TariXƏ baxiş qriqorian türkləRİn tariXİNDƏN

Yüklə 0,53 Mb.

Pdf görüntüsü

tarix	03.08.2018
ölçüsü	0,53 Mb.
	#60688

zər

spu

blik

ası

rə

övlət

Kom

itəsinin

Jurnalı

TARİXƏ BAXIŞ

QRİQORİAN TÜRKLƏRİN TARİXİNDƏN

Əli FƏRHADOV,

AMEA Milli Azərbaycan

Tarixi Muzeyinin elmi işçisi,

ali_farhadov@yahoo.com

AÇAR SÖZLƏR:

orta əsrlər,  qriqorianlaşdırma,  erməni əlifbası,  türkdilli əlyazmalar,

sufizm.

КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА:

средние века,  григорианизация,  армянский алфавит,

тюркоязычные рукописи,  суфизм.

K E Y  WORDS:

Middle Ages, gregorianization,  armenian alphabet,  Turkic manuscripts,

Sufism.

Azərbaycanı Qafqazda Xristianlığın ilk vətəni adlandırsaq, yəqin ki, yanılmarıq. Çünki

hələ 313-cü ildə alban çarı Um ayr Xristianlığı dövlət dini elan etmişdir. Ancaq İsanın bəşəriliyini

rədd edən, sadəcə ilahi təbiətli olduğunu müdafiə edən monofizit erməni katolikosluğu

həmişə özünün ilkinliyini, Alban kilsəsindən üstün olduğunu iddia etmişdir. Monofizit erməni

qriqorian kilsəsi diofizit Alban kilsəsinin təqib olunmasında, onun müstəqillik hüququnun

məhdudlaşdırılmasmda xüsusi rol oynamışdır. Halbuki, Xristianlığın Ermənistana nisbətən

Albaniyada daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan Moisey Kalankatuklunun “Alban tarixi”

əsəri sübut edir: “Həvari Yelisey Albaniyada Xristianlığı təbliğ edib və orada, Gişdə (Şəki

rayonunun indiki Kiş kəndi - red.) bütün Şərqdəki kilsələrin ulu anası olan kilsəni bina edib və

o zaman ermənilərdə kilsəyəbənzər heç bir şey yox idi”.

Erməni katolikosları özlərindən daha qədim olan Alban kilsəsini öz nüfuzlarına tabe

etmək üçün əvvəlcə Sasanilərin, sonra isə Ərəb xilafətinin köməyinə müraciət etmişlər. Lakin

yerli əhali qriqorianlaşmağa və erməniləşməyə qarşı güclü müqavimət göstərmişdir. Alban

və erməni kilsələri arasındakı rəqabətə və Qafqaz Albaniyasında erməni qriqorian kilsəsinin

təcavüzkar siyasətinə sübut olaraq VI əsrdə Sünik (Zəngəzur) əhalisinin erməni qəsbkarlığına

qarşı üsyan qaldıraraq Sasani hökmdarı Xosrova müraciət etmələrini göstərə bilərik.

Erməniləşmə prosesində iki faktor xüsusi rol oynamışdır. Bunlardan birincisi, VIII

əsrin əvvəllərində erməni katolikosu İlyanın Alban kilsəsinin bizanspərəstliyi haqqında ərəb

xəlifəsi Əbdülməlikə (685-705) şikayətindən sonra alban katolikosu Nersesin lənətlənməsi,

əsərlərinin məhv edilməsi, albanların etiqadında qriqorianlığa uyğun düzəlişlər edilməsi,

Arran katolikoslarının erməni katolikosluğuna tabe olunması, xalkedonçuluğa (diofizitliyə)

rəğbət bəsləyənlərin “qılıncla və əsarətdə məhv edilməsi”, qriqorianlaşmağa qarşı çıxanların

kilsə tərəfindən kafir elan olunması, alban yazısının qriqorian kilsəsinin təzyiqi ilə sıxışdırılıb

unutdurulması və məhv edilməsi idi. Digər əsas faktor isə erməni Eçmiədzin katolikosunun

xahişi əsasında 1836-cı ildə Peterburq Müqəddəs Sinodunun qərarı ilə Alban Avtokefal Apostol

