Tarix və onun problemləri, №4 2014 90 ramin sadiqov tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Yüklə 86,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəki Regional Elmi Mərkəzinin elmi katibi E-mail: saki552003@yahoo.com BOLŞEVİK TƏHLÜKƏSİ QARŞISINDA
- Ключевые слова
- Hökumət daxili mübahisələrin başlanması.
- Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 91
- Azərbaycan Cumhuriyyəti hökümətini zəiflədən mübahisələr.
- Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014
- Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 93
- Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 95
- РАМИН САДЫХОВ кандидат исторических наук ДИСКУССИИ ВНУТРИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПРАВИТЕЛЬТВА
- RAMIN SADIXOV DISPUTES WITHIN THE AZERBAIJANI GOVERNMENT IN THE FACE OF BOLSHEVIK THREAT
- Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 97
| Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 90
RAMIN SADIQOV tarix üzrə fəlsəfə doktoru Şəki Regional Elmi Mərkəzinin elmi katibi E-mail: saki552003@yahoo.com BOLŞEVİK TƏHLÜKƏSİ QARŞISINDA AZƏRBAYCAN HÖKÜMƏTİ DAXİLİNDƏKİ MÜBAHİSƏLƏR
Ключевые слова: Большевизм, Азербайджанское Правительство, Внутри правительственное разногласие, Захват Азербайджана Красной Армий. Key Words: Bolshevism, Azerbaijan government, disputes within the government, Red Army occupations
20-ci əsrin əvvəllərində gərgin daxili və xarici siyasi atmosfer içərisində Türk-İslam dünyasının ilk parlamentli cumhuriyyəti kimi tarix səhnəsinə çıxmış Azərbaycan, 23 aylıq qısa ömrünə baxmayaraq özünü həm ölkə daxilində həm də beynəlxalq aləmdə qəbul etdirə bilmişdi. Paytaxtı bugün olduğu kimi 20-ci əsrin əvvəllərində də dünyanın neft mərkəzlərindən biri olmuş Cumhuriyyət, şübhəsiz ki, hegomon dövlətlərin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Dünyanın təbii sərvətlərinin mənimsənilməsi uğrunda başlanmış birinci dünya müharibəsində iştirak edən dövlətlərdən Almaniya, İngiltərə, Osmanlı və Sovet Rusiyası arasında Bakı nefti uğrunda kəskin rəqabət gedirdi. Fəqət bu rəqabət və xarici təzyiqlərə rəğmən, cumhuriyyət höküməti ölkə daxilində bir sıra mühüm icraatları həyata keçirə bilmişdi.
Osmanlı və Almaniyanın məğlub dövlətlər sırasında I. Dünya müharibəsi sona çatdıqdan sonra Qafqazdan uzaqlaşdırılmaları Bakı nefti uğrunda mübarizənin İngiltərə və Sovet Rusiyası arasında davam edəcəyini göstərmişdi. Həqiqətən də 30 Oktyabr 1918-ci ildə Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Osmanlı ordusu Qafqazdan çıxdıqdan sonra Bakı, İngilislərin maraq dairəsinə girmişdi. 17 Noyabr 1918-ci ildə İngilis ordusuyla Bakıya gələn İngilis generalı Thomson, Azərbaycan hökümətini tanımayaraq onu “Osmanlı intriqaları nəticəsində yaranmış bir qurum” adlandırmışdı. Fəqət həmin ilin 28 Dekabrında İngilis generalı, verdiyi bir açıqlama ilə Azərbaycan hökümətini, ölkə ərazisindəki tək qanuni hökümət kimi tanıdığını bildirmişdi. İngilis ordularının 23 Avqust 1919-cu ildə Azərbaycandan çıxmasından sonra, Sovet Rusiyası Bakıya və ümumiyyətlə Azərbaycana sahib olmaq yolunda tək başına qaldı. Bu arada 1919-cu ilin Dekabrında Müsavat Partiyasının təklifi ilə parlamentin sağ qanadı İttihad partiyasının beşinci hökümət kabinəsinə daxil olması iqtidarla