğularının poetik səslənişidir.
Hər bir yazıçının öz dövrünün bədii kon- tekstindəki yerini, mövqeyini müəyyənləşdir- mək üçün onun ədəbi-bədii irsinin bədii dil ba- xımından tədqiqinə böyük ehtiyac vardır. Ona görə ki, bədii söz ustalarının əsərlərindən ya- şadıqları zəmanənin, epoxanın dil mənzərəsi canlanır, ifadə imkanları, zənginlikləri bu gü- nümüzə, gələcəyə boylanır. Həmçinin sənətkar dövrünün dil materialının dinamikliyə meyilli olanlarını (hətta qismən meyilli olanlarını da belə) hərəkətə gətirir, onlara bədii enerji verir. Mövzusuna uyğun dil elementlərini seçib-san- ballayır. Nəticədə bədii dil, ümumən isə həmin epoxanın ədəbi-bədii dili yerində saymır, cila- lanır, təşəkkül tapır, kamilləşir, zənginləşir. Xalqın bəxti onda gətirir ki, bədii ecaz yaradan sənətkarlar az-az da olsa yaranırlar. Belə us- tadlar həm bütöv bir xalqın dilini, ədəbiyyatı- nı, ən nəhayət, elin-ulusun varlığını yaşatdıq- ları üçün özləri də tarixin yaddaşına həkk olunurlar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İl- ham Əliyev cənabları ölkəmizin bütün elm, təhsil ocaqlarında, yaradıcılıq, mədəniyyət birliklərində görkəmli şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin 90 illik ildönümü ilə əlaqədar tədbirlərin keçirilməsinə dair sərəncam imzalamışdır. Xalqımız Bəxtiyar Vahabzadəni bir şəxsiyyət kimi, şair kimi, peda- qoq kimi, müəllim kimi, nəhayət, elin, xalqın tə- əssübünü çəkən bir eloğlu kimi, şərəfli oğlu kimi çox sevir, dəyərləndirir. Vahabzadə kimi insanlar bizdən, dünyadan cismən gedirlər, onlar əbədiy- yətə qovuşurlar, mənən həmişə sağdırlar. O əbə- diyyətə qovuşurlar ki, orada xalq yaddaşı, xalq ürəyi, xalq sevgisi var. Ölməz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin bu misralarını söyləmək istərdim: Şairlər (1969)
Şairlər, şairlər, bircə söz üstə. Sübhədək yaxındız ürəyinizi BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN POEZİYASINDA DİL SƏNƏTKARLIĞI
91 Sizi görmədilər heç vaxt diz üstə Qəribə yaradıb təbiət sizi. Şair – Fikirlərin çırpınan seli. Şair – Həqiqətin müğənnisidir. Şair – Təbiətin danışan dili. Şair – Cəmiyyətin üsyan səsidir. Şair – Zəmanənin, əsrin vicdanı, Şair – Tarixlərin şərəfi, şanı. Şair – Bu dünyaya zamanın sözü. Şair – Həqiqətin, haqqın aynası [1. S.57].
