TARİXƏ PƏN CƏRƏ
MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI
DİALOQ VƏ İPƏK YOLU
Yasəmən MAHMUDOVA
,
AMEA-nın Falsəfə və Hüquq İnstitutunun
Dinşünaslıq və mədaniyyətm fəlsəfi
problemləri şöbəsinin elmi işçisi
A Ç A R SÖ ZLƏ R:
Ozrb. Taiassokratiya. TeUumkraäya, “Harxiznd . İp^k Yoiu-
КЛЮ ЧЕВЫ Е СЛОВА Восток. 3anaö. Таласеократия. Тсиурократ ия. Харп;
ленд. Ш езковый Путь.
K E Y
И
ORDS. East. West. ThalassocraJui. Tellurocracy. Heartland. Silk Hay
Şərq-Q ərb sivilizasiyalarm m dialoqu v ə üm um bəşəri vəhdət ideyası XXI əsrdə
qlobal inkişafın əsas prioritetlərindon birinə çevrilmişdir. 2000-ci ildə İran Prezidenti
M .X atəm inin Şərq və Q ərb sivilizasiyasının dialoqu ideyasm ı gündəm ə gətirm əsi.
U N ESCO -nun 2001-ci ili “ S ivilizasivalann dialoqu" ili elan'etm əsü 2008-ci ildə Bakıda
“ M ədəniyyətlərarası dialoqda q adm lann rolunun g en işb n m əsi" m övzusunda beynəlxalq
forumun keçirilm əsi, 2009-cu ildə Bakının İslam m ədəniyyətinın paytaxtı elan edilm əsi
[1. s. 17-19], A zərbaycanda Bevnəlxalq H um anitar Forum un. M ədəniyyətbrarası
Dialoq üzrə D ünya Forum unun. D avos İqtisadi Forum unun. “ Eurovision-2012'* mahnı
m üsabiqasinin keçirilm əsi, 1993-cü ildə TRA SEK A proqram ının yaradılm ası bu ideyanın
gerçəkləşdirilm əsino xidmot etməkdədir. XX əsrdə TRA SEK A layihəsi çərçivəsində
öz işinə başlayan Böyük İpək Yolunun bərj&sı nəinki Q afqaz bölgəsində, bötünlükdə
Avrasiya m əkam nda A zərbaycanın iştiraki ilə inteqrasiya prosesinin əsasını qoym uş,
Asiya ilə Avropanı birləşdirən. körpü rojunu oynayan layihəvə çevrilmişdir.
Böyük İpək yolunun bərpası sivilizasiyalann m inillik dialoqunun təzələnm əsidir.
Avropa Birliyinin dəstəklədiyi AvTOpa-Qafqaz-Asiya N əqliyyat Dəhlizi (TRA SEK A )
proqram ı sayəsində Şərqi A vropadan Q ara dəniz və X əzər dənizi yolu ilə O rta Asiyaya.
Şim al-Cənub dəm ir-dəniz yolu koridom ilə Şimali Avropa. Rusiya. X əzər dənizi, İran
v ə Bəsrə körfəzindən H indistana uzanan yeni ara koridorlann açılm ası ilə X XI əsrdə
İpək Yolunun yenidən canlandırılm ası ölkələr və xalqlar arasında dialoq və əm əkdaşlığın
gücb n d irilm əsin ə xidm ət edəcəkdir. Avropa və A siyanın 32 ölkəsinin im zaladığı saziş
əsasm da uzunlugu 14 m in kilom etrdən artıq olan Trans-A siya yolunun çəkilm əsi i b
A tlantik və Sakit okean höv zəb rin d ək i ö lk ə b r əlaqəbndiriləcəkdir. Başlıca m agistrallar
A zərbaycanın da iştirakı ilə Yaponiyadan Türkiyəyədək və Ç indən B olqanstanadək
uzanacaqdır [2. s. 330].
M ü x təlif geosiyasi
m araqlann
toqquşm asına
deyil,
ümumi
m araqlann
əlaqələndirilm əsi prinsipino əsaslanan Boyük İpək Yolu ideyasınm oriaya atılıb, həyata '
keçirilm əyə başlanm ası bəşəriyyətin qlobal p ro b lem b rin in həlli yolunda, dünyanın
inkişafında yeni və nəhəng bir addım hesab edilir. Bu layihə ilk növbədə Q ə rb b Şərq
arasında etibarlı nəqliyyat dəhlizinin form alaşm asına yönəldilsə də. region ö lk əb rinin
/\
z
o
rb
a
y
c
«
ın
K
c
s
p
u
b
lik
.ı
s
ı
D
in
i
Q
ıı
ru
m
la
rl
a
Iş
ü
/r
o
D
öv
lot
K
om
itosinin
J
u
rn
a
lı
A
zo
rb
n
y
c.
ın
K
es
p
u
b
li
k
iv
sı
D
in
i
Q
ıı
rt
ım
la
rl
a
iiz
ro
D
ö
v
lo
t
K
o
m
it
o
si
n
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏN CƏRƏ
inkişafinda. dünva birliyi ilə əlaq əb rin genişbnm əsindo keyfiyyətcə ta m a m ib yeni,
m üsbət d əy işiklik b rin başlanğıcını qoyur.
Şərqlə Qərbi Q afqaz və Q ara dəniz vasitəsilə bir-birinə bağlam aq m əqsədi güdən
TRA CECA isə A zərbaycan. Erm ənistan. G ürcüsıan. Q azaxıstan. Q ırğızıstan. M oldova.