müxalifət arasında bir sıra yeni mübahisələrin yaranmasına səbəb oldu. İttihad Partiyasının təklifi və israrı ilə M. Hacınskinin daxili işlər naziri təyin olunması, ölkədə qayda qanun yaratmaq məqsədi üçün düşünülmüşdü. Fəqət İttihadçıların Hacınski üzərindən siyasət apararaq gələcəkdə güc qazanıb seçki yolu ilə iqtidarı ələ keçirmək istədikləri də anlaşılırdı. Hacınskinin daxili işlər naziri təyin olunmasından sonra, Dövlət Nəzarəti Nazirlikləri ilə birgə fəaliyyəti nəticəsində şiddətli tənqidə məruz qalan Ticarət və Sənaye Naziri Y. Əliyev istefa verməyə məcbur olmuşdu. Qeyd etmək lazımdı ki, Hacınskinin Daxili işlər naziri təyin
Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 91 olunmasından sonra, parlamentdə səsləndirilən dövlətin pul məsrəflərinin Müsavat partiyası mənafeyinə xərclənməsi iddiaları, siyasi partiyalar və fraksiyalar arasında kəskin mübahisələrin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. M.Hacınskinin, korrupsiyaya qurşanmış rüşvətxor məmurlara qarşı mübarizəsi dövlətçiliyin sağlam istiqamətə yönəlməsinə xidmət edirdi. [1, 81] Məmur özbaşınalığına qarşı barışmaz mövqeyinə görə onu ittihadçılar və kommunistlərlə eyni çizgidə görən Müsavatçılar, hətta onu Bolşevizmə meyl etməkdə günahlandırırdılar. Bütün bunlara məhəl qoymayan Hacınski, İttihad partiyasının rəhbəri Q. Qarabəyovun rəsmi məlumatlarına əsasən gömrüklə bağlı özbaşınalıqlarda günahlandırdığı Fətəli Xan Xoyskinin qohumu, Qazaxın general-qubernatoru Aslan Xoyskini işdən azad etməsi adətən parlamentdə çaşqınlığa səbəb oldu.
Azərbaycan Cumhuriyyəti hökümətini zəiflədən mübahisələr. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin ilk günlərinə sıxıntılı və təhlükəli bir siyasi şəraitdə başlamışdı. Ölkə parlamenti və höküməti son dərəcə mürəkkəb beynəlxalq və daxili şəraitdə fəaliyyət göstərirdi. Hökümətin yeritdiyi xarici və daxili siyasətin nəticələrindən asılı olmayaraq o zamankı beynəlxalq vəziyyətdə Azərbaycan Cumhuriyyətinin müstəqil dövlət halında yaşaması xeyli çətin idi. Bakı neftinə yiyələnməyə çalışan Sovet Rusiyası, Azərbaycana müdaxilə etmək üçün bir bəhanə axtarırdı. Zatən çox keçmədən belə bir bəhanəni də tapdı ki, bu da Azərbaycana qarşı Denikin məsələsindən istifadə etmək idi. 2 Yanvar 1920-ci ildə Rusiyadakı Sovet höküməti xarici işlər komissarı Qriqori Çiçerin, Azərbaycan hökümətinə bir nota göndərərək, “Denikinə qarşı bərabər mübarizə etməyi” və bir an əvvəl Sovet Rusiya ilə müzakirələrə başlamağı təklif etmişdi. Əslində ittifaq xarakterli bu notanın, daha çok təbliğat məqsədli olduğu açıqca görülürdü. [2, 34], [3, 97] Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik komitəsi bu notanı müzakirə etdikdən sonra Sovet Rusiyasına veriləcək cavabı hazırladı. Bu cavabda, Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi Rusiya ilə əlaqələr qurmağa hazır olduğu diqqətə çatdırılırdı. Fəqət hökümət bununla yanaşı, “Rusiyanın Azərbaycanı bir dövlət kimi rəsmən tanıması”nı şərt kimi irəli sürmüşdü. Fəqət bu cavab Rusiyanı məmnun etmədi. Ardınca 23 Yanvarda Çiçerinin göndərdiyi ikinci nota daha sərt bir üslübda idi. Rusiya açıqca Azərbaycan hökümətini, əks inqilabçılara qarşı birlikdə mübarizə etməməkdə suçlayırdı. Bu notaya 1 Fevralda cavab verən Azərbaycan xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski, Denikinlə Sovet Rusiyası arasındakı ixtilafların Rusiyanın daxili məsələsi olduğunu və Azərbaycan hökümətinin başqa xalqların daxili işlərinə qarışmaq niyyətində olmadığını açıqlamışdı. [4, 110] Fəqət Çiçerin 20 Fevralda göndərdiyi sayca üçüncü notada Azərbaycanı müstəqil bir dövlət kimi tanımayacaqlarını vurğulayaraq, Azərbaycanın son cavabının, Sovet təkliflərinin rəddi mənasına gəldiyini ifadə etmişdi. [5, 234] Bu arada Lenin, 17 Mart 1920-ci ildə İ. Şmilqa və G. Orconikidzeyə göndərdiyi məktubda Sovet Rusiyasının Azərbaycana qarşı münasibətini açıqca ortaya qoymuşdu. Belə ki, Lenin məktubunda “Bakını ələ keçirmək bizə
Xarici işlər nazirləri arasındakı bu nota məktubları davam etdiyi sırada Azərbaycanın şimal sərhədlərində mühüm hadisələr baş verməkdə idi. Belə ki, çar tərəfdarlarına qarşı bütün Rusiya ərazilərində davam edən mübarizələrdə Bolşeviklər qalibiyyət əldə etməyə yaxın idilər. Bu arada Dağıstan ərazisindəki Denikin qüvvətlərini məğlub edən Bolşevik idarəsi Azərbaycan sərhəddinə hərbi qüvvələr cəmləyirdilər. Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 92
Azərbaycan istiqlaliyyəti üçün belə təhlükəli bir vəziyyət yarandığı anda Azərbaycan höküməti daxilində Sovet Rusiyasına münasibətdə fikir ayrılıqları meydana çıxmışdı. Xüsusilə xarici işlər naziri Xoyski ilə daxili işlər naziri Hacınski arasında kəskin bir mübarizə yənə də davam edirdi. Sovet Rusiyasına qarşı münasibət məsələsində Xoyski daha sərt siyasətin aparılmasını, güclü bir rejim təsis olunaraq işğalçı qüvvətlərə müqavimət göstərilməsini təklif edir və Hacınskinin daxili işlər nazirliyi vəzifəsindən uzaqlaşdırılmasını tələb edirdi. Halbuki Hacınski, Ruslarla danışıq aparılmasını, Bolşevik mərkəzinə böyük güzəştlər verilərək Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasını təklif edirdi. Həqiqətən də ölkənin şimal sərhədləri XI. Qızıl ordu təhlükəsi altında ikən, hökümət daxilindəki bu münaqişələr ciddi nəticələrə səbəb oldu. Belə ki, Hacınski daxili işlər nazirliyi vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı və onun yerinə Bakıdakı Kommunist Partiyasına qarşı sərt siyasət aparan Ş. Rüstəmbəyov təyin olundu. Hacınski isə sadəcə ticarət naziri kimi vəzifəsini icra etməyə davam etdi. Mart ayı sonlarında parlamentin sosialist millətvəkilləri, kommunistlərin həbsini protest etmək məqsədilə N. Yusifbəyov kabinəsindən çəkildiklərini açıqladılar. Bunun ardından Qarabağdakı erməni daşnaq üsyanından siyasi məqsədlərindən ötrü istifadə etməyə çalışan ölkə daxilindəki Rus tərəfdarı qruplar, hökümətin ölkədə nizam intizam qura bilmədiyini iddia edərək hökümətin istefasını istədilər. Ölkə xaricindən Bolşevik təhlükəsi, ölkə daxilindən isə cəmiyyət və hökümət içindəki narazılıqlarla üzləşən N. Yusifbəyli kabinəsi daha çox tab gətitə bilmədi və 1 Apreldə istefa verməyə məcbur oldu. Yusifbəylinin istefasından sonra yeni höküməti qurma vəzifəsi M. Hacinskiyə tapşırıldı. Hacınski dərhal Bolşeviklərlə görüşməyə və müzakirələrə başladı. Onlara quracağı hökümətdə nazirlik təklif etdi, hətta özünün də Bolşevik partiyasına üzv ola biləcəyini bildirdi. Fəqət bu təklif Bolşevik partiyası tərəfindən dərhal rədd olundu. Bu dönəmdə ölkədəki gərginliyi artıran