TariXƏ PƏn cəRƏ MƏDƏNİYYƏTLƏrarasi



Yüklə 139,11 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix15.03.2018
ölçüsü139,11 Kb.
#32579


TARİXƏ PƏN CƏRƏ

MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI 

DİALOQ VƏ  İPƏK YOLU

Yasəmən MAHMUDOVA

,

AMEA-nın Falsəfə və Hüquq İnstitutunun 



Dinşünaslıq və mədaniyyətm fəlsəfi 

problemləri şöbəsinin elmi işçisi

A Ç A R  SÖ ZLƏ R: 

Ozrb.  Taiassokratiya.  TeUumkraäya,  “Harxiznd  . İp^k  Yoiu-

КЛЮ ЧЕВЫ Е СЛОВА  Восток.  3anaö.  Таласеократия.  Тсиурократ ия. Харп; 

ленд. Ш езковый Путь.

K E Y

 И 


ORDS.  East.  West.  ThalassocraJui.  Tellurocracy. Heartland.  Silk Hay

Şərq-Q ərb  sivilizasiyalarm m   dialoqu  v ə  üm um bəşəri  vəhdət  ideyası  XXI  əsrdə 

qlobal  inkişafın  əsas  prioritetlərindon  birinə  çevrilmişdir.  2000-ci  ildə  İran  Prezidenti 

M .X atəm inin  Şərq  və  Q ərb  sivilizasiyasının  dialoqu  ideyasm ı  gündəm ə  gətirm əsi. 

U N ESCO -nun  2001-ci  ili “ S ivilizasivalann dialoqu" ili elan'etm əsü  2008-ci  ildə  Bakıda 

“ M ədəniyyətlərarası  dialoqda q adm lann rolunun g en işb n m əsi"  m övzusunda beynəlxalq 

forumun  keçirilm əsi,  2009-cu  ildə  Bakının  İslam   m ədəniyyətinın  paytaxtı  elan  edilm əsi 

[1.  s.  17-19],  A zərbaycanda  Bevnəlxalq  H um anitar  Forum un.  M ədəniyyətbrarası 

Dialoq  üzrə  D ünya  Forum unun.  D avos  İqtisadi  Forum unun.  “ Eurovision-2012'*  mahnı 

m üsabiqasinin keçirilm əsi,  1993-cü ildə TRA SEK A  proqram ının yaradılm ası bu ideyanın 

gerçəkləşdirilm əsino  xidmot  etməkdədir.  XX  əsrdə  TRA SEK A   layihəsi  çərçivəsində 

öz  işinə  başlayan  Böyük  İpək  Yolunun  bərj&sı  nəinki  Q afqaz  bölgəsində,  bötünlükdə 

Avrasiya  m əkam nda  A zərbaycanın  iştiraki  ilə  inteqrasiya  prosesinin  əsasını  qoym uş, 

Asiya  ilə Avropanı  birləşdirən.  körpü rojunu oynayan  layihəvə çevrilmişdir.

Böyük  İpək  yolunun  bərpası  sivilizasiyalann  m inillik  dialoqunun  təzələnm əsidir. 

Avropa  Birliyinin  dəstəklədiyi  AvTOpa-Qafqaz-Asiya  N əqliyyat  Dəhlizi  (TRA SEK A ) 

proqram ı  sayəsində  Şərqi  A vropadan  Q ara  dəniz  və  X əzər dənizi  yolu  ilə  O rta Asiyaya. 

Şim al-Cənub  dəm ir-dəniz  yolu  koridom   ilə  Şimali  Avropa.  Rusiya.  X əzər  dənizi,  İran 

v ə  Bəsrə  körfəzindən  H indistana  uzanan  yeni  ara  koridorlann  açılm ası  ilə  X XI  əsrdə 

İpək Yolunun yenidən canlandırılm ası ölkələr və xalqlar arasında dialoq və əm əkdaşlığın 

gücb n d irilm əsin ə  xidm ət  edəcəkdir.  Avropa  və  A siyanın  32  ölkəsinin  im zaladığı  saziş 

əsasm da  uzunlugu  14  m in  kilom etrdən  artıq  olan  Trans-A siya  yolunun  çəkilm əsi  i b  

A tlantik və Sakit okean höv zəb rin d ək i  ö lk ə b r əlaqəbndiriləcəkdir.  Başlıca  m agistrallar 

A zərbaycanın  da  iştirakı  ilə  Yaponiyadan  Türkiyəyədək  və  Ç indən  B olqanstanadək 

uzanacaqdır  [2. s.  330].

M ü x təlif  geosiyasi 

m araqlann 

toqquşm asına 

deyil, 

ümumi 


m araqlann 

əlaqələndirilm əsi  prinsipino  əsaslanan  Boyük  İpək  Yolu  ideyasınm   oriaya  atılıb,  həyata  ' 

keçirilm əyə  başlanm ası  bəşəriyyətin  qlobal  p ro b lem b rin in   həlli  yolunda,  dünyanın 

inkişafında  yeni  və  nəhəng  bir  addım   hesab  edilir.  Bu  layihə  ilk  növbədə  Q ə rb b   Şərq 

arasında  etibarlı  nəqliyyat  dəhlizinin  form alaşm asına  yönəldilsə  də.  region  ö lk əb rinin

/\

z



o

rb

a



y

c

«



ın

 

K



c

s

p



u

b

lik



s

ı 



D

in



Q

ıı

ru



m

la

rl



a

 

Iş 



ü

/r

o



 

D

öv



lot

 

K



om

itosinin 

J

u

rn



a




A

zo

rb



n

y

c.



ın

 

K



es

p

u



b

li

k



iv

 



D

in



Q

ıı

rt



ım

la

rl



iiz


ro

 

D



ö

v

lo



K

o



m

it

o



si

n

in



 

Ju

rn



a



TARİXƏ PƏN CƏRƏ

inkişafinda.  dünva  birliyi  ilə  əlaq əb rin   genişbnm əsindo  keyfiyyətcə  ta m a m ib   yeni, 

m üsbət d əy işiklik b rin başlanğıcını  qoyur.