Bütün bu keyfiyyətlər, bu qənaətlər məhz sözün tam mənasında Bəxtiyar Vahabzadənin özünü, onun dünyasını, mənəviyyatını, amalını səciyyələndirir. «Ağlar güləyən», «Yollar – Oğullar», «Tə- zadlar», «Mərziyə», «Fəryad» kimi poetik əsərlə- ri şairin yaşadığı ömründə rastlaşdığı haqsızlıqla- ra, xalqının, millətinin yolunda keçirdiyi narahat- lıq, qayğıların nəticəsi olaraq yaranmışdır. B.Vahabzadə Azərbaycan ədəbi-bədii, fəlsəfi-estetik və milli-mənəvi düşüncəsinin formalaşmasında misilsiz xidmətləri olan şair, publisist, cəsarətli ictimai-siyasi xadim, mü- bariz nəsil yetişdirən müdrik müəllim, vətən- daş ziyalıdır. Müqtədir sənətkar anadilli poezi- yamızın ən dəyərli, ən yaxşı ənənələrindən bəhrələnməklə şeirimizə yeni ruh, yeni nəfəs, vətəndaşlıq mövzusu, dərin ictimai məzmun, həmişə öz dəyərini, öz aktuallığını qoruyub saxlayan məfkurə istiqaməti gətirmiş və ədə- biyyatımızda azərbaycançılıq ideologiyasının güclənməsində, formalaşmasında və həmişə davam edə biləcək bir prosesə çevrilməsində aparıcı rol oynamışdır. Bəxtiyar Vahabzadə sabahına – gələcəyə nikbinliklə baxan, ana dilimizin saflığı uğrun- da yorulmadan, barışmaz şəkildə mübarizə aparan şairdir. O yalnız Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında sayılıb-seçilən, tanınan və sevilən qüdrətli qələm sahiblərindəndir. Bəxtiyar Vahabzadə adı Azərbaycan ədəbiy- yatı tarixinə, Azərbaycan mədəniyyəti tarixinə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Böyük mütəfəkkir, filosof şairin öz təbiri ilə desək, xalqı bilmə- dən, mənəviyyatını duymadan onun – xalqın qəlbinə yol tapmaq çətindir. Azərbaycan xalqı- na, onun dilinə və mədəniyyətinə, ədəbiyyatı- na yüksək sevgi bəsləyən alman alimi Əhməd Şmide B.Vahabzadə haqqında dəyərli sözlər söyləmişdir: «Bir insanın öz xalqını və öz doğ- ma dilini dəlicəsinə sevə bilmək qabiliyyətini mən Bəxtiyar Vahabzadədən öyrəndim». Bu sözlər ölməz şairimizə, ana dilimizə, Azərbay- can xalqına alman mütəfəkkirinin sevgisinin, hörmətinin bariz ifadəsi kimi səslənir. Xalq şairinin bədii yaradıcılığı zəngin, çoxşaxəli və çoxmövzulu, milli hisslərin tərən- nümü, dəyəri, əhatə dairəsi etibarilə olduqca geniş, çoxkoloritli, mübariz bir ədəbiyyat nü- munəsi kimi mədəniyyət və ədəbiyyatımızı təmsil edir və edəcəkdir. Böyük yazıçı Çingiz Aytmatov vaxtilə deyirdi: «Tək-tənha qalanda, bir neçə kəlmə ilə “Həyat nədir?” sualına cavab axtaranda yalnız sözü fikrindən-obrazdan, ruh və nəfəs- dən yoğurulmuş həqiqi şairlər sənin yaşamaq eşqinə, düşüncələrinə qol-qanad verir. Müasi- rimiz Bəxtiyar Vahabzadə belə şairlərdəndir: Yaradıbdır inam məni, mən inamın övla- dıyam... Məncə, bu misralar şairin yaradıcılığı üçün çox rəmzi və xarakterikdir. Bəxtiyar Va- habzadə öz möhtəşəm poeziya məbədini ucalt- maqdadır. (Bu sözlər söylənəndə hər iki sənət- kar – Cingiz Aytmatov və B.Vahabzadə – sağ idi. – İ.M.). O, qüdrətlidir. Bu məbədi ucaldan əllər mahir və qadir əllərdir. Bu əllərin qoydu- ğu özül möhkəm və gözəldir. Oxucu bu məbə- di tez-tez ziyarət etməlidir» [1. S.7]. Bəxtiyar Vahabzadə dilin lüğət tərkibin- dəki sözləri poetik məqsədinə uyğun olaraq öz ilkin, nominativ mənalarından fərqli məna ça- larlarında götürərək arzu etdiyi məzmuna, şəklə salmağın misilsiz ustadıdır. Şair bunu o qədər ustalıqla, o qədər təbii halda edir ki, heyrətlənməyə bilmirsən. Fikrimizə sübut üçün aşağıdakı poetik parçalara nəzər salaq. Xalq şairi «Düşüncə-söz» şeirində belə yazır: İSMAYIL MƏMMƏDLİ
92 Söz – fikrimin, düşüncəmin Qəlibidir, Öz şəklidir. Düşüncələr – havadakı quşa bənzər. Sözlər – quşa atdığım daşa bənzər. Dəyə bilsə səninkidir, Dəymədisə – Daşdan küsmə, Özündən küs. O incidən əlini üz. Ürəkdədir o, qönçələr... Hansı gözə görünübdür düşüncələr? [1. S.94]
nası göstərilir [2. S.149]. Bunlardan bir neçə- sini göstərək: 1. Bir şey və ya hadisə haqqın- dakı anlayışın səslə ifadəsindən ibarət olan nitq vahidi; kəlmə. 8 Fikir, mülahizə, rəy [2. S.148–149]. O birisi mənalar başqa-başqa an- lamlardadır (dil, nitq, əmr, göstəriş, vəd, icazə, iş, hadisə və s.). Böyük sənətkarımız isə şeirin- də sözü-fikrinin, düşüncəsinin qəlibi, öz şəkli; quşa atılan daş, inci, qönçələr adlandırır. Gördüyümüz kimi, Bəxtiyar Vahabzadə sözün izahlı lüğətdəki mənalarından tamam fərqli məna çalarlıqlarını işlətmiş, ona tamam yeni baxışdan yanaşmış, bədii məqsədinə tabe et- mişdir [2. S.7]. Son illərdə şifahi ədəbi dillə yazılı dil arasında intensiv yaxınlaşma, qarşılıqlı təsir, bir-birinə təmas etmə daha güclü müşahidə olunur. Canlı danışığın, ana dilimizin frazeo- logiya xəzinəsi, xüsusən də folklor inciləri, ümumilikdə xalq dilinin yazılı və şifahi ədəbi dilə təsirini ümumən səmərəli, faydalı, müsbət hadisə kimi qiymətləndirmək lazımdır. Belə faktlardan ustad şairimiz B.Vahabzadə bol-bol bəhrələnmişdir:
Yad dildə məktub yazıb qardaş öz qardaşına, Bu məktubu oxuyan nə kül töksün başına? Hökmünə bax həsrətin, hökmünə bax zillətin! Bəs anası yox imiş bu zavallı millətin? [3. S.39] Şair xalq zərbi-məsəllərinə, atalar sözlə- rinə yeni ruh, yeni nəfəs verməklə onları poe- ziyanın malı etməyə adətkərdədir:
göl olar...) Məlhəm qoyma sən yarama Bu sevdaya, bu məqama Daha betər bağla məni [1. S.290].
Haqqın yolu – öz yolumdur, Əyilməyən düz yolumdur Xeyirlə şər sağ – solumdur Şeytan başqa, mələk başqa [4. S.293].
Ustadımızın «Ehtiyat» şeirində ehtiyat, cəsarət, qorxu, cürət, sözlərinə yeni poetik dü- şüncə, tamam yeni baxış, yeni yanaşma, yeni və fərqli münasibət diqqətçəkəndir. B.Vahab- zadə M.Qorkinin «Cəsurların dəliqanlılığına şərəf nəğməsi oxuyuruq» epiqrafını şeirə baş- lıq seçmişdir:
Hər sözdən özünü qoruyan ilham Ayaqda sürünür, başda tac olmur.
Deyirəm dünyada bir qəhrəmanlıq Kölə ehtiyatdan doğula bilməz. Qorxur cəsarətdən qorxu da şəksiz Onun övladıdır igidlik, hünər. Axı cəsarətsiz, axı ürəksiz Qapını döyməmiş hələ bir zəfər.
Şairin şeirlərində frazeoloji birləşmələr çox uğurla işlənib bədii məqsədə xidmət edir. Ürək, baş, göz, dil, əl, ayaq, qulaq və s. sözlərin iştirakı ilə yaranan frazeologizmlər Bəxtiyar BƏXTİYAR VAHABZADƏNİN POEZİYASINDA DİL SƏNƏTKARLIĞI
93 Vahabzadənin demək olar ki, bütün lirik şeirlə- rində gen bol işlənir, məs.: Ürəyinin teli qırılmaq [5. S.210], ürəyinə su səpilmək [5. S.123]; ürəyini gəmirmək [5. S.84], ürəyinə dammaq [5. S.15], ürəyi sıxılmaq [5. S.94], ürəyini yemək [6. S.151], ürəyini boşaltmaq [6. S.180], ürəyi uçmaq [6. S.130], gözündən qığılcım çıxmaq [7. S.86], göz olmaq [7. S.105], dili söz tutmamaq [8. S.170], dilə tutmaq [8. S.16], dilini gödək eləmək [8. S.147] və s. sabit söz birləşmələri dediklərimizə sübutdur.
miyyəti. Məqalədə B.Vahabzadənin poeziya- sının dil və üslub xüsusiyyətlərinin təhlili, el- mi şərhi verilmişdir. Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin çağdaş dövrümüzdəki inkişaf meyillə- rində və bu istiqamətdə görkəmli sənətkarımı- zın uğurlu tapıntılarına diqqət ayrılmışdır. Bu məqalədən bədii dilimizin mükəm- məl üslubiyyat məsələlərinin müəyyənləşdiril- məsində faydalanmaq olar.
1. Vahabzadə Bəxtiyar. Seçilmiş əsərləri: İki cilddə. Bakı: Öndər, 2004, C. 1. 2. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2006. C. 3. 3. Vahabzadə B. Əsərləri. Bakı, 2002. C. 5. 4. Hacıyev T. Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dili- miz. Bakı, 1990. 5. Vahabzadə Bəxtiyar. Açılan səhərlərə salam. Bakı: Yazıçı, 1979. 6. Yenə onun. Vətən ocağının istisi. Bakı: Gənclik, 1982. 7. Yenə onun. Əsərləri. Bakı: Azərbaycan, 2001. C. 1. 8. Yenə onun. Vətəndaş. Bakı: Gənclik, 1994.
ISMAYIL MAMMADLY LANGUAGE OF POETRY OF BAKHTIYAR VAHABZADEH S u m m a r y
In the second half of the last century the most disturbing issue for Bakhtiyar Vahabzadeh was the preservation of Azerbaijanian language. Bakhtiyar Vahabzadeh wrote in the native language and whith in this he proved that, only in this language he could express his thoughts and feelings to the large mass of the people. Mother tongue is the purpose and destiny of his creative activity. The poet’s the most significant achievement during the Soviet period was to win the development of his mother tongue in the official state institutions. The struggle for language was the main goal of his life and one of the most important issues of his all-round creative activity.
İSMAYIL MƏMMƏDLİ
94 ИСМАИЛ МАМЕДЛИ ЯЗЫК ПОЭЗИИ БАХТИЯРА ВАГАБЗАДЕ Р е з ю м е
Статья посвящена языку поэзии народного поэта Азербайджана Бахтияра Вагабзаде. В ней анализируются взгляды поэта на художественный язык, а также фразеологизмы, пословицы и поговорки, встречающиеся в его произведениях. Ключевые слова: Бахтияр Вагабзаде, стихотворение, язык, философия жизни, поэзия
Ünvan: AZ1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – şöbə müdiri, fil.e.d. e-mail: s-solmaz@mail.ru
Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalının baş redaktorun müavini
18.VI.2015
göndərilmə tarixi
1.VII.2015 Çapa göndərilmə tarixi 9.XI.2015
________
Yüklə 268,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|