Tacikisian. U krayna, Ö zbəkistan. Rum ıniya. B olqanstan və Türkiyə ölkələri ilə Avropa
Birliyi arasındakı inteqrasiyanın gücb n d irilm əsin ə xidm ət etm əkdədir [3, s. 14]. Bakı-
Tiflis-Ceyhan neft kəm əri. Bakı-Tiflis-Ə rzurum qaz kəm əri. Bakı-Tiflis-Qars domir
yolu. X əzərin dibindən O n a A siya ölkələrini və A zərbavcanı T ürkiyə v ə Avropa ilə
birləşdirəcək optik kabel xəttinin - "O ptik İpək YolıTnun çokilişi” Q ədim İpək Yolunun
b əф asın d a A zərbaycanm əhəm iyyətini artırmaqdadır. Ş ərqlə Q ərb arasında "yum şaq
güc" kimi form alaşaraq. qlobal inteqrasiyam n və əm əkdaşlığın əsasının qoyulm asında rol
oynayan A zərbaycanın iştirakı ilə bir çox ölkələrin. xalqlann. d ö v b tb r in və m illətb rin
m inillik tarixini əhatə edən Böyük İpək Y olunun bərpası öçöncü m inilliyə yönəlm iş
qlobal xarakterli inkişaf proqram ı olm aqla. ö lk əb rarası səm ərəli regional inteqrasiyanm .
qarşılıqlı faydalı əm əkdaşlığın perspektiv istiqam ətini m üəyyən edir.
A zərbaycan XXI əsrdə çoxsaylı qlobal eneıji lay ih əb ri ilə Şərq-Q ərb. dəniz
(Avropa) və quru (A siya) gücünün inteqrasiyasına çalışmaqdadır. Şərq-Q ərb sivilizasiya
d əy ərb ri əsasında formalaşan A vropa-Asiya dö v lətb rin in siyasi coğrafıyalanm n
şəkilbnm əsinə “tellurokratiya" və '*talassokratiya“ dualizm i tarix boyu öz təsirini
göstərmişdir. Fundamental dualizm - “ Dəniz və Q unı dualizm i” konsepsiyası ilk
dəfə alm an hiiquqşünas Karl Şmitt (1888-1985) tərəfindən ortaya qoyulmuşdur. Bu
paradiqm aya əsasən. Şərq sivilizasiyasm ın m əkan ikonoqrafiyasmı
(bu anlayışa ərazibrin
sosial-mədəni. dini. m illi və məişəı cizgilərini özüncb əks eidirən xcırakteristika daxildir)
Q uru ünsürü. Q ərb sivilizasiyasm ı isə D əniz ünsürü m öəyyən edir. Fundam ental dualizm ə
görə. d ö v b tb r və xalqlar öz coğrafi ərazi xarakteristikasm a görə iki qrupa bölünürlər: a)
qunı (“tellurokratiya” - yunanca "torpaq v asitəsib hökm ranlıq" və ya “qurunun qüdrəti'*
dem əkdir): dəniz (“talassokratiya” - yunanca “dəniz v a sitə sib hökm ranlıq" və ya “dəniz
qüdrəti" dem əkdir). B əşəriyyətin bütün inkişafı dö\T ündə bu iki qrup arasında qarşıdurm a
və m übarizə getmişdir. Fundamental dualizm nəzəriyyəsinə görə. m əkan və sərvət
ugrunda m übarizə m üasir dö\Tdə Q ərbin dəniz d ö v b tb r i i b Avrasiyanm quru ö lk ə b ri
arasında (R usiya. İran - Y. M ) davam etm əkdədir və bu gələcəkdə də davam edəcəkdir.
Talassokratiya tarixən Q ərb və A tlantik okeanı. tellurokratiya isə Şərq və Avrasiya qitəsi ilə
bağlıdır. Q uru və dəniz q ü d rətb ri (im perivalan) ənənəvi Şərq-Q ərb sivilizasiyalanm təm sil
edir. M üasir dövrün geosivasətçilərindən Frensis Fukuyam a dəniz-quru qarşıdurmasını
Şərq-Q ərb sivilizasivalanm n təzahörü kimi görm üşdür [4. s. 28].
Bu dualizm içində "H artb m T i (Yerin M ərkəzi) təmsil edən A zərbaycanın geosiyasi
mənsubiyyəti və mövqeyi geosiyasi nəzəriyyələrdə dəqiq m üəyyənbşdınlm işdir. M əsəb n ,
H.M akkinderin 1904-cü ildə yaratdığı konsepsiyaya görə. A zərbaycanın yerbşdiyi
ərazi ‘larix in coğrafi o x u ' adlanan m ərkə/in geosiyasi т э к а п т а aiddir. M akkinderin
“ Hartlənd"
(Şərqi Avropadan tııtmuş Çinə qzdər uzartan Avrasiyanm mərfazi torpağı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
nzzanb tutulur)
adlandırdığı bu geniş ərazinin mərkəzi Azərbaycandır. H.M akkinderdən
sonra bötün geosiyasətçi nəzəriyyəçilər dünvanın geosiyasi bölgüsünü təsvir edərkon
Azərbaycanı "H a rtlən d 'ə daxil etmişlər. Geostrateji cəhətdən "H arilənd"in m ərkəzındə
yeriəşən A zəfbaycan - Şimalla Cənubun. Şərqlə Qərbin, yəni m üxtəlif geosiyasi qütblərin.
sivilizasivalann və dinlərin qovuşduğu. regional və qlobal m araqlann üst-üsiə düşdüyü
m əkan kimi fövqəladə əhəm iyyəti ilə şərtlənir. Bütün bunlarölkəni unikallığı ilə fərqbndirir
və dünyanın təhlükəsizlik arxitekturasınm form alaşm asm da Azərbaycanın səmorəli
iştirakım vacib edir [5. s. 240]. Tarixən olduğu kimi. bu gün də *'Hart!ənd" - Azərbaycanm
da daxi! olduğu Böyük Avrasiva çölö - Şərq i b Q ərb arasında nəhəng təbii komm unikasiva
dəhlizi rolunu oynayır. Şərq-Qorb arası dəhlizin - ‘*Hartlənd” in ucqarlan boyunca Aralıq
dənizi sahillərini. A w asiya v ə Afro-A siya çöllərinin təbii etnik sərhədlərini birləşdirmiş
dünva im periyalan - Midiya, Əhəməni, Roma. Osmanlı. Monqol-Tatar, Rusiva. Ərəb
xilafəti və sivilizasiyalan yaranm ış, mədəniyyətlərin toqquşması. qarşılıqlı təsirb ri və bir-
b irb rin i zənginləşdirm əsi baş vermiş. superetnoslann düşmənçilik və sülh sərhədbrində
əbədi mədəni dialoq axtanşlan getmişdir. Tarix boyu Böyük Avrasiya çölü “ Hartbnd**
kontinentinin əsas kom m unikasiya oxu olaraq qalmışdır. Kontinental ox ətrafmda
bərqərar olm uş Şərq-Qərb sivilizasiyalan tarix boyu bir-birini raüntəzəm surətdə əvəz
eimişdir. Beləliklə də. “H artbnd"in (A zərbaycanın - Y..V1) kom plem enıar rolu oynadığı
Şərq-Qərb sivilizasiyalan bəşariyyətin mənəvi tərəqqisini idarə enniş, mənəvi tərəqqinin
hərəkətv erici q ü v v əb ri olan dünya d in b ri və insan hüquqlan sivilizasiyalann sərhədbrində
yaranm ışdır
[6, s. 489]. A zərbaycanın təmsil etdiyi **Hartbnd”in larixi fimksiyası
sivilizasiyalararası komplemcntarlıq (tam am lam a) rolu ovnam aq olmuşdur. Q cyd edək ki,
larixi komplementarlıq rolunu həm də ‘,H artbtıd”dən keçən İpək Yolu oynamışdır.
Q ədim sivilizasiyalan bir aray a,g ətirən İpək Yolu dünya tarixində ən yüksək
nailiyyətlərdən biridir. XIX əsrdə alm an coğrafiyaşünası v ə gcoloqu Ferdinand fon
R ixthofenin *'İpək YolıT adlandırdığı bu yol Ç ində başlayıb İngiltərədə bitən, dünyanın
ən qədim və ən böyük ticarət yoludur [3. s. 8]. U zunluğu 12 800 km olan Böyük İpək
Yolu m in il ərzində Ş ə r q b Q ərbi birləşdirən ikitərəfli siv ilizasiyalar m əkanı olm uşdur
[3. s. 8]. E. ə. XI əsrdə əsası qovularaq b. e. XVI əsrinədək fəaliyyət göstərən Böyük
İpək Yolu xalqlann qarşılıqlı sərfəli ticarət əlaq əb rin ə yardım çı olm uş. həm də dinlərin
qarşılıqlı anlaşılm asm a. m ədəniyyətlərin, elm i-texniki nailiyyətlərin qovuşm asına şərait
yaratm ışdır. A ralıq dənizinin qunı ərazibrindon Sakii okeanadək, yəni Çinədək m üxtəlif
ölkələri və xalq lan birləşdirm iş. onlann m addi v ə m ənəvi d o y ərb ri arasm da əlaqə
yaratm ış İpək Yolu vasitəsilə ə s r b r boyu ideyalar. texnologivalar. inanclar m ü b ad ib si
həyata keçirilm işdir. Bu yol həm də etnik m iqrasiyalar yohı idi. Eram ızın I m inilliyindən
başlayaraq Şərqdən Q ərbə köçəri q əb iləb rin - skiflərin. sarm atlann. hunlann. avarlann.
bolqarlarm . m acarlann, peçen eq b rin saysız-hesabsız k ö ç b ri hərəkət edirdi. M əhz buna
görə də bu vol türklər arasında “B oyük köç y o h T adlandınlm ışdır. E.ə. II-III əsrdən
başlayaraq b. e. XVI əsrinin sonunadək Çindən İspaniyayadək beynəlxalq əlaqələr bu
vol v asitəsib həyata keçirilirdi. İpək Yolu keçdiyi ölkələrin siyasi. iqtisadi. mədəni
quruluşunım təşəkkül lapm asında bövük rol oynam ışdır. Yolıın bütün m arşrutlan boyu
kiçik və iri ticarət şəhərləri m eydana gəlm iş. m ühüm ctnik p ro se sb r getm iş. m əd ən iyyətbr
A
z
o
rb
a
y
c
a
n
R
c
s
p
u
b
li
k
a
s
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rh
ı
İ$
üzra
D
ö
v
lo
t
K
o
m
it
o
si
n
in
jı
ım
a
lı
А
/огЬлусап
K
e
s
p
u
b
lik
.ı
s
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
lo
rl
.ı
İş
lb
.r
o
Dövlot
K
om
itosinin
J
u
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
arasında fəal qarşılıqlı əlaqələr güclənm iş. irim iqyaslı ticarət əm əliyyatlan apanlm ış.
diplom atik m ü q av ib lər bağlanm ış, hərbi s a z iş b r im zalanm ışdır. H əm in regionda vaşayan
xalqlar horflərb yazınm və dünya d in b rin in yayılm asında. bir çox m ədəni və texniki
nailiyyətlərin qazanılm asm da böyük rol oynam ışlar [2. s. 325].