Şərqlə  Qərbi  Q afqaz  və  Q ara  dəniz  vasitəsilə  bir-birinə  bağlam aq  m əqsədi  güdən 

TRA CECA   isə A zərbaycan.  Erm ənistan.  G ürcüsıan.  Q azaxıstan.  Q ırğızıstan.  M oldova. 

Tacikisian.  U krayna,  Ö zbəkistan.  Rum ıniya.  B olqanstan  və  Türkiyə  ölkələri  ilə Avropa 

Birliyi  arasındakı  inteqrasiyanın  gücb n d irilm əsin ə  xidm ət  etm əkdədir  [3,  s.  14].  Bakı- 

Tiflis-Ceyhan  neft  kəm əri.  Bakı-Tiflis-Ə rzurum   qaz  kəm əri.  Bakı-Tiflis-Qars  domir 

yolu.  X əzərin  dibindən  O n a   A siya  ölkələrini  və  A zərbavcanı  T ürkiyə  v ə  Avropa  ilə 

birləşdirəcək  optik  kabel  xəttinin -  "O ptik  İpək YolıTnun  çokilişi” Q ədim   İpək Yolunun 

b əф asın d a  A zərbaycanm   əhəm iyyətini  artırmaqdadır.  Ş ərqlə  Q ərb  arasında  "yum şaq 

güc" kimi  form alaşaraq. qlobal  inteqrasiyam n və əm əkdaşlığın əsasının qoyulm asında rol 

oynayan A zərbaycanın  iştirakı  ilə  bir  çox  ölkələrin.  xalqlann.  d ö v b tb r in   və  m illətb rin  

m inillik  tarixini  əhatə  edən  Böyük  İpək  Y olunun  bərpası  öçöncü  m inilliyə  yönəlm iş 

qlobal  xarakterli  inkişaf proqram ı  olm aqla. ö lk əb rarası  səm ərəli  regional  inteqrasiyanm . 

qarşılıqlı  faydalı  əm əkdaşlığın perspektiv  istiqam ətini  m üəyyən edir.

A zərbaycan  XXI  əsrdə  çoxsaylı  qlobal  eneıji  lay ih əb ri  ilə  Şərq-Q ərb.  dəniz 

(Avropa) və  quru  (A siya)  gücünün  inteqrasiyasına  çalışmaqdadır.  Şərq-Q ərb  sivilizasiya 

d əy ərb ri  əsasında  formalaşan  A vropa-Asiya  dö v lətb rin in   siyasi  coğrafıyalanm n 

şəkilbnm əsinə  “tellurokratiya"  və  '*talassokratiya“  dualizm i  tarix  boyu  öz  təsirini 

göstərmişdir.  Fundamental  dualizm   -   “ Dəniz  və  Q unı  dualizm i”  konsepsiyası  ilk 

dəfə  alm an  hiiquqşünas  Karl  Şmitt  (1888-1985)  tərəfindən  ortaya  qoyulmuşdur.  Bu 

paradiqm aya əsasən. Şərq sivilizasiyasm ın m əkan ikonoqrafiyasmı 



(bu anlayışa ərazibrin 

sosial-mədəni.  dini.  m illi və məişəı cizgilərini özüncb əks eidirən xcırakteristika daxildir) 

Q uru ünsürü. Q ərb sivilizasiyasm ı isə D əniz ünsürü m öəyyən edir.  Fundam ental dualizm ə 

görə.  d ö v b tb r  və xalqlar öz coğrafi  ərazi  xarakteristikasm a görə  iki  qrupa  bölünürlər:  a) 

qunı (“tellurokratiya” -  yunanca "torpaq  v asitəsib  hökm ranlıq" və ya “qurunun  qüdrəti'* 

dem əkdir):  dəniz (“talassokratiya” -  yunanca “dəniz v a sitə sib  hökm ranlıq"  və ya “dəniz 

qüdrəti" dem əkdir). B əşəriyyətin bütün inkişafı  dö\T ündə bu iki qrup arasında qarşıdurm a 

və  m übarizə  getmişdir.  Fundamental  dualizm   nəzəriyyəsinə  görə.  m əkan  və  sərvət 

ugrunda  m übarizə  m üasir  dö\Tdə  Q ərbin  dəniz  d ö v b tb r i  i b   Avrasiyanm  quru  ö lk ə b ri 

arasında  (R usiya.  İran  -  Y.  M ) davam   etm əkdədir  və  bu  gələcəkdə  də  davam   edəcəkdir. 

Talassokratiya tarixən Q ərb və A tlantik okeanı. tellurokratiya isə Şərq və Avrasiya qitəsi ilə 

bağlıdır. Q uru və dəniz q ü d rətb ri (im perivalan) ənənəvi Şərq-Q ərb sivilizasiyalanm  təm sil 

edir.  M üasir  dövrün  geosivasətçilərindən  Frensis  Fukuyam a  dəniz-quru  qarşıdurmasını 

Şərq-Q ərb sivilizasivalanm n  təzahörü kimi  görm üşdür  [4. s.  28].

Bu dualizm  içində "H artb m T i  (Yerin  M ərkəzi) təmsil  edən A zərbaycanın geosiyasi 

mənsubiyyəti və mövqeyi geosiyasi  nəzəriyyələrdə dəqiq m üəyyənbşdınlm işdir. M əsəb n , 

H.M akkinderin  1904-cü  ildə  yaratdığı  konsepsiyaya  görə.  A zərbaycanın  yerbşdiyi 

ərazi  ‘larix in   coğrafi  o x u '  adlanan  m ərkə/in  geosiyasi  т э к а п т а   aiddir.  M akkinderin 

“ Hartlənd" 



(Şərqi  Avropadan  tııtmuş  Çinə  qzdər  uzartan  Avrasiyanm  mərfazi  torpağı


TARİXƏ PƏNCƏRƏ

nzzanb tutulur)

  adlandırdığı  bu  geniş  ərazinin  mərkəzi  Azərbaycandır.  H.M akkinderdən 

sonra  bötün  geosiyasətçi  nəzəriyyəçilər  dünvanın  geosiyasi  bölgüsünü  təsvir  edərkon 

Azərbaycanı  "H a rtlən d 'ə  daxil  etmişlər.  Geostrateji  cəhətdən  "H arilənd"in  m ərkəzındə 

yeriəşən A zəfbaycan -  Şimalla Cənubun. Şərqlə Qərbin, yəni  m üxtəlif geosiyasi qütblərin. 