bir digər səbəb isə Bakıda yerləşən Türk kommunistlərinin “Qızıl ordu dəstələri Anadoluya, Mustafa Kamalın imperiyalistlərə qarşı apardığı müharibələrə kömək etmək istəməkdə ikən, Azərbaycan höküməti isə bu hərbi birləşmələrin ölkədən keçməsinə icazə verməməktədir” kimi sözlərlə Milli hökümət əleyhinə apardıqları Bolşevik düşüncəli çıxış və təbliğatlar idi. [8, 239] Şübhəsiz bu dönəmdə Türkiyənin imperiyalist dövlətlərə qarşı apardığı mübarizə və bu mübarizənin çətinliyi, silah sürsat və maddi-texniki çatışmazlıqlar, onun Bolşevik Rusiya ilə əlaqə qurmasına səbəb olmuşdu. Əslində Ankara höküməti bir tərəfdən Bolşeviklərlə yaxınlaşmağa çalışarkən, bir tərəfdən də Azərbaycan höküməti ilə əlaqə saxlamağa diqqət yetirirdi. Lakin Azərbaycan höküməti daxilindəki siyasi istiqrarsızlıq və cəmiyyətdəki bu siyasi qarışıqlıqdan doğan çaşqınlıq, Ankara hökümətinin Bolşeviklərlə sürətlə anlaşmasının zərurətini ortaya çıxartmışdı. Bu sırada Müsavat partiyasının daxilində də anlaşmazlıqlar baş verirdi. Partiyanın daxilindəki sol düşüncəlilər, uzun müddətdən bəri idi ki, hökümətin daxili və xarici siyasətini şiddətlə tənqid edirdilər. Üstəlik Bolşeviklərlə danışıqlar aparılmasını istəyən sol düşüncəlilərə, parlamentdəki bitərəflər qrupunun rəhbəri Behbud Xan Cavanşir də böyük dəstək verirdi. [7, 414] M. Hacınskinin yeni hökümət kabinəsi qurmağı gecikdirməsi Azərbaycandakı siyasi vəziyyəti daha da çətinləşdirirdi. Bu dönəmdə parlamentdəki müxtəlif siyasi partiyalar arasında şiddətli mübahisələr yaşanır, bəzi partiyalar dönəmin şərtlərini də unudaraq xalqın birliyinə xələl gətirən siyasət aparırdılar. Xüsusən İttihad partiyasının Müsavat rəhbərliyindəki höküməti hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün Bolşeviklərlə hərbi ittifaqa hazır olduğunu Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 93 açıqlaması Hacınskini çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. [9, 263-264] Bu səbəblə hökümət qurma işi xeyli ləngiyirdi. Bu isə zatən gərgin olan vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. Bu çətin vəziyyətdə Məmməd Həsən Hacınskinin 22 Apreldə höküməti qura bilmədiyini açıqlaması, bundan faydalanmaq istəyən erməniləri hərəkətə keçirdi. Mart-Aprel aylarında üsyan daha da şiddətlənərək Gəncə və Qazaxa sıçradı. Azərbaycan ordu rəhbərliyi bütün ordunun üsyançılara qarşı hazır vəziyyətə gətirilməsini əmr etdi. Buradan da anlaşıldığı kimi ölkənin şimal sərhədlərinin təhlükə altında olduğu bir vaxtda Azərbaycan höküməti Bakını qorumaqdan məhrum qaldı. Bu arada Azərbaycan kommunistləri adından Əliheydər Qarayev, 30 Martda Dağıstanda Sovet qoşunlarının komandanı B. Şeboldayevə aşağıdakı məzmunda bir teleqram göndərmişdi. “Ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərəkat başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəhlələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə buracaxağıq.” [7, 421] Göründüyü kimi Bakı Bolşeviklərinin əsas düşüncəsi Azərbaycanda siyasi qarışıqlıq çıxartmaq, hökümətin fəaliyyətinə maneçilik törətmək və nəticə olaraq da iqtidarı ələ keçirmək idi. Bu düşüncəni həyata keçirmək üçün Bakı bolşevikləri 8 Apreldə Qafqaz Bürosu adlı bir qurum təsis etdilər. Büronun əsl məqsədi Azərbaycandan başlamaq üzrə bütün cənubi Qafqazı Sovetləşdirmək idi. Aprel sonlarına doğru Azərbaycan Kommunist Partiyasından bir qrup nümayəndə Dağıtsana gedərək Qafqaz Bürosu rəhbərlərindən olan Orconikidze ilə görüşdülər və Rus ordusunu Azərbaycana dəvət etdilər. Dağıstandakı müzakirələr sırasında əldə edilən razılığa əsasən Bakıda Bolşevik komitəsinin rəhbərliyi altında böyük bir üsyan başladılmasına və Qızıl ordu dəstələrinin 24 saat içində Bakıya girməsinə şərait yaradılmasına dair qərar qəbul edildi. 