Dövbt və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

TARİXƏ BAXIŞ

Kilsəsinin ləğv olunaraq Erməni Eçmiədzin Kilsəsinə tabe edilməsi və 1909-1910-cu illərdə

Alban kilsəsinin arxivlərinin məhv edilməsi olmuşdur. Bütün bu proseslərə baxmayaraq,

qriqorianlaşdırılan yerli əhali öz dillərini unutmamışlar. Alban yepiskopu Kardostun özünün

üç ruhanisi ilə VI əsrin əvvəllərində hunlar üçün əlifba yaratması, İncili hun dilinə tərcümə

etməsi və hunlar arasında təbliğat aparması, albanlar arasında ağ xəzər (“Alban tarixi”nə görə,

“akxazur”) əlifbasının işlədilməsi Albaniyada türkdillilərin olduğuna sübutdur.

Orta əsrlərdə Azərbaycanda qriqorianlıq məzhəbinin türkdilli əhali arasında yayılmasının

əsas sübutlarından biri XIII-XX əsrin əvvəllərinə aid erməni hərfləri ilə yazılmış türkdilli

mətnlərdir. Bu mətnlərin içində qədim Azərbaycan türkcəsi ilə yazıldığı təsdiqlənmiş

əlyazmalar olduğu kimi, qıpçaq türkcəsi ilə yazılanlar da vardır. Bu mətnlərə Ermənistanda

Sevan monastrmda və Matenadaran Əlyazmalar İnstitutunda, Ukraynanın və bir çox digər

ölkələrin arxivlərində rast gəlmək mümkündür.

Azərbaycan türkcəsində yazmış XIII əsr erməni şairi Bluz Hovannes Yerzinqasinin

şeirlərində Allaha “Tenqri”, Məryəmə “Tenqri anası” deyə dualar edilir. Əslində, bu ifadələr

şeir sahibinin erməniləşmiş qıpçaq türklərindən olmasına dəlil sayıla bilər. XVI əsrə aid Vanlı

Qucağın azərbaycanca şeirləri xalq danışıq dili ilə yazılmışdır və bizə Qurbaninin şeirlərini

xatırladır.

“Şükür bizi var eylədi yoxdan

Haxı bir bilürdüm qəlbimdə çoxdan ”

deyən şairin şeirlərində təkallahlılığm izləri görünür.

XVI-XVII əsrə aid erməni hərfləri ilə yazılmış əlyazmalarda Nəsiminin şeirləri ilə də

qarşılaşırıq. Bu, erməni və ya erməniləşmiş şair və aşıqların Nəsimiyə, o cümlədən hürufiliyə nə

qədər böyük rəğbət bəslədiyinin sübutudur. Onların arasında 100-dən çox Nəsimi şeirini əzbər

bilən və bu tərzdə şeirlər yazan XVI əsr şairi Budax Amdesi və “Məni Nəsimi kimi soysanız

da, inamımdan dönmərəm” deyən, ölüm ayağında belə, Nəsimidən şeirlər söyləyən XVII əsr

şairi Xaçatur Tiqranaqertsi kimi şairlər də olmuşdur. XVII-XVIII əsr erməni şairi Miran isə -

“Sirrini demə duyalar,

Nəsimi təki soyalar”

deyərək Nəsimiyə olan rəğbətini şeir diliylə ifadə etmişdir. Erməni şairləri arasında

Füzulinin şeirləri də məşhur idi və biz erməni hərfləri ilə üzü köçürülmüş Füzuli şeirləri ilə

qarşılaşırıq. Azərbaycan dilində yazan XVI əsr şairi Qriqor Axtamarsi və XVII-XVIII əsrlər

şairi Hovanes Tlkuransinin də əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatı baxımından çox maraqlıdır.

XVII-XIX əsrlərdə “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib” “Koroğlu” kimi Azərbaycan dastanları da

erməni hərfləri ilə yazıya alınaraq məclislərdə aşıqlar tərəfindən oxunurdu.