Böyük İpək Yolunun qollanndan birinin
Şərqi A ralıq dənizi sahilbrindon
Çinədək olan hissəsi Rom adan başlayır. A ralıq dənizi sahilləri i b uzanaraq Suriyanm bir
hissəsindən. M esopotam iyadan, Şimali İrandan, O rta A siyadan keçib. Şərqi Türküsıan
vahələrinə. daha sonra Ç inə çatırdı. Türkiyəni, Q afqazı. Q ərbi Çini, İranı. Ə fqanıstanı və
H indistam b irb şd irən karvan yollan o nlan böjöik bir vahid m ədəniyyət və iqtisadiyyat
zonasına çcvirm işdi. İnsanlann və id eyalann bu ərazi i b sərbəst hərəkəti İbn Sina, Biruni,
əl-Fərabi, əl-X arəzm i, Rudəki. N əvai. Q əzali kimi görkəm li ensiklopedivaçı alim lərin,
şairlərin, filosoflann və o n lan n clm i m ək təb brin in m eydana gəlm əsinə, tə sə w Q f
fəlsəfəsinin yayılm asına im kan vcrmişdi. B öyük İpək Yohı vasitəsilə şərqdə Çin. qərbdə
isə A ralıq dənizi ölkələri ilə ticarət və m ədəniyyət əlaqələri yaradılm ışdı. Rom a tacirləri
Çinə Rom a ə y a b tb rin d ə n , Şərqi A ralıq dənizi ərazilərindən keçib ged ird ib r. İran və
Hindistan tacirləri isə əsasən M isirin İsgəndəriyyə şəhərində m əskən salırdılar. Q ədim
zam anlarda Boyük İpək Yolunun qollanndan biri Çindən və H indistandan O rta A siyaya.
sonra da U zbay çayı i b X əzər dənizinə. daha sonra isə K ür çayı üzrə A lbaniyanın, İberiya
və K olxidanm - indiki G ürcüstanın əra z ib rin ə qədər uzanaraq Q ara dəniz sah ilb rin ə
və K içik A siyaya daxil olurdu. Bu yolun Volqa v a sitə sib cənubi Rus çö lb rin ə. oradan
da K n m a və Şərqi Avropaya gedib çıxan Step qolu da v ar idi. Çindən O rta A siyaya,
Şərqi А \торауа. Türk X aqanlığm ın paylaxtı İtib . Volqa-Kama Bulqar ölkəsinə biliklər.
TARİXƏ PƏN CƏRƏ
m ədəniyyət num unələri daşm ırdı. Q ədim türklər də çinlilər və hindistanlılarla yanaşı,
Bizans və Sasani dövləti ilə ticarət əlaqələri yaratmışdılar.
III-VII əsrlərdə yollardan biri Transqafqazdan. D ərbənddən. Şimali Q afqazdan
keçir. daha sonra Şərqi Avropa ölkələrinə və Bizansa istiqam ət alırdı. A zərbaycan
Böyük İpək Y olunun m ühüm qovşaq m əntəqəsi idi. E.ə. II-I əsrlərdə ən gediş-gəlişli yol
A zərbaycandan keçirdi. Q ədim yunan coğrafiyaşünası. səyyahı və tarixçisi Sirabon öz
əsərlərində ilk dəfə bu yolun oldugunu yazm ışdı. Bu səbəbdən həm in yol onun şərəfinə
'Strabon yo lu " adlandınlm ışdır. Bu yol O rta A siyadan keçm əklə Ç in və H indistan
ərazisindən. X əzər dənizinə çatandan sonra A zərbaycan ərazisindən uzanırdı. Burada
yol iki qola aynlırdı. Q ollardan biri K ür çaym ın a x a n ilə K olxida və İberiya tərəfə
istiqam ətlənirdi. İkinci qol isə X əzər dənizinin qərb sahili boyu D ərbənddən v ə Q afqaz
steplərindən keçm əklə yunan şəhər koloniyalarında sona yetirdi.
A zərbaycan B öyük İpək Yolunım işləm əsində fəal rol oynam ış və m ühüm
yükboşalim a m əntəqəsi kimi lanınmışdır. О zam anlar U zaq Şərqdən və O rta A siyadan
gətirilən m allar A zərbaycan şəhərlərində boşaldılır. sonradan Bizansa v ə Şim ala daşınırdı.
Bu. rus və ingilis lacirlərinin gedib-gəldiyi Volqa-Xəzər ticarət yolunun ink işaf etdirilm əsi
nəticəsində m üm kün olm uşdu [2. s. 328]. O rta əsrlər sivilizasiyası Böyük İpək Yoluna
Şərq fəlsəfəsinin. А \тора təbiət elm lərinin inkişafm a güclü təsirinə görə borcludur. Bu
yol iyirmi əsr ərzində m addi-m ənəvi dəyərlər m übadiləsi vasitəsilə Şərqin v ə Q ərbin
təkrarsız sivilizasiyalarını əlaqələndirə bilmişdir. Q ədim İpək Yolu yalnız ticarətlə
m əhdudlaşm am ış. ölkələrin hənərəfli inkişafipa. eyni zam anda m ədəniyyətlərin bir-birinə
çulğalaşm asına və nəticə etibarilə daha da zən g in b şm əsin ə gətirib çıxarm ışdır. İpək Yolu
yalnız beynəlxalq ticarətin inkişafm a deyil, bəm də incəsənəti. m ədəniyyəti, elm i b ilik b ri.
dini-fəlsəfi dünyagörüşləri. dili daşıyafı bir dialoq yolu olm aqla. m odəniyyətlərarası
dialoqun inkişafına da güclü təkan vermişdir.
Q ədim İpək Yolu yainız iqtisadi devil, həm də çox böyük strateji. elm i və mədəni
əhəm ivyət daşıyır. Yolun X əzər dənizino çatdıqda iki qola aynldığı məlumdur. Bir qol
X əzər dənizinin cənubundan O rta Şərq və Ə rəb Y anm adasına. oradan quru v ə dəniz
yolu i b M isir, Şimali A frika ölkələri, A nadolu. Bizans və digər Avropa ölkələrinə çatır.
Ə w ə llə r bu yolun O rta Asiya hissəsi uzun illər türk xalqlannm nəzarəti altında qalm ış
və tic a rə tb də daha çox bu xalqlar m əşğul olmıışdur. D igər qol isə X əzər dənizinin
şim alından A vrasiyaya, gəm ilərlə Q ara dəniz sahilində yerləşən A nadolu şəh ərb rin ə.
Bizansa, Dunay çayı v a s h ə s ib M arkəzi Avropaya. Volqa. Don və D nepr çay lan vasitəsi
ilə Baltik dənizinə. oradan da Skandinaviya. Şimali A vropa ölkələrinə v ə İngiltərəyə
qədor çatm ışdır [3. s. 9].
Q ədim İpək Yolu keçm işdən başlasa da. gələcək inkişafa istiqam ətlənib.
A zərbaycanm gələcək perspektivlərini m öəyyən edir. A zərbaycan d ö v b tin in bərpasm da'
fəal rol oynayan m üasir İpək Yolu qədim və oria çağlarda olduğu kim i. m ədoniyyətbrarası
dialoqa. ö lk ə b r və xalqlar arası əm əkdaşlığa. bölgədəki istchsalın və iqtisadi inkişafm
yüksəlm əsinə səbəb olacaqdır [3. s. 10).
A
z
o
rb
a
y
c
a
n
K
c
s
p
ıı
b
li
k
.ı
s
ı
D
in
i
Q
u
ru
m
ln
rh
ı
1$
ü
/r
o
D
ö
v
lo
t
K
o
m
it
o
si
n
in
J
ıı
rı
u
ıl
ı
А
гл
гЬ
л
у
с
л
п
R
e
s
p
u
b
li
k
n
s
ı
D
in
i
Q
u
n
ım
la
rt
a
İş
ü
zro
D
ö
v
lo
t
K
o
ın
it
o
s
in
in
J
ıı
ın
fl
lı
TARİXƏ PƏN CƏRƏ
“ H aıtləııdi" təm sil edən A zərbaycan m ədəniyyəti sivilizasiyalararası m ədəni sintez
prosesindən doğulm uşdur. Q eyd edək ki. tan x d ə olduğu kimi. bu gün də A zərbaycanın
daxil oidugu “ Böyük AvTasiya çölü kontinentin əsas kom m unikasiya o x u o laraq qalır,
Q ərb ilə Şərq arasm da intensiv maddi. m ədəni v ə info rm asiy a m übadiləsi bu ox bovunca
baş verir. Qərbi Avropada və Sakit okean regionunda iqtisadi və texnoloji inkişafin q ü tb b ri
arasm da gələcək nəqliyyatkom m unikasiyalan buradan keçə cək d ir' [6, s. 489]. Avrasiyada
sivilizasiyalar arasında m ədəni dialoqun və sərbəst tican>tin tarixi kom m unikasiya
qovşaqlan (TR A SEK A , “Nabukko'*. Bakı-Tbilisi-C eyhan ncft kəm əri - Y.M) yerləşir.
Bütün tarixi dö\Tİərdə olduğu kim i. bu gün də "H artlənd” (A zərbaycan) iqtisadi tranzit
və sivilizasiyalararası dialoqun translyatoru funksiyalannı yerinə vetirəcəkdir [6, s. 489].
A zərbaycan tarixi A zərbaycan siyasi coğrafiyasının Qara dəniz-Xozor-Bəsrə körfəzi
arası ərazilərdə böyüyüb kiçilm ə tarixidir. A zərbaycan m ədəniyyət arealı isə Aralıq
dənizi-X əzər-Q ara daniz-B əsrə körfəzi arası ə ra z ib r olm uşdur. Bu əraz ib rd ə doğulm uş
antik fəlsəfə, Zərdüştlük. İudaizm. X ristianlıq və İslam ideyalan A zərbaycan sosio-
mədəni ənənələrində, dini-fəlsəfi dünyagörüşlərində sinkretik şəkildə əks olunmuşdur.
Yaxm v ə O rta Şərqdə baş verən bütün dini-fəlsəfi. sosial-m ədəni proseslər A zərbaycan
sosial həyatım n və m ədəniyyətinin şəkillənm əsində öz təsirini hiss etdirmişdir.
H ər bir m ədəniyyətin form alaşm asında rol oynayan əsas ü n sü rb rd ən biri
məkandır. M əkan ikonoqrafiyası anlayışına ərazilərin sosial-m ədəni, dini. milli və məişət
cizg ib rin i özündə əks etdirən xarakteristika daxildir. M ədəniyyətlər varlıq, elm. dəyər,
düşüncə param etrlərini bir m əkana əks etdirdikləri və о m akanı bu param etrlər əsasm da
şəkilləndirdikləri ölçüdo form alaşır v əb irm ərk əz xüsusiyyəd qazanır... H ərbirm ədəniyyət
yarandığı m əkana m ərkəz m ənası yükləyir. M ədəniyyət və dünyagörüşü param etrb rin in
m əkanda əks etdirilm əsi. о m əkanla em o s-m ilb t ünsürünün b ü tü n b şm əsi m ədəniyyətbrin
xarakterini m üəyy ən bşdirən faktordur. Tarix bovu A zərbaycan m ədəniyyətlərarası
ə la q ə b r proscsində özünəm əxsus bir m övqeyə sahib olm uşdur. A siya-A vropa q itəb rin in
optim al m ərkozində (‘'H artbnd*') yer alan A zərbaycan bəşoriyyət tarixinin qədim
m ədəniyyət m ərk əzb rin in həm m irasçısı, həm də qonşu h ö \z ə m əd ən iv y ətb ri arasında
əla q əb rin qurulm asında bir m ədəniyyət hövzəsi rolu oynam aqdadır. Turan. İran. Sami.
Ellin m ədəniyyətlərinin geom ədəniyyət m ərkəzləri və coğrafiyalan olan M esopotam iya,
Türküstan (M ərkəzi A siya), İran. A nadolu b ö lg ə b rin ı coğrafi və m ədəni bağ kim i bir-
birinə bağlayan A zərbaycan həm də M isir, İran. Hind, Çin. Türkiyə m ədəniyyətbrinin
form alaşdığı geom ədənı xətt üzərində yerləşən m əkan kimi. bu m ədən iy yətlərb qarşılıqlı
ticarət sistem inə daxil olmuşdur. A zərbaycan ənənəvi Şərq-İslam m ədəniyyəti ilə Yunan-
Rom a m ədəniyyət ənənələri üzərində yuksəlm iş Q ərbin m odem ləşm ə prosesinin universal
idcyalannı sintezbşdirm əklə m ədəniyyət baxım m dan şərq-qərb. ənonəvi-çağdaş. qədim -
m odem . iqtisadi-siyasi m ənada şim al-cənub qarşıdurm alannı öz m ədəniyyətində əks
etdirən və geniş şəkildə yaşayan ölkələrdən biridir. O . Şərqin düşüncə hikm əti i b Q ərbin
rasional və praqm atik düşüncə ənənəsini. Şim alın iqtisadi yüksəlişi i b Cənubun iqtisadi
ə d a b t axtan şın ı birlikdə m ənim səyərək m ədəniyyətində əks etdirm ə və tarix sahəsinə
daşım a qabiliyyətinə m alik ölkədir.
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
A zərbaycan coğrafiyası etnom ədəni vahid kimi e.ə. IV əsrdən etibarən form alaşm ağa
başlam ışdır [7. s. 22]. Bu dövrədək isə A zərbaycan M esopotam iya, Şim al-Q ərbi İran.
X orasan (Türküstan), Şorqi A nadolu. Q afqaz b ö lg ə b rin i bir-birinə bağlavan etno-m ədəni
körpü və coğrafiya rolunu oynam ış. bu bölgədəki xalqlar vo m ədəniyyətlərlə vahid
genezis birliyinə. etno-sosio-m ədəni bütövlüyə m alik olm uşdur [8. s. 116]. A zərbaycan
A vrasiyanm cənub qurşağında Çindən Sibirə q ədər olan böyük Turan coğrafivasınm bir
parçası və tərkib hissəsi olm aqla. türk dünyasına nüfiız edə bilir. O . Şərq (Türküstan)
- Q ərb (A nadolu) türklüyü arasında coğrafi, etnik. m ədəni körpü və bag kimi türk
dünyasınm gələcəyini bəlirləyən statusu ilə seçilir. H əm çinin m üsəlm an ölkə kimi digər
m üsəlm an toplum ları ilə dini və m ədənı bütünlüyə sahibdir. O. ərazi və əhali baxım ından
Q afqazın ən güclü ölkəsidir və burada vaşayan xalqlar. kiçik etnik qruplarla coğrafi. tarixi.
m ədəni. dini birliyə malikdir. Bu baxım dan. A zərbaycan Q afqazm iqtisadi və m ədəni
cografiyasm ın gələcəyini m üəy y ənb şd irən m ərkəz ölkədir. Şərq-Q ərb sivilizasiyalannın
qovşağında yerləşdiyi üçün m ədəniyyətinin təm əlində hər iki m ədəni dəyərin sintezini
yaradan A zərbaycan coğrafi m övqeyi və m ədəniyyəti i b həm Şərqə. həm Q ərbə nöfuz
в
edə bilən m ərkəz ölkə kimi böyük üstünlöyə malikdir. H əm çinin Şərqə və Q ərbə açıq
ölkə olm aqla iki qüıb arasm da dialoq, harm oniya. əm əkdaşlıq yarada bilm ə im kanma
sahibdir. Bu nöqteyi-nəzərdon. A zərbaycan Şərqlə-Q ərb arasındakı m ədəni sərhədləri
ayıran deyil, bütünləşdirən xüsusiyyəd ilə seçilir.
Şərq m ədəniyyəti arasında özünəm əxsus tarixi olan A zərbaycan m ədənivyəti daha
çox Yaxın və O rta Şərq m ədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə form alaşm ışdır. A siya. Avropa
və Afrika qitələrinin və m əd ən iyy ətb rin in k ^ iş m ə v ə bir-birinə bağlanm a nöqtesi və
İslam sivilizasiyasım n coğrafi və m ədəni bplgəsi olan O rta Şərq Y əhudilik. Xristianlıq
və İslam kimi səm avi dinlərin doğııldugu y er olm aq etibarı ilə m üqəddəs to ф a q lar
adlandınlm aqdadır. A zərbaycan X XI əsrdə O rta Şərqdə m əd əniyy ətb rin dialoqu
la y ih əb rin d ə fəal iştirak e tm ə k b . bu bölgədəki proseslərdə və yenidənqurm a lay ih əb rin d ə
öz m illi m ənafeləri baxım m dan yararlanm a istiqam ətində fəaliyyət göstərm əkdədir. Bütün
bu faktorlan nəzərə alaraq XXI əsr A zərbaycanın m ədəni təsir dairəsini və qarşılıqlı
mədəni əm əkdaşlığını Q afqaz. Yaxın \ ə O rta Şərq. Turan, bütünlükdə isə Avro-Asiya
m əkanlannda g enişb nd irm ək zəruridir.
B ir sivilizasiyanm təsir zonası prinsipi “ Bövük M əkan" adı alm ışdır [6? s. 74].
A zərbaycanın təsirdairəsi tarix boyu Q afqaz. Yaxın v ə O rta Şərq. Turan. İslam coğrafiyalan
olm uşdur və hazırda bütün Avrasiya coğrafiyası boyu genişlənm əklə. bu coğrafiyalan
türk m ədəoıyyətınin yayılm asm ın “ Böyük M əkan"ına çevirm ə potensialına malikdir.
A zərbaycan özünün coğrafi m övqeyindən. təbii ehtiyatlanndan və potensialından istifadə
edərək. İpək Yolunun bərpası. A vropa-Q afqaz-A siya nəqliyyat dəhlizinin yaradılm ası.
X əzor hövzəsinin karbohidrogen ehtiyatlannm işlənm əsi və dünya b azarlanna çıxanlm ası
lay ih əb rin i səm ərəli həyata keçirir [9, s. 24]. R espublikam ız bu gün region və dünya
d ö v lə tb ri i b geniş siyasi. iqtisadi m ədəni və digər əlaqələr qurur. bir çox beynəlxalq
iqtisadi eneıji və nəqliyyat-kom m unikasiya layihələrinin əsas iştirakçılanndan və
təşəbbüskarlanndan biridir. Ə srin m üqaviləsi olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəm əri.
A zərbavcan qazım Avropa b azann a nəql edən B akı-Tbilisi-Ə rzunım qaz xətti. Bakı-
Л
/.
o
rb
a
y
c
a
n
R
e
s
p
u
b
li
k
a
s
ı
D
in
i
Q
ıı
rı
ım
ln
rl
.ı
İ^
.
ü
zro
D
ö
v
lo
t
K
o
m
it
o
si
n
in
J
u
rn
a
lı
A
zo
rb
ay
ca
n
K
es
p
ıı
b
li
k
as
ı
D
in
i
Q
u
m
m
la
ı
la
Iş
üz
ro
D
ö
v
lo
t
K
o
m
ito
si
n
iı
ı
Jurnnlı
Tbilisi-Q ars dəm iryolu xətti regional və beynəlxalq əm əkdaşlığın parlaq nümunələridir.
A zərbaycan Avropanm eneıji təhlükosizliyi üçün m ühüm əhəm iyyət daşıyan "N abukko”
layihəsinə önəm verir. İldə 26-32 m ilyard kubm etr qaz ош гэсэк ^N abukko” boru kəməri
i b A zərbaycan, Q azaxıstan. Türkm ənislan qazı AvTopa bazarlarına ixrac olunacaq.
“ N'abukko" boru kəm ərinin ötürülm əsində tranzit ölkə rolu oynavan Türkivə. Bolqarıstan.
Rum ıniya. M acarıstan, A vstriya ö lk ə h ri ilə A zərbaycan arasında eneıji əm əkdaşlığı və
təhlükəsizliyi sahəsindəki əm əkdaşlıq A zərbaycanın beynəlxalq m övqeyinin artm asına
xidm ət etm əkdədir [5, s. 267-268]. A zərbavcan B öyük İpək yolunun bərpası ilə bağlı
Şərq-Q ərb, Şim al-Cənub kom m unikasiya layihələrinin həyata keçirilm əsində də vacib
rol oynayır. Bu m əqsədlə 1998-ci ilin sentyabnnda Bakı şəhərində keçirilm iş B öyük İpək
Yolunun bərpası üzrə beynəlxalq konfransda A \Topa-Q afqaz-Asiya dəhlizinin inkişafı
üzrə çoxtərəflı saziş imzalanmışdır. D igər tərəfdən. m ərkəzində A zərbaycanm dayandığı
TRA SEK A layihəsinin H indistandan v ə Çindən başlayaraq Portuqaliya və İspaniyaya
qədər böyük bir coğrafi ərazidə verləşən А \тора v ə A siya d ö v b tlərin i. Cənub-Şərqi
A sivadan А \тора B irliyinə qədər nəhəng iqtisadi güc m ərkozlərini əharə etm əsi və ən
əlverişli m arşrutla birləşdirm əsi regional və qlobal təhlükəsizliyin təm in olunm asında
böyük töhfə olm uşdur. Homçinin. Q ara dəniz və X əzər dənizi regionunun dünya
iqtisadiyyatına inteqrasiya olunm asını təm in ermişdir. Avтора ölkələri ilə m ünasibətlərin
inkişafında tarixi İpək Yolunun bərpasm ı nəzərdə tutan T R A SEK A proqram m ın həyata
keçirilm əsi olduqca əhəm iyyətlidir.
H azırda dünyada dörd mindən çox beynəlxalq və regional təşkilat m övcuddur ki.
bunlann 300-dən çoxu hökum ətlərarası təşkilatlardır. A zərbaycan Birləşmiş M illətlər
Təşkilatı (BM T), Avropada Təhlükəsiziik və Ə m əkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT), Avropa Şurası
(A Ş), M üstəqil D övlətlər Birliyi (M D B), G UAM (G üreüstan. Ukrayna. Azorbaycan,
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
M oldova), İƏT (İslam Ə m əkdaşlıq Təşkilatı), Q ara Dəniz İqtisadi Ə m əkdaşlıq Təşkilatı
(Q D İƏ T), P arlam entbrarası İttifaq (Pİ). İqiisadi Ə m əkdaşlıq Təşkilatı (İƏ T) kimi
beynəlxalq təşkilatların üzvu olm aqla bərabər. NATO. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf
Bankı. BeynəLxalq Valyuta Fondu və digər təşkilatlarla fəal əm əkdaşlıq edir [9. s. 24].
Yuxanda sadalanlan üm um iləşdirsək. m addi-m ənəvi sərvədərinin qüdrəti.
geopolitik m övqeyi ilə. Şərqdən-Q ərbə qədər uzanan y o llan bir-birinə qoM işdurmaqla.
Asiya-AvTopa inteqrasiya prosesində körpü rolu oynayan, Şim al-Cənub daşım açılıq
koridorunda C ənubun Şim ala açılan qapısı olaraq. özünün hidrokarbon m ənbələri ilə
Xəzər. A ralıq dənizi. Q ara dəniz. Baltik dənizi regionlannı bir-birinə qo \ıışduran. Cənubi
Q afqazm Avropa A tlantik m əkanına inteqrasiyasına nail olan A zərbaycan... [10. s. 355]
XXI əsrdə qlobal vəhdət və dialoq ideyalannı uğurla həvata keçirməkdədir.
ƏDƏBİYYAT
1. Səlahəddin Xəlilov. Siviiizasiyalararası Dialoq. Bakı: 2009.
2.
Kəmalə Xəlilova. Qədim Si\ ilizasiyalann Böyfik İpək Yolu. Vffl Türk Dünyası Iqtisadiyyat.
Elm və Mədəniyyət Fonımunun ''İpək Yolu XXI Əsrdə" mövzusunda Beynəlxalq Konfransımn
materiallan. Bakı: İqtisad Universiteti. 2009.
3. Ahmet Vecdi Can. Tarihi İpek Yolunun Yeniden Canlandınlması: Engeller ve Çözüm Arayışlan.
VIII Türk Dünvası İqtisadiyyat. Elm və Mədəniyyət Fommunun “Ipək Yohı XXI Əsrdə”
mövzusunda Beynəlxaiq Konrransının materiaflan. Bakı: İqtisad Univcrsiteti, 2009.
4. Ərəstun Həbibbəyli. Siv ilizasiyalann Kəsışməsində Tüık Dünyası. Bakı: Elm və Təhsil. 2011.
5 .
N
ovtuz
Məmmədov. Geosiyasətə G iriy I
c ild .
Geosıyasətin nəzəri əsaslan.
B a k ı: A z arfaayc a n
rwşriyyatı. 2011.
6.
Novruz Məmmədov. Geosiyasətə Giriş, II cild. Müasir geosiyasi proseslər. Bakı: Azərbaycan
nəşriyyatı. 2011.
7. İsmail Kayabalı. С emend ет Arslano£lu. Azerbaycan Türkleri. Kültür lanhının ana hatlan. Ankara:
Azərbaycan külrür dərnəyi yayınlan. N 12. 1978.
8.
İsmail Mehmetov. Türk Kafkasmda Siyasi vc Einik Yapı. E*kı çağlardan günümüze Azerbaycan
tarihi. İsıanbul: Ötüken. 2009.
9. Heydər Əlıyev və Şərq. II cild. Bakı: Ozan. 2002.
10. Nerman Kocatürk. İlham Aliyev: İpək yolu uygarlıgı ve Azerbaycan Diplomasisi. İstanbul: 2009.
Л
/.о
гЬ
л
у
с
а
п
K
e
s
p
u
b
li
k
o
s
ı
D
in
i
Q
ım
ım
la
rl
n
!•#
ı'ı
zr
o
D
ö
v
lo
l
K
o
m
U
o
si
n
in
J
u
m
.ı
lı
Dostları ilə paylaş: |