sivilizasivalann  və  dinlərin  qovuşduğu.  regional  və  qlobal  m araqlann  üst-üsiə  düşdüyü 

m əkan kimi fövqəladə əhəm iyyəti ilə şərtlənir. Bütün bunlarölkəni unikallığı ilə fərqbndirir 

və  dünyanın  təhlükəsizlik  arxitekturasınm  form alaşm asm da  Azərbaycanın  səmorəli 

iştirakım vacib edir [5. s. 240]. Tarixən olduğu kimi. bu gün də *'Hart!ənd" -  Azərbaycanm 

da daxi! olduğu Böyük Avrasiva çölö -  Şərq i b  Q ərb arasında nəhəng təbii komm unikasiva 

dəhlizi  rolunu  oynayır.  Şərq-Qorb  arası  dəhlizin  -   ‘*Hartlənd” in  ucqarlan  boyunca Aralıq 

dənizi  sahillərini.  A w asiya  v ə  Afro-A siya  çöllərinin  təbii  etnik  sərhədlərini  birləşdirmiş 

dünva  im periyalan  -  Midiya,  Əhəməni,  Roma.  Osmanlı.  Monqol-Tatar,  Rusiva.  Ərəb 

xilafəti  və  sivilizasiyalan yaranm ış,  mədəniyyətlərin  toqquşması. qarşılıqlı  təsirb ri  və bir- 

b irb rin i  zənginləşdirm əsi  baş  vermiş.  superetnoslann  düşmənçilik  və  sülh  sərhədbrində 

əbədi  mədəni  dialoq  axtanşlan  getmişdir.  Tarix  boyu  Böyük  Avrasiya  çölü  “ Hartbnd** 

kontinentinin  əsas  kom m unikasiya  oxu  olaraq  qalmışdır.  Kontinental  ox  ətrafmda 

bərqərar  olm uş  Şərq-Qərb  sivilizasiyalan  tarix  boyu  bir-birini  raüntəzəm  surətdə  əvəz 

eimişdir.  Beləliklə  də.  “H artbnd"in  (A zərbaycanın  -   Y..V1)  kom plem enıar  rolu  oynadığı 

Şərq-Qərb  sivilizasiyalan  bəşariyyətin  mənəvi  tərəqqisini  idarə  enniş,  mənəvi  tərəqqinin 

hərəkətv erici q ü v v əb ri olan dünya d in b ri və insan hüquqlan sivilizasiyalann sərhədbrində 

yaranm ışdır 

[6,  s.  489].  A zərbaycanın  təmsil  etdiyi  **Hartbnd”in  larixi  fimksiyası 

sivilizasiyalararası  komplemcntarlıq (tam am lam a)  rolu  ovnam aq olmuşdur.  Q cyd edək  ki, 

larixi komplementarlıq rolunu həm də ‘,H artbtıd”dən  keçən İpək Yolu oynamışdır.

Q ədim   sivilizasiyalan  bir  aray a,g ətirən   İpək  Yolu  dünya  tarixində  ən  yüksək 

nailiyyətlərdən  biridir.  XIX  əsrdə  alm an  coğrafiyaşünası  v ə  gcoloqu  Ferdinand  fon 

R ixthofenin  *'İpək  YolıT  adlandırdığı  bu  yol  Ç ində başlayıb  İngiltərədə  bitən,  dünyanın 

ən  qədim   və  ən  böyük  ticarət  yoludur  [3.  s.  8].  U zunluğu  12  800  km  olan  Böyük  İpək 

Yolu  m in  il  ərzində  Ş ə r q b   Q ərbi  birləşdirən  ikitərəfli  siv ilizasiyalar  m əkanı  olm uşdur 

[3.  s.  8].  E.  ə.  XI  əsrdə  əsası  qovularaq  b.  e.  XVI  əsrinədək  fəaliyyət  göstərən  Böyük 

İpək  Yolu  xalqlann  qarşılıqlı  sərfəli  ticarət  əlaq əb rin ə yardım çı  olm uş.  həm  də  dinlərin 

qarşılıqlı  anlaşılm asm a.  m ədəniyyətlərin,  elm i-texniki  nailiyyətlərin  qovuşm asına  şərait 

yaratm ışdır. A ralıq  dənizinin  qunı  ərazibrindon  Sakii okeanadək, yəni Çinədək  m üxtəlif 

ölkələri  və  xalq lan   birləşdirm iş.  onlann  m addi  v ə  m ənəvi  d o y ərb ri  arasm da  əlaqə 

yaratm ış  İpək  Yolu  vasitəsilə  ə s r b r   boyu  ideyalar.  texnologivalar.  inanclar  m ü b ad ib si 

həyata keçirilm işdir.  Bu yol  həm də etnik m iqrasiyalar yohı  idi.  Eram ızın  I m inilliyindən 

başlayaraq  Şərqdən  Q ərbə  köçəri  q əb iləb rin  -  skiflərin.  sarm atlann.  hunlann.  avarlann. 

bolqarlarm .  m acarlann,  peçen eq b rin   saysız-hesabsız  k ö ç b ri  hərəkət  edirdi.  M əhz  buna 

görə  də  bu  vol  türklər  arasında  “B oyük  köç  y o h T   adlandınlm ışdır.  E.ə.  II-III  əsrdən 

başlayaraq  b.  e.  XVI  əsrinin  sonunadək  Çindən  İspaniyayadək  beynəlxalq  əlaqələr  bu 

vol  v asitəsib   həyata  keçirilirdi.  İpək  Yolu  keçdiyi  ölkələrin  siyasi.  iqtisadi.  mədəni 

quruluşunım   təşəkkül  lapm asında  bövük  rol  oynam ışdır.  Yolıın  bütün  m arşrutlan  boyu 

kiçik və iri ticarət şəhərləri m eydana gəlm iş. m ühüm  ctnik p ro se sb r getm iş. m əd ən iyyətbr

A

z



o

rb

a



y

c

a



n

 

R



c

s

p



u

b

li



k

a

s



ı 

D

in



Q

u



ru

m

la



rh

ı 

İ$ 



üzra

 

D



ö

v

lo



K

o



m

it

o



si

n

in



 

ım



a




А

/огЬлусап 

K

e

s



p

u

b



lik

s



ı 

D

in



Q

u



ru

m

lo



rl

 



İş 

lb

.r



o

 

Dövlot 



K

om

itosinin 



J

u

rn



a



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

arasında  fəal  qarşılıqlı  əlaqələr  güclənm iş.  irim iqyaslı  ticarət  əm əliyyatlan  apanlm ış. 

diplom atik m ü q av ib lər bağlanm ış, hərbi s a z iş b r im zalanm ışdır. H əm in regionda vaşayan 

xalqlar  horflərb  yazınm   və  dünya  d in b rin in   yayılm asında.  bir  çox  m ədəni  və  texniki 

nailiyyətlərin  qazanılm asm da böyük rol  oynam ışlar [2. s.  325].