XVII əsrdə erməni taciri Elyas Muşeq tərəfindən tərtib edilmiş “Nəğmələr məcmuəsi” adlı

kitaba erməni hərfləri ilə Azərbaycan dilində “Xətainin divanı” başlıqlı şeirlər salınmışdır. Bu,

Xətainin əsərlərinin ermənilər arasında geniş yayıldığını və məclislərdə oxunduğunu göstərir.

XVIII əsr erməni aşığı Sayat Novanın şeirlərində də Nəsiminin və Xətainin, Azərbaycanın adı

hörmətlə çəkilir. Özünün “Sayat Nova dəftəri” adlı məşhur əlyazma kitabında “

Dedilər ki, şah

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

Az

ərb

can

spublikası

in

i Q

rə

Dövlət

mitəsinin

Jurnalı

zər

spublikası

Din

i

Q

rə

Dövlət Komitəsinin

Jurn

alı

TARİXƏ BAXIŞ

Xətai çağırıram şahi-şah ”

deyən aşıq mürşid kimi Xətaiyə böyük ehtiram göstərir.

Azərbaycandilli əlyazmalarla yanaşı, qıpçaqdilli əlyazmalar da Ermənistanda və

dünyanın bir çox ölkələrində geniş yayılmışdır. İlk dəfə erməni hərfləri ilə yazılmış qıpçaq

mətnlərini tədqiq edən şərqşünas A.Krımski bu mətnlərin XIII-XIV əsrlərdə monqol-tatar

işğalları ilə əlaqədar olaraq Ermənistandan Krıma, Ukraynanın m üxtəlif bölgələrinə köç etmiş

və burada qıpçaqlaşmış ermənilərə aid olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Erməni alimləri də bu

fikri müdafiə edirlər. Ukraynalı türkoloq A.Qarkavets isə orta əsrlərdə müasir Ermənistan

ərazisində ermənilərlə birlikdə yaşayan qıpçaqların qriqorianlaşdırıldığım və daha sonra

erməniləşdirildiyini qeyd edir. Ermənistanın Şiraksk bölgəsində Artiksk rayonuna bağlı Ariç

kəndinin əvvəllər Qıpçaq adlanması və burada XII əsrə aid Xpçaxavank (“Qıpçaq monastırı”)

adını daşıyan və hələ də mövcud olan monastır orta əsrlərdə qıpçaqların indiki Ermənistan

ərazisində yaşadığını göstərir. A.Qarkavets bu mətnlərin qıpçaqlaşmış ermənilərə aid ola

biləcəyini ehtimal etməklə yanaşı, bu kəslərin özlərini “hay” yox, erməni saymasını, qıpçaqcanı

və monqol-tatar hakimiyyətindən sonra tatar dilini “bizim til” (“bizim dil”) adlandırmasmı

onların qriqorianlaşmış qıpçaqlar olduğuna dəlil təşkil edə biləcəyini qeyd edirdi. Osmanlı

qaynaqlarında da Azərbaycanın xristian albanları türk sayılır. Şimal-şərqi Anadolu erməniləri

arasında özünü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının qəhrəmanlarından biri olan Bamsı

Beyrəyin nəslindən sayanların olması erməniləşən oğuzların da varlığına işarədir. Məşhur

ingilis türkoloqu Ser Cerard Lesli Makins Kloson (1891-1974) da bu qıpçaqdilli mətnləri

qriqorianlaşmış qıpçaqlara aid saymış, bu mətnlərdəki təməl sözlərin və qrammatik quruluşun

qıpçaqca olduğunu göstərərək həmin mətn sahiblərinin türkləşmiş erməni olması iddiasını rədd

etmişdir. Bu mətnlərdə tanrıya qədim türk dilində olduğu kimi, “tenqri” deyə xitab edilməsi də

mətn sahiblərinin türk olduğuna işarədir. Mətnlər dil baxımından fransız missioneri Antonio

de Finalenin tərtib etdiyi XII-XIV əsrlərə aid “Codex Cumanicus”un (“Qıpçaq dilinin lüğəti”)

davamı kimidir. Qriqorian məzhəbi ermənilərə xas bir məzhəb olduğundan, bu məzhəbdəki

türklərin də digər din və məzhəb mənsubları tərəfindən erməni adlanması və onların da bu adı

qəbul etməsi təbii proses olmuşdur.