27 Aprel səhər tezdən silahlı kommunistlər Bakının həm içərisində həm də ətrafında mühüm obyektləri öz nəzarətləri altına aldılar. Belə ki, dəmir yol vağzalı, poçt və teleqraf binaları, raiostansiya, polis məntəqələri, iri neft mədənləri, sənaye müəssisələri, hərbi və ticarət limanları ələ keçirildi. Bu arada fürsətdən istifadə edən bəzi qruplar Bakı, şimal sərhəddi və Gəncə arasındakı telefon xəttini kəsərək hökümətin əyalətlərlə əlaqə qurmasının qarşısını aldılar. Eyni gün içində Azərbaycan Kommunist Partiyası, parlamentə bir xəbərdarlıq göndərərək iqtidarın Kommunistlərə təslim edilməsi üçün 12 saatlıq bir müddət verdiyini açıqladı. Parlament bu xəbərdarlığı müzakirə etmək üçün 27 Aprel axşamı toplandı. İlcas başlayanda söz alan M. E. Rəsulzadə, “Çıxartdığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər çıxartmayaq. Ölkə parlamentinin qapısını açıq qoyaq ki, hər kəs nə cür təhlükəli vəziyyətdə olduğumuzu, nə cür qərar qəbul edəcəyimizi bilsin” [10, 736] deyərək bütün Azərbaycan xalqının xəbərdar olması üçün müzakirələrin açıq keçirilməsini təklif etdi. Onun bu təklifi səsə qoyuldu və iclasın açıq keçirilməsi qərarlaşdırıldı. Daha sonra söz alan hökümət nümayəndəsi Məmməd Həsən Hacınski XI Qızıl Ordunun Azərbaycanın müstəqilliyinə zərər verməyəcəyini və sadəcə iqtidarın əl dəyişdirəcəyini söyləyərək, Bolşeviklərin heç kimsəyə və heç bir partiya mənsubuna toxunmayacağına dair vədlər verdi. Ayrıca dövlətin müdafiə gücündən məhrum olduğunu da ifadə edərək, “Etiraf etməliyik ki, bugün sərhəd xəttimizdə düşmənlə vuruşmaq üçün kifayət qədər hərbi gücümüz yoxdur. Hökümətin laqeydliyi nəticəsində Qarabağ dağlarından, Yalama stansiyasına qədər olan bölgə boş qalmışdır. Bəylər, bu Qızıl Ordu dəstəsi Türkiyəni zalım imperialistlərdən qurtarmaq üçün Azərbaycandan keçib Anadoluya gedəcəkdir. Zatən Türkiyənin imperialist zülmündən qurtulmasını hamımız istəmirik mi?” deyə çıxış etdi. [11, 3]
Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 94
Daha sonra çıxış edən sosialist Aslan bəy Səfikürdski də, Hacınskinin fikirlərinə oxşar fikirlər səsləndirdi. “Biz indi nə etməliyik? Təbii ki, razı olmalıyıq. Biz Azərbaycan kommunistlərinin təklifini rədd etməyib, qəbul etməli və hakimiyyəti bununla birlikdə millətin ixtiyarını onlara verməliyik. Hökümət ixtiyarı gərək Azərbaycan kommunistlərinə versin, istiqlaliyyətin müdafiəsi və bütün məsuliyyət onların firqəsinin öhdəsinə verilsin. Hərgah onlar istiqlaliyyəti müdafiə edə bilməsələr onda camaat özü onu müdafiə edər və özü istədiyinə nail olar” deyərək, hakimiyyətin kommunistlərə verilməsini tövsiyyə etdi. Bu arada parlamentin son iclasında əsas diqqət çəkən nöqtələrdən də biri bu idi ki, millətvəkillərinin bir çox hissəsi “qardaş qanı tökülməsindən” qorxurdular və bu səbəblə də