Böyük  İpək  Yolunun  qollanndan  birinin 

Şərqi  A ralıq  dənizi  sahilbrindon 

Çinədək olan hissəsi  Rom adan başlayır. A ralıq dənizi  sahilləri  i b  uzanaraq  Suriyanm  bir 

hissəsindən.  M esopotam iyadan,  Şimali  İrandan,  O rta  A siyadan  keçib.  Şərqi  Türküsıan 

vahələrinə. daha sonra Ç inə çatırdı. Türkiyəni, Q afqazı. Q ərbi Çini,  İranı. Ə fqanıstanı və 

H indistam   b irb şd irən   karvan  yollan  o nlan   böjöik  bir  vahid  m ədəniyyət  və  iqtisadiyyat

zonasına çcvirm işdi.  İnsanlann və id eyalann bu ərazi  i b  sərbəst hərəkəti İbn Sina, Biruni, 

əl-Fərabi,  əl-X arəzm i,  Rudəki.  N əvai.  Q əzali  kimi  görkəm li  ensiklopedivaçı  alim lərin, 

şairlərin,  filosoflann  və  o n lan n   clm i  m ək təb brin in   m eydana  gəlm əsinə,  tə sə w Q f 

fəlsəfəsinin yayılm asına im kan  vcrmişdi.  B öyük  İpək Yohı vasitəsilə  şərqdə  Çin.  qərbdə 

isə A ralıq  dənizi  ölkələri  ilə  ticarət  və  m ədəniyyət  əlaqələri yaradılm ışdı.  Rom a  tacirləri 

Çinə  Rom a  ə y a b tb rin d ə n ,  Şərqi  A ralıq  dənizi  ərazilərindən  keçib  ged ird ib r.  İran  və 

Hindistan  tacirləri  isə  əsasən  M isirin  İsgəndəriyyə  şəhərində  m əskən  salırdılar.  Q ədim  

zam anlarda Boyük  İpək Yolunun  qollanndan  biri  Çindən  və  H indistandan  O rta A siyaya. 

sonra da U zbay çayı i b  X əzər dənizinə. daha sonra isə K ür çayı üzrə A lbaniyanın, İberiya 

və  K olxidanm   -  indiki  G ürcüstanın  əra z ib rin ə   qədər  uzanaraq  Q ara  dəniz  sah ilb rin ə 

və  K içik  A siyaya  daxil  olurdu.  Bu  yolun  Volqa  v a sitə sib   cənubi  Rus  çö lb rin ə.  oradan 

da  K n m a  və  Şərqi  Avropaya  gedib  çıxan  Step  qolu  da  v ar  idi.  Çindən  O rta  A siyaya, 

Şərqi  А \торауа.  Türk  X aqanlığm ın  paylaxtı  İtib .  Volqa-Kama  Bulqar  ölkəsinə  biliklər.



TARİXƏ PƏN CƏRƏ

m ədəniyyət  num unələri  daşm ırdı.  Q ədim   türklər  də  çinlilər  və  hindistanlılarla  yanaşı, 

Bizans və Sasani  dövləti ilə ticarət əlaqələri  yaratmışdılar.

III-VII  əsrlərdə  yollardan  biri  Transqafqazdan.  D ərbənddən.  Şimali  Q afqazdan 

keçir.  daha  sonra  Şərqi  Avropa  ölkələrinə  və  Bizansa  istiqam ət  alırdı.  A zərbaycan 

Böyük  İpək Y olunun m ühüm   qovşaq m əntəqəsi  idi.  E.ə.  II-I  əsrlərdə ən  gediş-gəlişli  yol 

A zərbaycandan  keçirdi.  Q ədim   yunan  coğrafiyaşünası.  səyyahı  və  tarixçisi  Sirabon  öz 

əsərlərində  ilk  dəfə  bu  yolun  oldugunu  yazm ışdı.  Bu  səbəbdən  həm in  yol  onun  şərəfinə 

'Strabon  yo lu "  adlandınlm ışdır.  Bu  yol  O rta  A siyadan  keçm əklə  Ç in  və  H indistan 

ərazisindən.  X əzər  dənizinə  çatandan  sonra  A zərbaycan  ərazisindən  uzanırdı.  Burada 

yol  iki  qola  aynlırdı.  Q ollardan  biri  K ür  çaym ın  a x a n   ilə  K olxida  və  İberiya  tərəfə 

istiqam ətlənirdi.  İkinci  qol  isə  X əzər dənizinin  qərb  sahili  boyu  D ərbənddən  v ə  Q afqaz 

steplərindən  keçm əklə yunan şəhər koloniyalarında sona yetirdi.

A zərbaycan  B öyük  İpək  Yolunım  işləm əsində  fəal  rol  oynam ış  və  m ühüm  

yükboşalim a  m əntəqəsi  kimi  lanınmışdır.  О   zam anlar  U zaq  Şərqdən  və  O rta  A siyadan 

gətirilən m allar A zərbaycan şəhərlərində boşaldılır. sonradan Bizansa v ə Şim ala daşınırdı. 

Bu. rus və ingilis lacirlərinin gedib-gəldiyi Volqa-Xəzər ticarət yolunun ink işaf etdirilm əsi 

nəticəsində  m üm kün  olm uşdu  [2.  s.  328].  O rta  əsrlər  sivilizasiyası  Böyük  İpək  Yoluna 

Şərq  fəlsəfəsinin.  А \тора  təbiət  elm lərinin  inkişafm a  güclü  təsirinə  görə  borcludur.  Bu 

yol  iyirmi  əsr  ərzində  m addi-m ənəvi  dəyərlər  m übadiləsi  vasitəsilə  Şərqin  v ə  Q ərbin 

təkrarsız  sivilizasiyalarını  əlaqələndirə  bilmişdir.  Q ədim   İpək  Yolu  yalnız  ticarətlə 

m əhdudlaşm am ış. ölkələrin hənərəfli inkişafipa. eyni zam anda m ədəniyyətlərin bir-birinə 

çulğalaşm asına  və nəticə etibarilə daha da zən g in b şm əsin ə gətirib çıxarm ışdır.  İpək Yolu 

yalnız beynəlxalq ticarətin inkişafm a deyil, bəm  də incəsənəti. m ədəniyyəti, elm i b ilik b ri. 

dini-fəlsəfi  dünyagörüşləri.  dili  daşıyafı  bir  dialoq  yolu  olm aqla.  m odəniyyətlərarası 

dialoqun  inkişafına da güclü  təkan  vermişdir.

Q ədim   İpək Yolu  yainız  iqtisadi  devil,  həm  də çox  böyük  strateji.  elm i  və  mədəni 

əhəm ivyət  daşıyır.  Yolun  X əzər  dənizino  çatdıqda  iki  qola  aynldığı  məlumdur.  Bir  qol 

X əzər  dənizinin  cənubundan  O rta  Şərq  və  Ə rəb  Y anm adasına.  oradan  quru  v ə  dəniz 

yolu  i b   M isir,  Şimali A frika ölkələri, A nadolu.  Bizans  və  digər Avropa  ölkələrinə  çatır. 

Ə w ə llə r  bu  yolun  O rta  Asiya  hissəsi  uzun  illər  türk  xalqlannm   nəzarəti  altında  qalm ış 

və  tic a rə tb   də  daha  çox  bu  xalqlar  m əşğul  olmıışdur.  D igər  qol  isə  X əzər  dənizinin 

şim alından  A vrasiyaya,  gəm ilərlə  Q ara  dəniz  sahilində  yerləşən  A nadolu  şəh ərb rin ə. 

Bizansa,  Dunay  çayı v a s h ə s ib  M arkəzi Avropaya. Volqa.  Don  və  D nepr çay lan   vasitəsi 

ilə  Baltik  dənizinə.  oradan  da  Skandinaviya.  Şimali  A vropa  ölkələrinə  v ə  İngiltərəyə 

qədor çatm ışdır  [3.  s.  9].

Q ədim   İpək  Yolu  keçm işdən  başlasa  da.  gələcək  inkişafa  istiqam ətlənib. 

A zərbaycanm   gələcək  perspektivlərini  m öəyyən  edir.  A zərbaycan  d ö v b tin in   bərpasm da' 

fəal rol oynayan m üasir İpək Yolu qədim  və oria çağlarda olduğu kim i. m ədoniyyətbrarası 

dialoqa.  ö lk ə b r  və  xalqlar  arası  əm əkdaşlığa.  bölgədəki  istchsalın  və  iqtisadi  inkişafm 

yüksəlm əsinə səbəb olacaqdır [3.  s.  10).

A

z



o

rb

a



y

c

a



n

 

K



c

s

p



ıı

b

li



k

s



ı 

D

in



Q

u



ru

m

ln



rh

ı 

1$ 



ü

/r

o



 

D

ö



v

lo



K

o

m



it

o

si



n

in

 



J

ıı



u

ıl

ı




А

гл

гЬ



л

у

с



л

п

 



R

e

s



p

u

b



li

k

n



s

ı 

D



in

Q



u

n

ım



la

rt

a



 

İş 


ü

zro


 

D

ö



v

lo



K

o

ın



it

o

s



in

in

 



J

ıı

ın



fl



TARİXƏ PƏN CƏRƏ

“ H aıtləııdi" təm sil edən A zərbaycan m ədəniyyəti sivilizasiyalararası  m ədəni  sintez 

prosesindən  doğulm uşdur.  Q eyd  edək  ki.  tan x d ə  olduğu  kimi.  bu  gün  də A zərbaycanın 

daxil  oidugu  “ Böyük  AvTasiya  çölü  kontinentin  əsas  kom m unikasiya  o x u   o laraq   qalır, 

Q ərb ilə Şərq arasm da  intensiv maddi.  m ədəni  v ə  info rm asiy a m übadiləsi bu ox bovunca 

baş verir. Qərbi Avropada və Sakit okean regionunda iqtisadi və texnoloji inkişafin q ü tb b ri 

arasm da gələcək nəqliyyatkom m unikasiyalan buradan keçə cək d ir'  [6, s. 489]. Avrasiyada 

sivilizasiyalar  arasında  m ədəni  dialoqun  və  sərbəst  tican>tin  tarixi  kom m unikasiya 

qovşaqlan  (TR A SEK A ,  “Nabukko'*.  Bakı-Tbilisi-C eyhan  ncft  kəm əri  -  Y.M)  yerləşir. 

Bütün  tarixi  dö\Tİərdə  olduğu  kim i.  bu  gün  də  "H artlənd”  (A zərbaycan)  iqtisadi  tranzit 

və sivilizasiyalararası dialoqun  translyatoru  funksiyalannı  yerinə vetirəcəkdir [6, s. 489].

A zərbaycan tarixi A zərbaycan siyasi coğrafiyasının Qara dəniz-Xozor-Bəsrə körfəzi 

arası  ərazilərdə  böyüyüb  kiçilm ə  tarixidir.  A zərbaycan  m ədəniyyət  arealı  isə  Aralıq 

dənizi-X əzər-Q ara  daniz-B əsrə  körfəzi  arası  ə ra z ib r olm uşdur.  Bu  əraz ib rd ə  doğulm uş 

antik  fəlsəfə,  Zərdüştlük.  İudaizm.  X ristianlıq  və  İslam  ideyalan  A zərbaycan  sosio- 

mədəni  ənənələrində,  dini-fəlsəfi  dünyagörüşlərində  sinkretik  şəkildə  əks  olunmuşdur. 

Yaxm  v ə  O rta  Şərqdə  baş  verən  bütün  dini-fəlsəfi.  sosial-m ədəni  proseslər A zərbaycan 

sosial  həyatım n  və m ədəniyyətinin şəkillənm əsində öz təsirini  hiss etdirmişdir.

H ər  bir  m ədəniyyətin  form alaşm asında  rol  oynayan  əsas  ü n sü rb rd ən   biri 

məkandır.  M əkan ikonoqrafiyası anlayışına ərazilərin sosial-m ədəni, dini. milli və məişət 

cizg ib rin i  özündə  əks  etdirən  xarakteristika  daxildir.  M ədəniyyətlər  varlıq,  elm.  dəyər, 

düşüncə param etrlərini  bir m əkana  əks  etdirdikləri  və о m akanı  bu  param etrlər əsasm da 

şəkilləndirdikləri ölçüdo form alaşır v əb irm ərk əz xüsusiyyəd qazanır... H ərbirm ədəniyyət 

yarandığı  m əkana  m ərkəz m ənası  yükləyir.  M ədəniyyət  və dünyagörüşü param etrb rin in  

m əkanda əks etdirilm əsi. о m əkanla em o s-m ilb t ünsürünün b ü tü n b şm əsi m ədəniyyətbrin 

xarakterini  m üəyy ən bşdirən   faktordur.  Tarix  bovu  A zərbaycan  m ədəniyyətlərarası 

ə la q ə b r proscsində özünəm əxsus  bir m övqeyə sahib olm uşdur. A siya-A vropa q itəb rin in  

optim al  m ərkozində  (‘'H artbnd*')  yer  alan  A zərbaycan  bəşoriyyət  tarixinin  qədim 

m ədəniyyət  m ərk əzb rin in   həm   m irasçısı,  həm  də  qonşu  h ö \z ə   m əd ən iv y ətb ri  arasında 

əla q əb rin   qurulm asında  bir  m ədəniyyət  hövzəsi  rolu  oynam aqdadır.  Turan.  İran.  Sami. 

Ellin m ədəniyyətlərinin geom ədəniyyət m ərkəzləri  və coğrafiyalan  olan  M esopotam iya, 

Türküstan  (M ərkəzi  A siya),  İran.  A nadolu  b ö lg ə b rin ı  coğrafi  və  m ədəni  bağ  kim i  bir- 

birinə  bağlayan  A zərbaycan  həm  də  M isir,  İran.  Hind,  Çin.  Türkiyə  m ədəniyyətbrinin 

form alaşdığı geom ədənı xətt üzərində yerləşən m əkan kimi. bu m ədən iy yətlərb  qarşılıqlı 

ticarət sistem inə daxil  olmuşdur. A zərbaycan ənənəvi  Şərq-İslam  m ədəniyyəti  ilə Yunan- 

Rom a m ədəniyyət ənənələri üzərində yuksəlm iş Q ərbin m odem ləşm ə prosesinin universal 

idcyalannı  sintezbşdirm əklə m ədəniyyət baxım m dan şərq-qərb.  ənonəvi-çağdaş. qədim - 

m odem .  iqtisadi-siyasi  m ənada  şim al-cənub  qarşıdurm alannı  öz  m ədəniyyətində  əks 

etdirən  və geniş şəkildə yaşayan ölkələrdən biridir.  O .  Şərqin düşüncə hikm əti  i b  Q ərbin 

rasional  və praqm atik düşüncə ənənəsini.  Şim alın  iqtisadi  yüksəlişi  i b  Cənubun  iqtisadi 

ə d a b t  axtan şın ı  birlikdə  m ənim səyərək  m ədəniyyətində  əks  etdirm ə  və  tarix  sahəsinə 

daşım a qabiliyyətinə m alik ölkədir.



TARİXƏ PƏNCƏRƏ

A zərbaycan coğrafiyası etnom ədəni vahid kimi e.ə. IV əsrdən etibarən form alaşm ağa 

başlam ışdır  [7.  s.  22].  Bu  dövrədək  isə  A zərbaycan  M esopotam iya,  Şim al-Q ərbi  İran. 

X orasan (Türküstan), Şorqi A nadolu. Q afqaz b ö lg ə b rin i bir-birinə bağlavan etno-m ədəni 

körpü  və  coğrafiya  rolunu  oynam ış.  bu  bölgədəki  xalqlar  vo  m ədəniyyətlərlə  vahid 

genezis  birliyinə.  etno-sosio-m ədəni  bütövlüyə  m alik  olm uşdur  [8.  s.  116].  A zərbaycan 

A vrasiyanm   cənub  qurşağında  Çindən  Sibirə  q ədər olan  böyük  Turan  coğrafivasınm   bir 

parçası  və  tərkib  hissəsi  olm aqla.  türk  dünyasına  nüfiız  edə  bilir.  O .  Şərq  (Türküstan) 

-  Q ərb  (A nadolu)  türklüyü  arasında  coğrafi,  etnik.  m ədəni  körpü  və  bag  kimi  türk 

dünyasınm   gələcəyini  bəlirləyən  statusu  ilə  seçilir.  H əm çinin  m üsəlm an  ölkə  kimi  digər 

m üsəlm an toplum ları  ilə dini və m ədənı bütünlüyə sahibdir.  O. ərazi və əhali baxım ından 

Q afqazın ən güclü ölkəsidir və burada vaşayan xalqlar. kiçik etnik qruplarla coğrafi. tarixi. 

m ədəni.  dini  birliyə  malikdir.  Bu  baxım dan.  A zərbaycan  Q afqazm   iqtisadi  və  m ədəni 

cografiyasm ın gələcəyini  m üəy y ənb şd irən   m ərkəz ölkədir.  Şərq-Q ərb  sivilizasiyalannın 

qovşağında  yerləşdiyi  üçün  m ədəniyyətinin  təm əlində  hər  iki  m ədəni  dəyərin  sintezini

yaradan  A zərbaycan  coğrafi  m övqeyi  və  m ədəniyyəti  i b   həm   Şərqə.  həm  Q ərbə  nöfuz

в

edə  bilən  m ərkəz  ölkə  kimi  böyük  üstünlöyə  malikdir.  H əm çinin  Şərqə  və  Q ərbə  açıq 



ölkə  olm aqla  iki  qüıb  arasm da  dialoq,  harm oniya.  əm əkdaşlıq  yarada  bilm ə  im kanma 

sahibdir.  Bu  nöqteyi-nəzərdon.  A zərbaycan  Şərqlə-Q ərb  arasındakı  m ədəni  sərhədləri 

ayıran deyil, bütünləşdirən xüsusiyyəd  ilə seçilir.