XI əsr Səlcuq qaynaqlarına görə, Anadoluda da xeyli sayda qriqorian türkü yaşamışdır.

Erməni missionerləri qriqorian türklərini erməniləşdirmək üçün bütün vasitələrdən istifadə etmiş,

bu məqsədlə kilsənin rəhbərliyi altında ermənicə təhsil müəssisələrinə üstünlük vermişlər. 1621-

ci ilə aid Osmanlı qaynaqlarında erməni keşişlərinin qriqorian türk uşaqlarını zorla monastıra

aparıb, ermənicə təhsil verərək erməniləşdirdiyi, xristian türk xalqının da bundan narahat olub

sultana şikayətlər yazdığı göstərilir. Məhkəmə qeydlərində həmin qriqorian türklərin türk adı

daşıdığı, din xadimi olduqdan sonra isə ermənicə adlar qəbul etdiyi məlum olur. Orta əsrlərdən

etibarən erməni hərfləri ilə türkcə yazılan məzar daşları, Anadolu və Qafqazdan tapılan xaç

işarəli qoç fiqurlu məzar daşları, XX əsrin əvvəllərinə qədər Osmanlı Türkiyəsində erməni

hərfləri ilə türkcə nəşr edilən kitablar qriqorian türklərin öz dillərinə sahib çıxdığının, erməni

dilini o qədər də asanlıqla mənimsəmədiyinin sübutlarından biridir. 1851-ci ildə İstanbulda

erməni hərfləri ilə türk dilində nəşr edilən ilk roman - “Akabi hikayesi”, erməni hərfləri ilə çıxan

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

TARİXƏ BAXIŞ

çoxsaylı qəzetlər Türkiyədə qriqorianların ana dilinin türkcə olduğunu göstərir. 1877-ci ildə

Venesiyada erməni hərfləri ilə çap edilmiş “Türkçe atasözleri” kitabı da Allahı qədim türklər

kimi Tenqri (Tanrı) adlandıran bu qriqorian türklərin mədəniyyətini araşdırmaq baxımından

maraqlı mənbədir. Məsələn, kitabda yer alan “Kor quşun yuvasını Tenqri yapar; Hakim ilən

həkimdən Tenqri qurtara” kimi atalar sözləri çox maraqlıdı. Erməni hərfləri ilə yazılmış bir çox

türkdilli dini mətnlərdə “Tenqri” adma rast gəlirik. Bu kimi türkdilli mətnlər erməni kilsələrinin

sənədlərində də mövcuddur. Təbii ki, həmin mətnlərin oxucuları arasında ermənicəni unutmuş

hay mənşəli ermənilər də olmuşdur.

Məxəzlər göstərir ki, türkdilli qriqorian mətnləri dilçilik baxımından qədim türk

dilinin varisidir və ermənilərin onlara sahib çıxma istəyi Xristianlıq pərdəsi altında özlərinin

assimilyasiya siyasətlərinə haqq qazandırmaqdan başqa bir şey deyil. Ermənistanla olan

müharibə vəziyyəti mədəni əlaqələrin bərpasına imkan vermədiyindən ən azından digər

dünya ölkələrində olan bu kimi əlyazmaların tədqiqi üçün çalışmalar aparılmalıdır. Bu kimi

qaynaqların Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə qazandırılması çox əhəmiyyətli olub, milli

tariximizin tədqiqi baxımdan da önəmlidir. Bu səbəbdən, həmin əsərlərin surətlərinin Muzeyə

gətirilməsi və burada sərgilənməsi üçün adı çəkilən ölkələrin elm mərkəzləri və kitabxanaları

ilə əlaqələr yaradılmalı, bu sahədə tədqiqatlar gücləndirilməlidir.

P 'ccxto

g g / x ə dG'

ToöŞ n

ı n t ı / C,ııtp ı|u ıf u r ) . J V u

ıŞiut *f]bj 0

ll*

i-'»' '(jj

U|Mİ2 .u/İlinç-

WÜJ

A r j 'r "

f.',y

W

uhııŞt

• IPJ

Jjj

:fıj

U/f>ll Lf.(»njTIJ n«

Jfcj

ıtA

l l j l U J l f l l J l U L

fıffUilf

jj iTuifınŞlçIl

j

j

rştuçifuj muflı!.

t*İ/.j .

(i)

İ!

Ju/(ıınfı ’[ı •

ıH

UUL'M'IIII

•|» !'. b

I«

ıru.r ı-ar bt> •

...

tM -*

Vıfı

•A'V

Cr~<—

^

m

. «W-Tf-_

Sı-rr4»— v f-—

| II

*

WrW-

Sh£ >‘Vyn‘-çy-jJf

«'•«lü»

.-T

P + -

Urtf M*#.

ŞjWLv V-fijUo

SXS

t 'T ^ İ T “# *

•>U9 İritfb *Bta,

»-.■-(.i/.

8 h'ıüusıiM'i.ah’ioı.t'U

2 '»Sı-r-'*

tu* I

İ ı*.

& t 1 n b

P I

« %Ç I* n b X

8%au* ‘■»

vcm

»«

•fA

JİUWİA b

i 1-

"iP—

‘»-i*

ÜT

T*-İ*r

ıHr*»*- Wi*1-’ IMwul - g

ı*rt*~*

U-ı-*4*,g

İrHı-wt—* h»«*ır

n

•ib

*-*i*ffr

(.*■* 5

'f

tfAWfiı •ft-

>f»-» o

S*r

*/*•-•£*

tJ >

-trrtt-trt

i y

IVtf «W-f-f-»

'1-rrfr *

I

th&~±’

,1“

fer*-

id“-“

‘Irrft#’ :

5

ş,h

ırwj*»' «r«>*

4*

m

ıt‘*I'r

**■**

•

s t r

Jtf

t

^T *

r*

8

8

Niderlandda Leyden Universiteti kitabxanasında

mühafizə olunan və 1618-ci ildə Lvovda erməni

hərfləri ilə qıpçaq dilində nəşr olunmuş “Alğış

bitiqi”

“Dua kitabı ” və ondan bir parça:  “Bəy

Tanrının adına başlandı və onun şəninə bitirildi.

O Müqəddəs Üçlük əbədi olaraq (minillərcə)  vəsf

edilsin, amin!”

Zepur  Tavut peygamperin.  1800

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

A

zər

an Respublikası

rla

rə

Dövlət

Kom

itəsinin

Jurnalı

zər

spublikası

in

i

rla

rə

Dövlət

Kom

itəsinin

Jurnalı

TARİXƏ BAXIŞ

u* Ub*

JI

b

»

jlju

> j-s-

ı/*- vA*

k/S* (A

çjU^I jUy!

I

a

j

<*** J

cUV.^-WvJjç»

( V « . J

/ H j y

üy.**bt3 ■ ■

•

J-*}

>-“ *

uc*

j k is * “» d Ù 1 -Jy C .

«oW^xf^i*- O J .

ı/t|dbl

tııeuaoadtra chaloa-

ı c i ı t j n biradarim el-

MgiCbaMl Agba b o ıar-

lerlne oofdri n k t U t l

N M

r i « m M n h n

u m h ı l l M a tlta d e r

daaltr olanob hili chal-

rjny%

a u l cloadaghi

n p M f la b a m jıd jrk l,

baaiıu karaddad n i d a

lahHri n n k d M cond-

nıxi

b U > Ah-

an d eiukadar jedJjle Ir

a i olanan iki lalam sad

»a Mr koluna raghoa aa-

dshsdiM ibshtjsaUM ra-

fla isa Tsajl *o aakbola

(boctb W all n t t o ı

haalolaıiacidorrTsm a-

aauaor aa m U srrem o-

la a ja .. . Bosdan Mjla

biti andımajaajrx. hcdl-

joala n sklab İle nabat

ooaolamotcbaberierinf-

d Uado ajloj dalı «om asa

olaram : b ab j daaler.