yeni Bolşevik hökümətinə hakimiyyətin təsliminə razılaşdıqlarını bildirirdilər. Son iclasda fikrini bildirən Müsavat partiyasından M. Mahmudov da çıxışında “Danışığın səbəbi, qan tökülmə bəlasının qabağının alınmasıdır. Şimaldan gələn bu qüvvəni dəf etməyə təəssüf ki, cavan Azərbaycanın qüvvəsi olmadığına görə Parlament öz işini dayandırıb, hüquqlarını məsuliyyəti öz üzərinə götürən firqəyə verir” deyərək Azərbaycanın müstəqilliyinə zərər gəlməyəcəyinə inandığını ifadə etmişdi. [10, 740] İclasda Məmməd Emin Rəsulzadə də Hacınskinin nitqinə oxşar çıxış edərək, “Bizim partiyamız təslim olmağın əleyhinədir. Fəqət digər partiyaların tələbini diqqətə alaraq və millətimiz arasında daxili müharibə salmamaq üçün, bugünkü Kommunist Partiyasının müstəqilliyimizə zərər verməyəcəyi vədinə də inanaraq bütün iqtidarın onlara verilməsinə razılıq bildirirəm. Bu şərtlə ki, kommunistlər istiqlaliyyət, millət və məmləkətimizi layiqincə müdafiə etsinlər. Yox əgər bunlara əməl olunmazsa ixtiyarımızı geri alaraq haqqımızı özümüzdə saxlayacağıq.” demişdi. [11, 3] Bu arada Azərbaycan ordusunun Bolşevik xəbərdarlığına münasibəti, tarixçiliyimizdə mübahisəli məsələlərdən biridir. Belə ki, rəsmi tarixçiliyimizdə Səməd bəy Mehmandarovun XI Qızıl Orduya qarşı sərt tədbirlər görməyə çalışdığına dair məlumatlar vardır. Hətta 27 Aprel 1920-ci ildə Qızıl Ordunun Azərbaycan sərhədlərini pozması xəbəri alınanda hərbi Nazir Səməd bəy Mehmandarov Birinci Piyada Diviziyasının komandiri, general-mayor Cavad bəy Şıxlinskiyə teleqram göndərib şimal sərhəddinin müdafiəsinə hərbi qüvvə ayırması barədə əmr verdi. “Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum etdilər. Dayanmadan irəliləyirlər. Xudatı ələ keçiriblər. Çıxılmaz vəziyyətdəyik. Günü bu gün Qızılburuna Qazaxdan bir tabor və Gəncədən bir tabor göndərməyinizi əmr edirəm. Hər bir taborda ən azı 500 süngü və pulemyot olmalıdır. Yük qatarı artıq göndərmişik. Həmin hissələrin gəlməsi vaxtını teleqramla bildirin. Biz taborları sabaha gözləyirik”. [12, 57] Lakin bir sıra mənbələrdə bu məlumatlardan xeyli fərqli məlumatlar yazılmışdır. Xüsusən Azərbaycanın 20-ci əsrin əvvəllərinə dair dəyərli tədqiqatlar aparmış tanınmış elm adamı Taduesz Swietochowski, o dönəmdə Azərbaycan hərbisinin Qızıl Orduya qarşı döyüşmək istəmədiyini iddia etməkdədir. Swietochowski ayrıca Azərbaycanın hərbi naziri S. Mehmandarovun silahlı müqavimətin mümkün olmayacağını və zabitlərə, yeni hökümətə tabe olmağı əmr etdiyini söyləməkdədir. “Həqiqətən də o dönəmdə Azərbaycanın hərbi sistemi siyasi vəziyyəti qədər çox mürəkkəb idi. Belə ki, bəzi generallar gizli surətdə Bolşeviklərlə təmasa keçmiş, daha əvvəl çar ordusunda xidmət etmiş bəzi zabitlərin isə XI. Qızıl Ordu ilə döyüşmək niyyətində olmadıqları anlaşılmışdı.” [5, 235] Bolşevik xəbərdarlığı ilə toplanmış parlamentdə 27 Aprel günü çox gərgin müzakirələr baş verdi. İclasın yekununa qədər millətvəkillərinin bir qismi xəbərdarlığın rəddi, bir qismi isə qəbulu yönündə fikir bildirdilər. Hökümətdə üstünlüyə sahib olan Müsavat partiyasının Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 95 üzvləri də çıxışlarında, qardaş qırğınına yol verilməməsi və Azərbaycan müstəqilliyinə xələl gətirilməməsi naminə iqtidardan çəkilə biləcəklərini ifadə etdilər. Beləliklə uzun müzakirələr sonrasında Parlament bəzi şərtlər irəli sürərək iqtidarın Bolşeviklərə verilməsini qəbul etdi. Bu şərtlər belə idi. 1.Rus ordusu Bakıya girmədən birbaşa Türkiyəyə gedəcək. 2.Sovet idarəsi altında Azərbaycanın tam müstəqilliyi qorunub saxlanılacaq. 3.Azərbaycan ordusu ləğv olunmayacaq. 4.Azərbaycandakı siyasi partiyalar sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərəcək. 5.Azərbaycan dövlət adamları, partiya nümayəndələri və parlament üzvləri təqib olunmayacaq. 6.Azərbaycanda hakimiyyət, sərbəst seçimlər sonrasında iqtidara gələcək fəhlə, kəndli və əsgər vəkilləri Soveti tərəfindən təyin olunacaq. 7.Yeni hökümət Azərbaycanın müstəqilliyinə xələl gətirən bütün xarici təcavüzlərə qarşı sərt, qəti addımlar atacaq və tam gücü ilə mübarizə edəcəkdir. [9, 264] Beləliklə xəbərdarlığın vaxtının dolmasına bir saat qalmış Azərbaycan höküməti iqtidardan vaz keçdiyini açıqladı. Bu sırada XI. Qızıl Ordu dəstələri Azərbaycan sərhəddini keçmiş, Bakıya doğru irəliləyirdilər. [13, 153] Azərbaycan ordusu Bolşevik qüvvətə qarşı heç bir müqavimət göstərə bulməmişdi. Qızıl Ordunun gəldiyini duyan və Bolşeviklərə qarşı müxalif cəbhədə dayanan millətvəkilləri və hökümət nümayəndələrinin bir qismi qatarla Tbilisiyə, bir qismi isə gəmilərlə İrana getməyə başlamışdılar. Lakin onların bir çoxu təqiblərdən qurtula bilməmiş, ya öldürülmüş, ya da həbs olunmuşdular. 28 Aprel sabahı Azərbaycan Kommunist Partiyası mərkəzi komitəsi Leninə teleqraf göndərərək Azərbaycanda Müsavat partiyasının iqtidardan uzaqlaşdırıldığını və hakimiyyətin fəhlə, kəndli və əsgər Sovetlərinin əlinə keçdiyini xəbər verdi. Eyni gün içində tamamı yeri üzvlərdən ibarət, çoxusu da keçmiş Hümmətçilərdən ibarət Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası mərkəz komitəsi quruldu, rəhbərliyə və xarici işlər komissarlığına Nəriman Nərimanov gətirildi. Fəqət işin qəribə yanı o idi ki, Nəriman Nərimanov və mərkəzi komitəyə seçilən diğər üzvlər o sırada Bakıda deyil, Dağıstanda idilər. [3, 109]
1920-ci ilin əvvəllərinə doğru öz daxilindəki vətəndaş müharibəsini lehinə çevirməyi bacaran Sovet Rusiyası, Bakı neftinə yiyələnmək üçün müstəqil Azərbaycana təzyiqlərini artırmağa başlamışdı. Çiçerinin, Azərbaycan hökümətinə göndərdiyi “Denikinə qarşı ortaq hərəkət planı” hər nə qədər Azərbaycan höküməti tərəfindən rədd olunsa da, hökümət daxili mübahisələrin şiddətlənməsinə səbəb olmuşdu. Şübhəsiz ki, bu mübahisələr daha iki ili tam dolmamış gənc ölkənin müstəqilliyini sual altına qoyurdu. Aprel ayında ölkə hökümətsiz qalmışdı. Hər başdan bir səs çıxır, bir tərəfdən də Bakı küçələrində Bolşeviklərin güclü təbliğatları davam edirdi. Bu arada Türkiyəyə Sovet yardımını çatdırmaq üçün vasitəçiliklə məşğul olan Bakıdakı Türk nümayəndələri də İngilis tərəfdarı kimi adlandırdıqları Müsavat hökümətini xalqın gözündən salmağa çalışırdılar. XI Qızıl Ordu işğalından qısa müddət əvvəl hökümət içində daxili işlər naziri Məmməd Həsən Hacınski ilə xarici işlər naziri Fətəli xan Xoyski arasındakı münaqişə, birincinin Bolşeviklərə daha çox güzəştə getmə tələbi ilə çıxış etməsi, ikincinin isə sərt tədbirlərlə bütün xalqı işğalçılara qarşı mübarizəyə səsləməsi hökümətdə vahid bir fikrin ortaya çıxmasına mane olurdu.
Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 96
ƏDƏBİYYAT 1.Aydın Dadaşov, Məhəmməd Həsən Hacınski, Bakı 2004. 2.Hacı Hacıyev, İstiqlalın Əzablı Yolu, Bakı, Nicat Yayınları 1996. 3.Audrey L. Altstadt, The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule, Standford, Hoover İnstitution Press 1992. 4.Teyub Nasirov, Борба за власт в Азердбайджане (1917-1920), Баку, Издательство Азербайджан 1993. 5.Taduesz Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı (1905- 1920), İstanbul, Bağlam Yayınları 1988. 6.Vahid Çıraqzadə, İstiqlal Yollarında, Bakı 1992. 7.Azərbaycan tarixi, cild 5, Bakı, Elm 2008. 8.Nəsib Nəsibzadə, Azərbaycan Demokratik Respublikası, Bakı 1990. 9.İqrar Əliyev, Azərbaycan Tarixi, Bakı 1993. 10. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Parlamentinin stenoqrafik hesabatları, 2. cild, Bakı 1998. 11.Ziya Bünyadov, “Azərbaycan Parlamentinin Son Saatları”, Elm, 11 Mayıs 1991. 12. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensklopediyası, cild 1, Bakı 2004. 13. История Азербайджана, Баку, 1979.
кандидат исторических наук ДИСКУССИИ ВНУТРИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ПРАВИТЕЛЬТВА ПЕРЕД БОЛЬШЕВИСТКОЙ ОПАСНОСТИ
Две великие революцие произшедшие в начале 20 века в России стали причиной возникновение в сознание Азербайджанской интеллигенции развития различных мыслей от культурной автономии до полной независимости. В результате по идее независимости возникла единомыслие. И таким образом 20 Мая 1918 года в Турко-Исламском мире возникла первое парламентское республика. Государство который за короткое время проводил в жизнь ряд очен важных мероприятий, 11 Января 1920 года на мирный Парижский конференсий был признан де-факто. Однако Советская Россия игнорируя это признание с того же месяца начал увеличиват политическое давление на Азербайджан, что в свою очередь стали причиный возникновений жарких дискуссий и споров внутри правительство Азербайджана. В данной стате рассматриваются ход этих дискуссий с приближением большевитской опасности северним границам Азербайджан.
DISPUTES WITHIN THE AZERBAIJANI GOVERNMENT IN THE FACE OF BOLSHEVIK THREAT Two great revolutions taken place in Russia at the beginning of the 20 th century, gave way to different thoughts in the minds of Azerbaijani intelligentsia, from cultural autonomy till full independence. As a result, agreement was reached over the thought of independence Müasir dövr Tarix və onun problemləri, № 4 2014 97 and thus on May 28? 1918 the first parliamentary Republic was established in Turkish-Islamic world. The Republic, which had implemented some important policies during a short time within the country, had been recognized de-facto by Paris Peace conference, on January 11, 1919. But Soviet Russia, ignoring this recognition, started to increase political pressures against Azerbaijan, beginning January of 1920. After some time, these pressures caused acute disputes within the Azerbaijani government. In this article, disputes within the government while Bolshevik threat was approaching from Azerbaijans northern borders, have been studied.
Rəyçilər: t.ü.f.d. K.Məmmədov, t.e.d. A.Məmmədov BDU-nun Tarix fakültəsinin Arxeologiya və Etnoqrafiya kafedrasının 17 noyabr 2014-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (protokol №3). Yüklə 86,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|