Şərq  m ədəniyyəti  arasında  özünəm əxsus tarixi  olan A zərbaycan  m ədənivyəti  daha 

çox Yaxın və O rta  Şərq  m ədəniyyəti  ilə qarşılıqlı  əlaqədə  form alaşm ışdır. A siya. Avropa 

və  Afrika  qitələrinin  və  m əd ən iyy ətb rin in   k ^ iş m ə   v ə  bir-birinə  bağlanm a  nöqtesi  və 

İslam  sivilizasiyasım n  coğrafi  və  m ədəni  bplgəsi  olan  O rta  Şərq  Y əhudilik.  Xristianlıq 

və  İslam  kimi  səm avi  dinlərin  doğııldugu  y er  olm aq  etibarı  ilə  m üqəddəs  to ф a q lar 

adlandınlm aqdadır.  A zərbaycan  X XI  əsrdə  O rta  Şərqdə  m əd əniyy ətb rin   dialoqu 

la y ih əb rin d ə fəal iştirak e tm ə k b . bu bölgədəki proseslərdə və yenidənqurm a lay ih əb rin d ə 

öz m illi m ənafeləri baxım m dan yararlanm a istiqam ətində fəaliyyət göstərm əkdədir. Bütün 

bu  faktorlan  nəzərə  alaraq  XXI  əsr  A zərbaycanın  m ədəni  təsir  dairəsini  və  qarşılıqlı 

mədəni  əm əkdaşlığını  Q afqaz.  Yaxın  \ ə   O rta  Şərq.  Turan,  bütünlükdə  isə  Avro-Asiya 

m əkanlannda g enişb nd irm ək  zəruridir.

B ir  sivilizasiyanm   təsir  zonası  prinsipi  “ Bövük  M əkan"  adı  alm ışdır  [6?  s.  74]. 

A zərbaycanın təsirdairəsi tarix boyu Q afqaz. Yaxın v ə O rta Şərq. Turan. İslam coğrafiyalan 

olm uşdur  və  hazırda  bütün  Avrasiya  coğrafiyası  boyu  genişlənm əklə.  bu  coğrafiyalan 

türk  m ədəoıyyətınin  yayılm asm ın  “ Böyük  M əkan"ına  çevirm ə  potensialına  malikdir. 

A zərbaycan özünün coğrafi m övqeyindən. təbii ehtiyatlanndan və potensialından istifadə 

edərək.  İpək  Yolunun  bərpası.  A vropa-Q afqaz-A siya  nəqliyyat  dəhlizinin  yaradılm ası. 

X əzor hövzəsinin karbohidrogen ehtiyatlannm  işlənm əsi və dünya b azarlanna çıxanlm ası 

lay ih əb rin i  səm ərəli  həyata  keçirir  [9,  s.  24].  R espublikam ız  bu  gün  region  və  dünya 

d ö v lə tb ri  i b   geniş  siyasi.  iqtisadi  m ədəni  və  digər  əlaqələr  qurur.  bir  çox  beynəlxalq 

iqtisadi  eneıji  və  nəqliyyat-kom m unikasiya  layihələrinin  əsas  iştirakçılanndan  və 

təşəbbüskarlanndan  biridir.  Ə srin  m üqaviləsi  olan  Bakı-Tbilisi-Ceyhan  neft  kəm əri. 

A zərbavcan  qazım   Avropa  b azann a  nəql  edən  B akı-Tbilisi-Ə rzunım   qaz  xətti.  Bakı-

Л

/.

o



rb

a

y



c

a

n



 

R

e



s

p

u



b

li

k



a

s

ı 



D

in



Q

ıı



ım

ln

rl



 

İ^



ü

zro



 

D

ö



v

lo



K

o

m



it

o

si



n

in

 



J

u

rn



a




A

zo

rb



ay

ca

n



 

K

es



p

ıı

b



li

k

as



ı 

D

in



Q

u



m

m

la



ı 

la 


Iş 

üz

ro



 

D

ö



v

lo



K

o

m



ito

si

n



ı 

Jurnnlı



Tbilisi-Q ars  dəm iryolu  xətti  regional  və  beynəlxalq  əm əkdaşlığın  parlaq  nümunələridir. 

A zərbaycan Avropanm  eneıji  təhlükosizliyi  üçün m ühüm  əhəm iyyət daşıyan  "N abukko” 

layihəsinə önəm  verir.  İldə 26-32  m ilyard  kubm etr qaz ош гэсэк ^N abukko” boru kəməri 

i b   A zərbaycan,  Q azaxıstan.  Türkm ənislan  qazı  AvTopa  bazarlarına  ixrac  olunacaq. 

“ N'abukko" boru kəm ərinin ötürülm əsində tranzit ölkə rolu oynavan Türkivə. Bolqarıstan. 

Rum ıniya.  M acarıstan,  A vstriya  ö lk ə h ri  ilə  A zərbaycan  arasında  eneıji  əm əkdaşlığı  və 

təhlükəsizliyi  sahəsindəki  əm əkdaşlıq  A zərbaycanın  beynəlxalq  m övqeyinin  artm asına 

xidm ət  etm əkdədir  [5,  s.  267-268].  A zərbavcan  B öyük  İpək  yolunun  bərpası  ilə  bağlı 

Şərq-Q ərb,  Şim al-Cənub  kom m unikasiya  layihələrinin  həyata  keçirilm əsində  də  vacib 

rol oynayır.  Bu m əqsədlə  1998-ci ilin sentyabnnda Bakı  şəhərində keçirilm iş B öyük İpək 

Yolunun  bərpası  üzrə  beynəlxalq  konfransda  A \Topa-Q afqaz-Asiya  dəhlizinin  inkişafı 