1*1 l* s - S —"O- r * 1 " - —

rf-re^Vr—a^r <_•<--

d ►*. Ot* t-g # 1

a a

J j »

r “ l ' f f l ---

/ t -a »■dd-t- a m -a-

ır< *i* ■ ■■ " d r a * t " o

C-V f-dhrVl *~sa *-

e - a —-ad ı S « M '

4 f w d - -ı* V -ro -n * -

--rf -v^re—

>w r~

dW^d -o-

- a i ' d d ' o«*- t—ı—

—r aa-dab dr—t f -

*-» fcd M -c'-r a d t *

■dro~d»-a-r~k‘* —-

-a <»-**> -.ta^d d t.

f»*ı--dd+t* t - e ı *

*»T f (hh«anfdd-

d -r* ( « o .

.— r -

d *■* *! # dylff*^

v u — 1 * sr-* — *

T*w* Vd -a*d»^T—

set- «-hWv Aad>—r

fc* —<-P # drdd

* - a-, a - a a t - i t a . _a A ,

r 1 W IM I « I r r

“ >r"

ıfadsK- d ^ - e o - f -

- r - ıe ■'-■k* f •

ıv~s i‘j . r.W',Kst:'ı.

r - ı m v ı

Iz-’H

so

*

ijik

\ HM*iH:vCbX»n. ijpM^

*jk H w ;^ ^ u u v i;ik

U*a

ı.

*W^V

•-

c**—

K * M T > rS I;

W V tf-

t « M W WV iè—

t r ü - î . T~ r

IM I

Vartan Paşa. Akabi hikayesi. İstanbul, 1851

Ahdi-Atik'ten on yedi

kitap. İzmir, 1841

h'u»ıM.^ı-rr.-»4',*b <»* hrunvst^a*».

W U : C j r K \ iM4J*Wl;lJ^*Kı»l%

‘ı»

BC.nr.C. U

t K w r

v 9 n M : ı . ı ; i ' ç tü ( r ı *

hOI*Kı.lHVK*»» •H'öC inibl. **-r.&St

Lİ.'Tb Kb*M.*Jt ftl'St'«* ÇEXIVfcbll**. *Mt№-

» IHirSKÎ Uf* b^ur.hv bl> «Hat IM

-M

»*

tfteb ^tr^MTb ot.ır«<«>ı»r

UVl.SOt.*

#TI>II^K1% ItOUbrf

CM»irrtH+

8 H .b

O b Ä h V H «'

1880.

Səhər və axşam

duaları. London,  1880

Xaç motivli qoyun və ya qoç heykəl biçimli məzar daşı,  Tiflis

Muzeyi,  Gürcüstan

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

TARİXƏ BAXIŞ

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, II cild (III-XIII əsrin I rübü) / Məsul redaktor: akademik

N.Vəlixanlı. Bakı: 2007.

2. Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Rus dilindən tərcümə edənlər: C.Cabbarov, H.Əlizadə.

Bakı: 2007.

3. Dədə Qorqud dastanları (Uşaqlar üçün). Bakı: 2005.

4. Dədə Qorqud Kitabı. Ensiklopedik lüğət. Bakı: 2004.

5. Göyüşov R. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı: 1993.

6. Kalankatuklu M. Albaniya tarixi; Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Tərcümə edən: Z.Bünyadov.

Bakı: 2006.

7. Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı: 2004.

8. Məmmədov H. Akdamardan sarı gəlinədək erməni yalanı. Bakı: 2011.

9. Seyidov M. Azərbaycan-erməni ədəbi əlaqələri (orta əsrlər). Bakı: 1976.

10. Seyidov M. SayatNova. Bakı: 1954.

11. Tuncay B. Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı. Bakı: 2010.

12. Voroşil Q. Qafqaz Albaniyası (tarixi-filoloji etüdlər). Bakı: 1993.

13. Yerevanlı Ə. Azəri-erməni ədəbi əlaqələri qədim dövrdən XVIII əsrin sonuna qədər. Yerevan:

1968.

14. Arıkan İ. Ermeni harfleriyle yazılmış kıpçakça Zebur. T.C. Gaziantep Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. Gaziantep: 2006.

15. Chirli N. Ermeni Kıpçakçasında edat gibi kullanılan kelimeler. Karadeniz Araştırmaları, sayı:

12, Kiş 2007.

16. Deveci Bozkuş Y. Bir Başka Açıdan Ermenilerde Din. Ermeni araştırmaları, Sayı 14-15, Yaz-

Sonbahar 2004 / http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=29

17. Ermeni matbaacılık tarihi / http://www.matbaaiamire.com/?p=content&id=71&cat_id=2

18. Hacıbeyzade A.M. Osmanlıca bilenlere dört günde ermenice okumanın usulü. İstanbul: 1308

(1890/1891).

19. Kasapoğlu Çengel H. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, Sayı: 10, Bahar 2012.

20. Kaymaz Z. Ermeni harfli bir türkçe atasözleri kitabı / Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/1

(Yaz 2013) / http://tdid.ege.edu.tr/files/dergi_13/13.pdf

21. Kutalmuş M. Arap ve Ermeni Harfli Türkçe Hüdavendigar Gazetesi. Ermeni Araştırmaları, №

12-13, 2003-2004 / http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=40

22. Makriküği A. Ermeni harfli türkçe eserler-metinler / http://ermenikulturu.com/ermeni-harfli-

turkce-eserler-metinler/

23. Pamukciyan K. Ermeni harfli türkçe metinler. İstanbul: 2002.

24. Codex cumanicus: половецкие молитвы, гимны и загадки XIII-XIV вв. Пер: А. Еаркавца.

Москва: Лигалорбис, 2005.

25. Еаркавец А. Кыпчакское письменное наследие. Том I. Каталог и тексты памятников

армянским письмом. Алматы: Дешт-и-Кыпчак, 2002.

26. Еаркавец А. Тюркские языки: Кыпчакские языки / http://kitap.net.ru/turk.php#_ApMHHO-

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

ərb

can

Respublikası D

i Q

rə

Döv

lət Komitəsinin

Jurnalı

zər

spublikası

in

i Q

rla

rə

Dövlət Komitəsinin

Jurnalı

TARİXƏ BAXIŞ

кыпчакскийязык

27. Григорян В. История армянских колоний Украины и Польши (армяне в Подолии). Ереван:

Издательство Ан Армянской ССР, 1980.

28. Кыпчакско-польская версия армянского судебника и армянокыпчакский процессуальный

кодекс Львов, Каменец_подольский 1519-1594. Пер: А. Гаркавца. Алматы: Дешт-и-

Кыпчак, Баур, 2003.

29. Кримский А.Ю. Тюрки, i'x мови та лИератури / Твори в пяти томах. Киев: Наукова Думка,

1974.

30. Мамедов С.А. Из истории литературных взаимоотношений Азербайджанского и

Армянского народов, с. 248 / http://hpj.asj-oa.am/83 l/l/65-3(246).pdf

31. Мамедова Ф. Дж. Политическая история и историческая география Кавказской Албании

(III и. до и. э.—VIII в. и. э.). Баку: 1986.

32. Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку: 2005.

33. Марръ И. Списокъ рукописей Севанскаго монастыря. Москва: Типограф i я М. Бархударян,

1892.

34. Петрова И. Кыпчаки в Матенадаране. Газ. «Казахстанская правда», 15.Х.2005.

35. Халилли X. Судьба карабахских албан в XVIII-XIX веках / irs N6 (24), 2006.

36. Шимырбаева Г. Казахстанская сенсация. Кыпчакская письменность / http://www.centrasia.

ru/newsA.php?st=l 070523000

37. The Armenian-Qypchaq glossary of deacon Lussig to Psalter, Lviv, 1575/1580 / Ed. by Alexander

Garkavets, Eduard Khurshudian. Almaty: Desht-i-Qypchaq, 2001.

38. http://blogs.bl.uk/asian-and-african/2016/12/a-rose-by-any-other-name-turkish-in-its-various-

apparitions.html

39. http://ermenikulturu.com/?s=osmanl%C4%B 1 ca+bilenler

40. http://ermenikulturu.com/eskisehir-ermeni-katolik-kilisesi/

41. http://khachik-aper.do.am/Sayat-Nova.pdf

42. http://mammana.org/armenian_turkish/

43. http://team-aow.discuforum.info/tl3655-Ermeni-Harfli-T-rk-e-Metinler.htm

44. http://team-aow.discuforum.info/tl7888-Dacik-Okullar-nda-Ermenice-Alfabesi-de-Zorunlu-

01arak-0kutulmal-d-r.htm

45. http://www.invaluable.com/auction-lot/armenian-bible-in-armenian-and-turkish.-old-test-17-c-

cb0f3f9145

46. http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/pril32.phtml

47. http://ermenikulturu.com/ermeni-mezar-taslari/

48. http://w w w .academ ia.edu/27129369/M ustafa_A ksoy_% C 5% 9Eav% C5% 9Fat_A rtvin_

A rd a h an _ v e_ K arsta_ K o % C 3 % A 7 -K o y u n _ v e_ A t_ B a% C 5 % 9 F l% C 4 % B l _ M ezar_

Ta%C5%9Flar%C4%Bl // Aksoy M. Şavşat / Artvin, Ardahan ve Kars’ta Koç-Koyun ve At

Başlı Mezar Taşları

49. http://www.turkiyatjoumal.com/Makaleler/1230083549_Yunus%20BERKL%C4%B0.pdf

Berkli Y. Erzumm’da Yeni Bulunan Haç Motifli Koç Heykelin Düşündürdükleri

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

TARİXƏ BAXIŞ

Али Фархадов

ИЗ ИСТОРИИ ТЮРКОВ-ГРИГОРИАНЦЕВ

РЕЗЮМЕ

В качестве одного из подтверждений процессов григорианизации и арменизации в

Северном Азербайджане и в Анатолии можно привести тюркоязычные тексты XIII - XVIII

вв., записанные армянским алфавитом. Здесь имеются тексты как на кыпчакском, так и на

древне-азербайджанском языках. Помимо воспевания христианских ценностей, имеются

и образцы хуруфитской и суфийской литературы. Азербайджаноязычные рукописи,

записанные армянским алфавитом, а также вопросы влияния азербайджанской литературы

на армянскую, исследовали такие азербайджанские ученые как Ю .В.Чеменземинли, А.

Ереванлы, М.Сеидов, Г.Араслы, И.Аббасов, Анар.

Среди упомянутых авторов в статье в основном указываются поэты и ашуги,

писавшие армянским алфавитом по азербайджански азербайджаноязычные рукописи,

представлены их образцы, проанализированные в религиозном и языковом плане.

Ali Farkhadov

FROM HISTORY OF GREGORIAN TURKS

SUMMARY

Turkic-language texts o f XIII - XVIII centuries written in Armenian alphabet testify upon

the process o f gregorianization and armenization in Northern Azerbaijan and in Anatolia. There

are the texts written in Kipchaq language, as well as in the ancient Azerbaijani. Besides glorifying

the Christian values, there are given patterns o f Hurufi and Sufi literature. It should be noted

that Azerbaijani scholars Y.V. Chamanzaminli, A.Erevanly, M.Seyidov, G.Arasly, I.Abbasov

and Anar investigated Azerbaijan-language manuscripts written in Armenian alphabet, as well

as issues o f influence o f Azerbaijani literature on Armenian.

Among the mentioned authors, the article mainly mentions poets and ashugs, who wrote

Azerbaijani-language manuscripts in Azerbaijani language by Armenian alphabet their samples

are presented and analyzed in religious and linguistic terms.

Dövlət və Din - № 05 (52) Sentyabr - Oktyabr 2017

zər

an Respublikası

rə

Dövlət Ko

mitəsinin

Jurnalı

Yüklə 0,53 Mb.

Dostları ilə paylaş: