Тarix və onun problemləri, №1 2014 90 FƏzail ibrahimli
Yüklə 361,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 91
- Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014
- Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 93
- Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 95
| Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 90
FƏZAIL İBRAHIMLI BDU-nun professoru E-mail: TarixVeOnunProblemleri@gmail.com SIYASI ÇƏKIŞMƏLƏR XALQIN TALEYINDƏ (XX ƏSRIN 20-CI ILLƏRI)
yi, antimilli, antiazərbaycan
судьба, политическая борьба, позиция Центра, антинациональная, антиазербайджан- ская
position of Centre, antinationalism.
Azərbaycan tarixində XX əsrin 20-ci illəri bir sıra özünəməxsus cəhətləri ilə fərqlə- nir. Belə ki, Azərbaycanın istiqlalının əlindən alınması, siyasi və milli təqiblər, milli də- yərlərə hücum, kütləvi insan qırğını və s. bu dövrün xarakterik cəhətlərindəndir. Azərbay- canda hadisələrin gərgin, ziddiyyətli və kütləvi qırğınlarla baş verməsi elan edilmiş sosia- lizmin mahiyyətindən doğurdu, yoxsa digər səbəbləri var idi? Hadisələrə diqqət yetirək: Azərbaycan işğal edildikdən sonra hakimiyyətə gəlmiş qüvvələr ümumən bolşeviklər adlandırılsa da, lakin bolşevik adı altında fəaliyyət göstərən- lər öz məqsəd və məramları və xalqa münasibəti ilə biri-birindən ciddi surətdə fərqlənir- dilər. Bu qüvvələrin bir qismi hansı yolla olursa olsun, Rusiyanın Azərbaycandakı işğal- çılıq siyasətini başa çatdırmaq istəyirdilər. Digər qüvvələr var idi ki, bunlar xalqın xoşbəxtliyini sosializm ideyalarında görür, siyasi xəttin həyata keçirilməsində daha diqqətli olmağa çalışırdılar. Qeyd etdiyimiz bu qüvvələrdən başqa respublikada üçüncü bir siyasi qüvvə fəaliyyət göstərirdi ki, bunlar erməni millətindən olan qüvvələr idi. Bunlar siyasi çevrilişdən məha- rətlə istifadə edərək daşnak libaslarını bolşevik libası ilə əvəz etdilər. Tarixən türkə nifrət ruhunda yaşayan bu siyasi qüvvələr hakimiyyətdə kifayət qədər gücə malik olduğu üçün siyasi qərarların verilməsində həlledici rol oynayırdılar ki, bu isə siyasi proseslərə anti- azərbaycan istiqaməti verirdi. Bakı komitəsini ələ keçirən və Azərbaycan Kommunist Partiyası rəhbərliyində kifayət qədər gücə malik olan erməni millətindən olan bolşeviklərlə Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 91 «beynəlmiləlçi» azərbaycanlı bolşeviklərin ən mühüm siyasi məqamlarda bir mövqedən çıxış etməsi millətin taleyində yeni-yeni yaralar yaradırdı. Respublikada faciələr doğuran digər bir cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır. Çevriliş- dən sonra N.Nərimanovun rəhbərliyi ilə yaradılmış hökumətin bütün üzvləri azərbaycanlı- lardan ibarət olsa da, lakin respublikada hökumət bütün məsələlərin həllində tam səlahiy- yət sahibi deyildi. Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi hökumətə nisbətən daha səlahiyyətli idi. Bu reallığı Ali Xalq Təsərrüfatı Şurasının sədri Solovyov V.Leninə yazdığı. «Çevrilişdən sonrakı iki ayda bizim Azərbaycanda siyasətimiz» adlı hesabat qey- dində tam təsdiqləyir. O, yazırdı ki, çevrilişə qədər (Aprel – 1920-ci il) hətta azərbaycanlı ziyalıları içərisində və sovet hakimiyyətinə rəğbət göstərənlər var idi. Çevrilişdən sonra yaradılmış Azərbaycan hökumətinin bütün üzvləri azərbaycanlılardan ibarət olsa da, heç kimə sirr deyil ki, bu hökumətin üzərində də bir hakimiyyət var. Bu Azərbaycan Kommu- nist partiyasıdır. Partiyanın rəhbərliyi erməni və gürcü millətçilərindən ibarətdir. Bunlar sanki, Azərbaycanı başsız qoymaq fikrindədirlər. Azərbaycanlı ziyalılar soldan-sağa, sağ- dan-sola güllələnir. Küçələrdən kütləvi surətdə həbs edilib aparılan azərbaycanlılara qarşı ermənilərin istehzalı gülüşləri müsavatçıların əvvəlcən söylədikləri belə bir fikri təsdiqlədi ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi ümummilli fəlakətdir. Elə fəlakət də oldu. Bolşevik adı altında antiazərbaycan siyasəti yeridən Sarkis, Mirzoyan, Lominadze və digərləri belə hesab edirdilər ki, daxili siyasətdə yad ünsürlərə, sinfi düşmənlərə qarşı amansız mübarizə yeganə düzgün yoldur. Aparılan siyasətə qarşı hər hansı müqavimət, hətta müqavimətə cəhd amansızcasına dəf edilməlidir. Onlar hesab edirdilər ki, milliləşdir- mə prosesi bütün sənayeni və ticarət sahələrini əhatə etməlidir. Cəmiyyətin az-çox varlı təbəqələrinin əmlakı və qiymətli əşyaları müsadirə edilmişdir. Bütün məsələlərdə amansız və qəddar mövqedən çıxış edən bu «sərt xətt» tərəfdarları çox böyük və həlledici söz sa- hibləri idi. Məhz bu qüvvələr azərbaycanın siyasi taleyində qanla yazılan bir tərcümeyi -hal qoydular. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi xalqını sevən və çıxış yolunu sosializmdə görən siyasi qüvvələr azlıq təşkil etsələrdə inadkarlıq göstərir və yeridilər siyasətdə yumşaq mövqedən çıxış etməyə çalışırdılar. Bu siyasi qüvvələrə N.Nərimanov rəhbərlik edirdi. Bunların fik- rincə, tətbiq edilən sərt sinfi mübarizə özü-özlüyündə yeni müqavimət doğurur. Milliləş- dirmə ilkin dövrlərdə ancaq iri və orta müəssisələri və ticarət sahələrinin bir qismini əhatə etməlidir. Şəxsi əşyaların və əmlakın müsadirəsi zamanı insan ləyaqətinə, toxunmağın əleyhinə çıxan N.Nərimanov və onun tərəfdarları eyni zamanda, dinə qarşı mübarizəni din- darların heysiyyatına toxumadan aparmağı irəli sürürdülər. Aprel çevrilişindən sonra siyasi hakimiyyətdə yaranmış qarşıdurma 1920-ci ilin oktyabrında keçirilən AK(b) P-nin VI qurultayında tam kəskinliyi ilə üzə çıxdı. Respubli- kada siyasi proseslərin iki əsas axında getməsindən narazı qalan V.Lominadze qurultay- dakı çıxışında qeyd etdi ki, çevrilişdən keçən 6 ay müddətində Mərkəzi Komitənin müəy- yən olunmuş ciddi siyasi xətti yoxdur (1, 74). partiya işində və Mərkəzi Komitədə iki müx- təlif istiqamət və iki müxtəlif cərəyanla toqquşmalı olmuşuq. Bunlardan biri özünü çox zəif aparır və nəticədə ən mühüm məsələlərdə fikir ayrılığına gətirib çıxarır
(2, 74). Mən əminəm ki, 6 ay ərzində görə bilmədiyimiz işi qəzalara göndərilən 1500 nəfər yoldaşlar görə biləcəklər. Bizim üçün tam aydındır ki, sinfi münasibət əsasında kəndi təbəqələş- dirmək lazımdır. Biz sadə bir həqiqəti dərk etməliyik ki, birinci növbədə özümüzdə inqilab aparmalıyıq (3, 86). Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 92
Lominadze bütün məsələlərdə çox qəddar mövqedən çıxış edir və respublikada vətən- daş müharibəsi törətmək istəyirdi. O, bildirirdi ki, bəylərin, xanların və ümumiyyətlə bütün varlıların mülklərini yandırmaq, kəndliləri qiyama qaldırıb mülkədarları məhv etmək la- zımdır (4). Lominadze qurultaydakı çıxışında bildirirdi ki, əgər inqilabın (aprel çevrilişi nəzərdə tutulur – F.İ.) ilk günlərindən bəy, xan malikanələr yandırılmayıb, qarət edilməyib, kəndli özünü qalib hesab etməyəcək. Azərbaycanda bu iş (yandırmaq – F.İ.). Rusiyada olduğun- dan daha qəddar və sərt formada aparılmalıdır. Bu qəddarlıq Rusiyadakından 10-20 dəfə artıq olmalıdır (5, 170). Qurultaydakı çıxışında Lominadze Azərbaycana qarşı əsl sifətini açıb göstərməklə yanaşı, 1918-ci ilin martında ermənilərin Bakıda törətdiyi qırğına belə haqq qazandırdı və qurultayın tribunasından həmin qırğını yenidən davam etdirməyi nümayəndələrdən tələb etdi: «1918-ci ildə Azərbaycanda inqilabi mübarizənin ilk əlamətlərini gördük. O vaxt bəy və xanlar rəhmsizcəsinə məhv edildi və onların malikanələri yandırıldı. O əsil inqilab idi, indi isə biz onu görmürük» (6, 170). Sosializm quruculuğuna bu müstəvidə yanaşmaq təkcə şovinist gürcü xarakterindən irəli gəlmirdi, bu eyni zamanda qeyri-millətlərdən olan bolşeviklərin Azərbaycan xalqına olan münasibəti idi. Azərbaycan xalqının xoşbəxt etmək istəyən digər gürcü kommunist – özünü Qafqazın hakimi kimi aparan Orcenikidze daha örtülü formada vətəndaş müharibəsinə çağırırdı. O qeyd edirdi ki, kəndlini inandırmaq lazımdır ki, o xanı sarayından qovub özü orada məs - kunlaşsın. Kəndli orada bir neçə ay yaşadıqdan sonra sosializmi dərk edəcək və bu əsl inqilab olacaqdır (7, 143). Orcenigidze AK (b)P-nın II qurultayından (1920-ci il oktyabr) səsləndirdiyi daha bir məqamı xüsusi olaraq diqqətə çəkmək istərdim: «Burada (Azərbaycan – F.İ.) feodalizm- lidir. Azərbaycanda bu günə kimi bəy və xan öz kəndlisini sata bilər, öldürə bilər və asa bi- lər. Kəndlilər burada çox kütdür. Bu bizim bədbəxtliyimiz, ola bilsin ki, xoşbəxtliyimizdir. Kim necə istəyir, elə də başa düşsün» (8, 143). Azərbaycan kəndlisinin kütlüyünü özünə xoşbəxtlik sayan bu gürcü kommunisti əslində bu fikirlərlə azərbaycanlılara necə həqarətlə yanaşdığını və əsl bolşevik xislətini ifadə edir. Arxiv sənədlərini diqqətlə araşdırdıqda diqqəti çəkən belə bir cəhət açıq-aydın görü- nür ki, qeyri-azərbaycanlılar sosializm ideyaları altında xoşbəxt etmək istədiyi Azərbaycan millətinə qarşı hansı nifrət hissələri ilə yanaşmışlar. Faktlara nəzər salaq: Zemlyanski: «…Burada bütün əhali əksinqilabçıdır. Qəzalardan gələn yoldaşlar bunu təsdiq edərlər. Əgər hərbi hissələr olmasa sovet hakimiyyətinə qarşı üsyanlar baş verər. Onların qarşısını hərbi hissələr alır» (9, 129). Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, bolşeviklər elə ilk bəyənat- larında elan etdi ki, sovet hakimiyyətinə qarşı hər hansı çıxış və ona cəhd yerindəcə məhv ediləcək. Buna görə də qırmızı terrora başladı. Deməli, Zemlyanskinin fikrincə əgər əhali- nin hamısı əksinqilabçıdırsa, bunlar məhv edilməlidir. Onda bəs sosializm kimi üçün quru- lur?..
Digər bir bolşevikin – Yakovlevin düşüncəsi ilə tanış olaq. O hesab edirdi ki, kənddə biz vətəndaş müharibəsi prosesinə yaxınlaşmışıq. Hələ kənddə təbəqələşmə yenicə başla- yır, biz bu prosesi sona çatdırmalıyıq (10, 127). Qeyri millətlərdən olan kommunistlərin tutduqları belə bir anti-milli, sərt və qəddar mövqe məntiqi cəhətdən başadüşüləndi. Çünki, işğalçının işğal etdiyi millətlərə və xalqlara münasibəti tarixən məlumdur və təəccüb doğurmur. Bu illərin siyasi proseslərini diqqətlə Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 93 izlədikdə, təəccüb doğuran və qəlb ağrıdan digər məqamlardır ki, onlardan bəzilərini diq- qətlə çəkmək istərdim. Qeyri-millətlərdən olan bolşeviklərin həyata keçirdiyi anti-milli siyasət o vaxt baş tu- turdu ki, onu məhz azərbaycanlı bolşeviklər müdafiə edir və yeridilən siyasət onların vasi - təsilə reallaşırdı. Məsələn: M.B.Qasımov II qurultaydakı çıxışında bildirirdi ki, biz yuxarı orqanlardan hesabat tələb etməliyik ki, 6 aydır biz hakimiyyətdəyik, niyə bütün sərvət bə- yin, xanın və qolçomağın əlindədir. Onun pulu, malı, atı var. Onlar hər şeyi satın ala bilir- lər. Əgər onların əlində pul olmasaydı Gəncə, Zaqatala və Zəngəzur üsyanları baş verməz- di. Yoldaş Lenin demişdir ki, biz onları qarət və məhv etməliyik (11, 106). Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarı Ağamalıoğlu qeyri-millətlərdən olan bolşeviklərdən də daha qəddar mövqedə dururdu. O deyirdi: «…mən başa düşə bilmirəm ki, bəyləri və xanları nə üçün həbs etməyiblər. Bu bəylər niyə yaşamalıdırlar ki, kəndli onların torpağına yaxınlaşa bilməsin. Onlar bir sinif kimi məhv edilməlidir» (12, 199). Yuxarıda qeyd etdiyimiz qəddar və sərt xətt tərəfdarlarından fərqli olaraq Azərbayca- nın milli psixologiyası, adət-ənənəsini nəzərə almağı, daha insani rəftar yolu ilə addımlar atmağın tərəfdarları da var idi. Bu xəttin tərəfdarları N.Nərimanov və onu müdafiə edənlər idilər. Bəyləri və xanları həbs etməyə imkan verməyən N.Nərimanov bildirirdi ki, bizim burjua mütəxəssislərinə böyük ehtiyacımız var. N.Nərimanov xalqın adət-ənənəsinə və dini hisslərinin təhqir edilməsinə qarşı ciddi mübarizə aparırdı. O, AKT(b)P-nın II qurultayın- dakı məruzəsində bildirmişdi ki, bizim kommunistlər kəndə gedir və qışqırırlar ki, indi in- qilabdır, məscidləri bağlayın. Özlüyündə böyük iş gördüyü ilə fəxr edən bu kommunistləri mən əksinqilabçı adlandırıram. Şərqdə din çox güclüdür və bu məsələdə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Xalqı talayan qüvvələrə qarşı açıq münasibətini bildirən N.Nərimanov ərzaq agentlərini quldur adlandırır və etiraf edirdi ki, əgər belə getsə aclıq çəkən kəndlilər qiyam qaldıracaqlar. O qeyd edirdi ki, ərzaq agentləri ağına-bozuna baxmadan hamıdan ərzaq tə- ləb edir. Məhsulu olmayanlar çox baha qiymətə bazardan buğda alıb ərzaq agentlərindən yaxalarını qurtarırlar. Bu sosializm deyil, biabırçılıqdır, bu işə son qoymaq lazımdır (13, 342). Göründüyü kimi, aprel çevrilişindən sonra hakimiyyətdə təmsil olunan qüvvələrin sərt və yumşaq mövqedə durması Moskvanı qane etmirdi. Mərkəzin sərt xətt mövqeyində duranları müdafiə etməsi təbii ki, respublikada siyasi gərginliyi daha da gücləndirirdi. 1920-ci ilin oktyabrında G.Kaminskinin AK(b)P MK-nın birinci katibi vəzifəsinə təyin edilməsi ilə Azərbaycan bilavasitə Rusiyanın canişinləri tərəfindən idarə olunmağa başlan- dı. Mərkəzin nümayəndələri – S.Orcenikidze, S.Kirov, İ.Stalin, Y.Stasova və b. respubli- kada süni surətdə qarşıdurma yaradır, bu isə Moskvanın Azərbaycanda öz siyasi mövqe - yini möhkəmləndirməyə imkan verirdi. 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycana gələn Stalin sərt xətt tərəfdarlarını müdafiə etməklə N.Nərimanov və onun həmfikirlərinin nüfuzuna zərbə endirdi. Elə həmin ayda ümumi siyasi rəhbərliyi öhdəsinə götürmək məqsədi ilə Bakıya Orcenikidze göndərildi. Bununla da N.Nərimanovun bütün siyasi hüquqları demək olar ki, əlindən alınmış oldu. Bütün təqib, təzyiq və sıxıntılara baxmayaraq milli ruhlu kommunistlər öz mövqelərindən əl çəkmirdilər. Onlar istər dil, istərsə də kadr məsələlərində öz baxışlarını gizlətmirdilər. Bu cəhətdən B.Talıblının mövqeyi çox diqqətçəkəndir. O, II qurultayda öz çıxışında kadr məsələsini tam kəskinliyi ilə qoydu və öz etirazını belə ifadə etdi. MK-nın üzvləri düzgün təyin edilməmişdir. Onlardan bir çoxu Azərbaycanı tanımır. Məsələn, elə Sarkis və Lomi- nadze. Əgər onlara sual versən ki, Azərbaycan iqtisadi, siyasi və tarixi cəhətdən nədir, on -
Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 94
lar cavab verə bilməyəcəklər. Onlar Bakının Xəzər dənizi sahilində yerləşdiyini bilirlərsə, bu o demək deyil ki, onlar Azərbaycanı tanıyırlar. Azərbaycana bu ölkənin tarixini ədəbiy- yatını və mədəniyyətini bilənlər rəhbərlik etməlidirlər. Mən bu məsələni çox ciddi hesab edirəm. Azərbaycanın başında duranlar bu məsələləri bilməlidirlər (14, 275). Azərbaycan dilinin dövlət dili olmasını tələb edən B.Talıblı AK(b)P III qurultayın- dakı (1921-ci il fevral) çıxışında bildirirdi ki, əgər Azərbaycan müstəqil elan olunubsa, bu xalqın öz dili dövlət dili elan olunmalıdır. Belə olmasa, müstəqillik söz olaraq qalacaqdır. Azərbaycanda bu gün rus imperializmi yoxdur desək, bu düzgün deyil. Xalq bildirir ki, bütün yerlərdə rus dili işlənilir və hər addımda biz bunu görürük. Bütün bunları aradan qaldırmaq üçün mən təklif edirəm ki, xalqın öz dili dövlət dili elan olunsun (14, 275). Bu və ya buna oxşar fikir tərəfdarları və ümumiyyətlə, milli təəssübkeşlərlə mü- nasibət özünəməxsus formada quruldu. İlk növbədə, milli baxışlı kadrların özləri arasında fikir ayrılığı yaradıldı. Süni surətdə yaradılan fikir ayrılığı N.Nərimanova qarşı yönəldildi. 1922-ci ildə N.Nərimanovun respublikadan uzaqlaşdırılması ilə Moskvanın Azərbaycanda yeritdiyi siyasətin, əl-qoluna dolaşanlarla özünəməxsus rəftar edildi. Nəticədə, AK(b)P-nin VI qurultayında milli düşüncəni azərbaycanlı kommunistlər lə- kələndi. Qurultayda belə bir qətnamə qəbul edildi ki, Azərbaycanda azərbaycanlılardan ibarət millətçi qrup var. Qurultay Mirzoyanın başçılıq etdiyi Bakı partiya təşkilatının və onun arxalandığı Kirovun milli məsələdə düzgün siyasət yeritdiyini təsdiq etdi və həmin siyasətin bundan sonra da davam etdirilməsinə rəvac verdi. Məhz Mirzoyanların – Kirovların Azərbaycanda yeritdi «milli siyasət» 20-30-cu illər tariximizin acı səhifələrinə çevrildi. ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi. F.1, s.1, iş 8, v.74. 2.
Yenə orada, v.74. 3.
Yenə orada, v.86. 4.
Yenə orada, v.170. 5.
Yenə orada, v.170. 6.
Yenə orada, v.170. 7.
Yenə orada, v.143. 8.
Yenə orada, v.143. 9.
Yenə orada, v.129. 10.
Yenə orada, v.127. 11.
12.
Yenə orada, v.199. 13.
Yenə orada, v.342. 14.
Yenə orada, v.275.
Müasir dövr Тarix və onun problemləri, № 1 2014 95
профессор БГУ ПОЛИТИЧЕСКИЕ РАЗНОГЛАСИЕ В СУДЬБЕ НАРОДА (20-е годы XX века)
20-е годы XX века отличается некоторыми особенностями. Это был период, когда Азербайджан потерял свою государственную независимость, были нападения на на- циональные ценности азербайджанского народа, продолжались политические преследо- вания, сопровождаемые массовыми жертвами. Политические разногласие в руководстве оставили свои негативные отпечатки в судьбе азербайджанского народа. Противоречия среди разных политических кругов отличившихся своим отношением к судьбоносным политическим вопросам дня еще больше обостряли обстановку и усугубляли её. Сторонники предложенного центром «жесткой линии» - армянские коммунисты в политическом руководстве Азербайджана, стояли на антиазербайджанских позициях и всячески оклеветали национальных кадров, обвинив их в национализме, всячески пыта- лись, притеснят и отстранить от руководства Азербайджана, что привело трагическим для нашего народа последствиям в 20-х годах XX века. F.F. IBRAGHIMLI Baku State Universuty POLITICAL CONTROVERSY IN PEOPLE’S FATE (20-th years of XX century)
The 20-th years are differently by own signification. It is was the period, when Azerbaijan lost its own state independence as the matter of fact there was assaulted on national values of Azerbaijan people were pursuit political prosecution, followed by massacres victims. Political controversy in government remained its own negatives impression in Azerbaijan peoples. Controversy among different political circles differed by relations to fateful political question of the days more exacerbated circumstance and enhanced it. Proponents of suggested by center “rigid line” - Armenian communist in political government of Azerbaijan stayed on anti Azerbaijan position anyhow denigrated national cast, accused them on nationalism, always tried to oppressed and dismissed from Azerbaijan governments which is brought on national tragedy aftermath in 20-th years at XX century. Rəyçilər: t.ü.f.d. A.Ə.Rzayev, t.e.d. R.C.Süleymanov Bakı Dövlət Universiteti, “Azərbaycan tarixi” (humanitar fakültələr üzrə) kafedra- sının 26.09.2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr.№01). Yüklə 361,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|