üzrə çoxtərəflı  saziş  imzalanmışdır.  D igər tərəfdən.  m ərkəzində A zərbaycanm   dayandığı 

TRA SEK A   layihəsinin  H indistandan  v ə  Çindən  başlayaraq  Portuqaliya  və  İspaniyaya 

qədər  böyük  bir  coğrafi  ərazidə  verləşən  А \тора  v ə  A siya  d ö v b tlərin i.  Cənub-Şərqi 

A sivadan  А \тора  B irliyinə  qədər  nəhəng  iqtisadi  güc  m ərkozlərini  əharə  etm əsi  və  ən 

əlverişli  m arşrutla  birləşdirm əsi  regional  və  qlobal  təhlükəsizliyin  təm in  olunm asında 

böyük  töhfə  olm uşdur.  Homçinin.  Q ara  dəniz  və  X əzər  dənizi  regionunun  dünya 

iqtisadiyyatına  inteqrasiya olunm asını  təm in ermişdir. Avтора ölkələri  ilə m ünasibətlərin 

inkişafında  tarixi  İpək  Yolunun  bərpasm ı  nəzərdə  tutan T R A SEK A  proqram m ın  həyata 

keçirilm əsi  olduqca  əhəm iyyətlidir.

H azırda  dünyada  dörd  mindən  çox  beynəlxalq  və  regional  təşkilat  m övcuddur  ki. 

bunlann  300-dən  çoxu  hökum ətlərarası  təşkilatlardır.  A zərbaycan  Birləşmiş  M illətlər 

Təşkilatı (BM T), Avropada Təhlükəsiziik və Ə m əkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT), Avropa Şurası 

(A Ş),  M üstəqil  D övlətlər  Birliyi  (M D B),  G UAM   (G üreüstan.  Ukrayna.  Azorbaycan,




TARİXƏ PƏNCƏRƏ

M oldova),  İƏT  (İslam  Ə m əkdaşlıq  Təşkilatı),  Q ara  Dəniz  İqtisadi  Ə m əkdaşlıq  Təşkilatı 

(Q D İƏ T),  P arlam entbrarası  İttifaq  (Pİ).  İqiisadi  Ə m əkdaşlıq  Təşkilatı  (İƏ T)  kimi 

beynəlxalq  təşkilatların  üzvu  olm aqla  bərabər.  NATO.  Avropa  Yenidənqurma  və  İnkişaf 

Bankı.  BeynəLxalq Valyuta Fondu və digər təşkilatlarla fəal əm əkdaşlıq edir [9. s. 24].

Yuxanda  sadalanlan  üm um iləşdirsək.  m addi-m ənəvi  sərvədərinin  qüdrəti. 

geopolitik  m övqeyi  ilə.  Şərqdən-Q ərbə  qədər  uzanan  y o llan   bir-birinə  qoM işdurmaqla. 

Asiya-AvTopa  inteqrasiya  prosesində  körpü  rolu  oynayan,  Şim al-Cənub  daşım açılıq 

koridorunda  C ənubun  Şim ala  açılan  qapısı  olaraq.  özünün  hidrokarbon  m ənbələri  ilə 

Xəzər. A ralıq dənizi. Q ara dəniz. Baltik dənizi regionlannı bir-birinə qo \ıışduran. Cənubi 

Q afqazm  Avropa A tlantik m əkanına  inteqrasiyasına nail  olan A zərbaycan...  [10.  s.  355] 

XXI  əsrdə qlobal  vəhdət və dialoq ideyalannı  uğurla həvata keçirməkdədir.

ƏDƏBİYYAT

1.  Səlahəddin Xəlilov. Siviiizasiyalararası  Dialoq. Bakı: 2009.

2. 

Kəmalə  Xəlilova.  Qədim  Si\ ilizasiyalann  Böyfik  İpək  Yolu.  Vffl  Türk  Dünyası  Iqtisadiyyat. 



Elm  və  Mədəniyyət Fonımunun  ''İpək Yolu XXI  Əsrdə"  mövzusunda  Beynəlxalq  Konfransımn 

materiallan. Bakı:  İqtisad Universiteti. 2009.

3.  Ahmet  Vecdi Can.  Tarihi  İpek Yolunun Yeniden Canlandınlması:  Engeller ve Çözüm Arayışlan. 

VIII  Türk  Dünvası  İqtisadiyyat.  Elm  və  Mədəniyyət  Fommunun  “Ipək  Yohı  XXI  Əsrdə” 

mövzusunda Beynəlxaiq Konrransının materiaflan. Bakı:  İqtisad Univcrsiteti, 2009.

4.  Ərəstun Həbibbəyli. Siv ilizasiyalann Kəsışməsində Tüık Dünyası.  Bakı:  Elm və Təhsil. 2011.

5 . 

N

ovtuz



 

Məmmədov.  Geosiyasətə  G iriy  I 

c ild . 

Geosıyasətin  nəzəri  əsaslan. 

B a k ı:  A z arfaayc a n  

rwşriyyatı. 2011.

6. 

Novruz  Məmmədov.  Geosiyasətə  Giriş,  II  cild.  Müasir  geosiyasi  proseslər.  Bakı:  Azərbaycan 



nəşriyyatı. 2011.

7.  İsmail Kayabalı. С emend ет Arslano£lu. Azerbaycan Türkleri. Kültür lanhının ana hatlan. Ankara: 

Azərbaycan külrür dərnəyi yayınlan. N  12.  1978.

8. 


İsmail  Mehmetov. Türk Kafkasmda Siyasi vc Einik Yapı.  E*kı çağlardan günümüze Azerbaycan 

tarihi. İsıanbul: Ötüken. 2009.

9.  Heydər Əlıyev və Şərq. II cild.  Bakı: Ozan. 2002.

10.  Nerman Kocatürk.  İlham Aliyev: İpək yolu uygarlıgı ve Azerbaycan Diplomasisi.  İstanbul: 2009.

Л

/.о


гЬ

л

у



с

а

п



 

K

e



s

p

u



b

li

k



o

s

ı 



D

in



Q

ım

ım



la

rl

n



 

!•#


 

ı'ı


zr

D



ö

v

lo



K

o



m

U

o



si

n

in



 

J

u



m





Yüklə 139,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə