A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
rə
D
övlət
K
om
it
əsi
nin
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
AZƏRBAYCAN SUFİ ƏDƏBİYYATINDA
MULTİKULTURALİZM İZLƏRİ
Əli FƏRHADOV,
AMEA Milli Azərbaycan
Tarixi Muzeyirıin elmi işçisi,
al304f@yahoo.com
A Ç A R SOZLƏR: din, sııfizm, əl-Bakuvi, multikulturalizm, konstitusiya.
КЛЮ Ч ЕВЫ Е СЛОВА: религия, суфизм, аль-Бакуви, мулътикулътурализм,
конституция.
K E Y WORDS: religion, Sufism, al-Bakuvi, multiculturalism, constitution.
A zərbaycan sufi ədəbiyyatı fərqli m ədəniyyətlərə, din, məzhəb və təriqətlərə
özünün xoş m ünasibətilə dövrün dini-fəlsəfi m əktəbləri arasında özünəm əxsus yer tutur.
Bu istiqam ətdə sufizmin m ultikultural m ahiyyəti və tolerantlığı xüsusilə nəzərə çarpır.
Biz həm in m üsbət baxışı N əsim i, Füzuli, Xətai, Seyid Y əhya Şirvani, Seyid N igari kimi
m ütəfəkkirlərim izin, о cüm lədən digər A zərbaycan sufilərinin yaradıcılığında görürük.
“H əllac M ənsur kimi asılsam da yolum dan dönm ərəm ” [1, s. 130, 223] deyən Seyid
Nəsimi öz əsərlərində şəriətin dar hüdudlannı aşaraq kamil insanı Allah səviyyəsinə qaldınr. O,
öz müəllimi Fəzlullah haqqında söylədiyi şeirində hürufiliyin kamil insana baxışını belə izah
edir:
“Həm rəəytü-rəbbi dedi leylətül-m eracdə,
Sənsən, ol fi surətin-əhsən ki, verdi Həq liqa” [2, s. 351].
Ş airkam il insanla A llahı eyniləşdirərək deyir ki, “ey Fəzl, M əhəm m əd (ə.s.), merac
gecəsi tanrm ı gözəl bir gənc surətində gördüyünii demişdir. Allahın təcəssüm etdiyi о gənc
surət sən idin!” . O, özünün başqa bir beytində isə kamil insanm qəlbini Kəbəyə bənzədir:
“H əcci-əkbər qılm aq istərsən gəl, ey zahid, bəri,
A şiqin qəlbi içində sən bu beytullahı gör!” [2, s. 140].
N əsim i həm də “Q orxuram mən dərvişə sən deyəsən din tərkin et” [3, s. 65] deyərək,
özünü sevdiyi qıza görə X ristianlığı qəbul edən Şeyx Sənana da bənzədir. Q eyd edək ki,
sufizm və hürufiliyin insana tolerant m ünasibəti xristian m ütəfəkkirlərinin də sufizmə
yönəlm əsinə səbəb olmuşdur. Bunlara nüm unə olaraq, öz əsərlərində sufiliyi, hürufiliyi
təbliğ edən Sayat Nova, Miran kimi erməni aşıq və şairbrini göstərə bibrik. Ədəbiyyatşünas
88
D övlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
N .Cəfərovun dediyi kimi, həm in erm əni şairləri də A zərbaycan intibahının məhsııludurlar
[4, s. 30]. Biz onların əsərlərində Nəsimi, Xətai fəlsəfəsinin izb rin i, hətta təbliğini görürük.
Dahi Füzuli isə sufi fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən kamil insanın səcdəgah ol-
ması prinsipindən hərəkətlə о m ərtəbəyə yüksələn kam ilin gözündə im an və küfrün eyni
dərəcədə olduğunu, kamil insanın dinlərüstü olduğunu ortaya qoyur:
“ Səcdədir hər qanda bir büt görsəm, ayinim m ənim,
Xah m öm in, xah kafir tut, budur dinim m ənim ” [4, s. 30].
Öz m üasirləri tərəfindən Piri-türk adlanan Ə rdəbil şeyxi Şeyx Səfiəddin “Və bu
övliyaların könlü daha K əbədir” deyərək övliyaların H aqqın təzahürü olduğunu qeyd
edirdi” [5, s. 48].
Böyük Xətai isə m üqəddəs dini kitabların kam il insanı v ə sf etdiyini belə bildirirdi:
“ Bu vəchin təfsiri Tövratü İncil,
Edərlər anu fıirqan əhli təvil” [6, s. 180].
XV əsr Şirvan sufisi Seyid Y əhya Şirvani “Q isseyi-M ənsur” əsərində Həllac Mən-
surun dar ağacında ikən bir m əcnun ilə olan m üsahibəsini m ənzum m əsnəvi tərzində
qələm ə almış, Seyid N igari isə “N igam am ə” əsərində Həllacın “Ə nəlhəq” fikrini miidafiə
etmiş, onun faciəvi ölüm ünün təsvirini vermişdir.
XIX əsrdə m əzhəbçiliyə və şəriətin dar sərhədlərinə qarşı sufizmi müdafiə edən
Seyid Nigari “ Biz vəhdətiyiz m əzhəbim iz rahi-X udadır” [7, s. 183], “Talibə guşeyi-vəh-
dət kimi m əktəb olm az” [7, s. 193] deyərək m əzhəb ixtilaflarının tərkini tövsiyə edir,
“biz vəhdət yolunun yolçusuyuq, iki m əzhəblilik bizə yaraşm az” deyirdi. Şairə görə, il-
ahi eşqdə m əzhəb ola bilməz. Bütün s e v g ib r A llaha aid olduğu kim i, bütün təriqətlər,
m əzh əb lər də A llah a gedən m ü x tə lif yollardır.
XIX əsrin Cənubi A zərbaycan şairəsi Zərrintac Tahirə xanım da “ Sildim həm ka-
firliyi həm m üsəlm anlığı; K əbəylə kilsədə fərq yoxdur m ənə!” [8] deyərək öz təsəvvüfi
şe irb ri ilə dinlərüstü tolerantlıq və m ultikulturalizm in ədəbi in cib rin i yaratmışdır. Deyə
b ib rik ki, onun ədəbi-fəlsəfi yaradıcılığı XIX əsr babi fəlsəfəsinin təm əl sütunlarından
biridir.
N əcəfdə ali dini təhsil alan şair S.Ə.Şirvani də H aqqa qovuşm ada КэЬэ və kilsənin
öz yolu olduğunu qeyd edərək, deyir:
D övlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
89
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
öv
lət
K
o
m
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
A
zə
rb
ayc
an
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
rə
D
öv
lət
K
om
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
“K iınisi K əbədə həqqi, kim i deyr (kilsə) içrə görər,
Hərə bir növü gəzər, axtarar ol sübhani” .
Şair sufizmin və hürufiliyin kam il insam beytullah - A llah evi ib bərabər sayması
prinsipindən yola çıxaraq yazırdı:
“Нэсэг о xal, üzün Kəbə, qara örtügü zülfun,
Q oyub səni, niyə hüccaclər H icazə gedərlər” [9, s. 77].
X IX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində A zərbaycanda m ütərəqqi dini m aarifçilik
hərəkatı in kişaf edir. Bu dövrdə fəaliyyət göstərm iş Bakı qazısı M ir M əhəm m əd K ərim
əl-Bakuvi və onun 1904-1906-cı illərdə H .Z.Tağıyevin dəstəyilə nəşr olunm uş Azər-
baycan dilində ilk təfsir sayılan “K əşfül-həqayiq” (“ H əqiqətlərin açıqlanm ası”) əsəri də
sufizm və m ultikulturalizm baxım ından m üstəsna əhəm iyyətə malikdir. О bu əsərinin
III cildinin m üqəddim əsində m üsəlm anları m aarifləndim ıək istəm əsindəki əsl qayəsinin
onlar arasında ixtilafı yox etm ək və İslam dinində təfriqə yaradan m üxtəlif təriqətləri,
m əzhəbləri birləşdirm ək olduğunu bildirirdi. Ə l-B akuvi Q uranm başqa din m ənsubları
ib , о cüm lədən bütün m i l b t b r b sülh, ədalət və insafla davranm ağı buyurduğunu qeyd
edir [10, s. 225-229] və təfriqənin səbəbi olaraq Q urana zidd, saxta etiqadları, savadsız
ru h an ib ri göstərirdi. M ütəfəkkir İslam da parçalanm a yaradanları nəzərdə tutaraq b e b
deyirdi: “Ayə о zam an olm ayıbdır ki, m üsəlm an qardaşlar - rnən şiəyəm , sən sünni, ya
b ib k s davasm ı kənara qoyub yekdil və yekqövl (bir qəlblə və bir s ö z b ) bir kitab, bir din
və bir peyğəm bər və b ir m əzhəbə ittifaq e y b s in b r. Və bu nifaqın xəbis b f z b r in i tərk edib
İslam və ittihad b f z b r i ixtiyar edib “eyd” (vahid güc) hökm ündə olsunlar” [10, s. 645].
“K əşfül-həqayiq”də dövrün şəriət x ad im b ri tərəfindən k ü frb ittiham e d ib n H əllac
M ənsur, N əsim i kimi “ənəlhəq” deyən su fib r m ü d a fb olunur və onları qətlə yetirənlər
günahlandırılırdı. M ütəfəkkir Q uranın “Talıa” surəsinin 14-15-ci ayələrinə əsaslanaraq
bu nüm unəni gətirirdi: “Bir ağacdan “Мэп H əqqəm ” dem ək doğrudur da, niyə xoşbəxt
birindən olm asın?” [11, s. 439]. Ə l-Bakuvi “O zam anlarda səltənət və hökum ət zalim lər
əlində olm aq cəhətinə nəinki M ənsur, ondan da böyük dini-islam rəisb rin in qətlinə fətva
verib m uradlarına y e tişd ib r” [12, s. 87] deyərək, tarix boyu nadan din, о cüm lədən d ö v b t
x ad im b ri tərəfindən təqib və qətl edilm iş Həllac M ənsur, N əsim i kim i m ütəfəkkirlərə öz
rəğbətini ortaya qoymuşdur.
Q eyd edək ki, Q uranın m ultikultural ideyaları, “B əqərə” surəsinin 62-ci ayəsində
buyurulan “ İman gətirənlərdən, m usəvi, isəvi və sabiilərdən A llaha, axirət gününə
inanıb yaxşı iş görənlərin m ükafatları R əbbinin yanm dadır” ayəsi və bənzər ayələr
m üsəlm anlar üçün d in b rin vəhdətinə bir nümunədir. Bu prinsiplər, həm çinin əl-Bakuvi
kim i sufi m ü təfəkk irbrin ortaya qoyduğu m ultikulturalizm ideyaları A zərbaycan Respub-
90
D övlət və D in - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
likasının K onstitusiyasınm 47 və 48-ci m addələrindəki “Fikir və söz”; “Vicdan azadlığı"
prinsipləri ilə də həm ahəngdir. Dövlət başçım ız cənab İlham Ə liyevin də qeyd etdiyi
kimi, - “ İslam sülh dinidir” [13]. Bu ideyaların klassik sufi m ütəfəkkirlərim izin ideyalan
ib birlikdə təbliği gənc nəslin daha tolerant, m ultikultural yetişm əsi baxım ından çox
əhəm iyyətlidir və daim təbliğ edilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. N əsim i İ. Seçilm iş əsərləri. İki cilddə, I cild. B akı: 2004.
2. N əsim i İ. S eçilm iş əsərləri. İki cilddə, II cild. Bakı: 2004.
3. A zərbaycan m ultikulturalizm inin ədəbi-bədii qaynaqları. Elm i red.: K .A bdulla. Bakı: 2016.
4. C əfərov N . F üzulidən Vaqifə qədər. Bakı: 1991.
5. Q ara m əcm uə. Şeyx Səfiəddin Ə rdəbilinin şeirləri, sözləri, öyüdləri və m ənqəbələri // T ərtib edən:
D ok to r H üseyn M əhəm m ədzadə Sədiq. Tehran: 2001.
6. X ətai Ş.İ. Ə sərləri. II cild.
7. N igari. D ivan // H az.: A .B ilgin. A nkara: 2011.
8. h ttp ://w w w .bahaigrafik.com /w p-content/uploads/2013 / 12 /T A H IR E .pdf
9. Ə hm ədli R. S eyid Ə zim Şirvaninin fəlsəfi g ö rü şb ri. Bakı: 2005.
10. ol-B akuvi. K əşful-həqayiq, I cild. Tiflis: 1904.
11. əl-B akuvi. K əşfıil-həqayiq. II cild. Tiflis: 1904.
12. əl-B akuvi. K əşfiil-həqayiq, III cild. Tiflis: 1906.
13. http://w w w .xezerxeber.com /gundem /128576/ilham -eliyev-islam -sulh-dinidir
D ö v b t və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
91
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
ro
D
övl
ət
K
o
m
itə
sin
irı
Ju
rn
a
lı
A
zə
rb
ayc
an
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
re
D
ö
v
lə
t
K
om
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
Али Фархадов
СЛЕДЫ МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛИЗМА В СУФИЙСКОЙ
ЛИТЕРАТУРЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
АННОТАЦИЯ
Суфиская литература А зербайдж ана заним ала особое место среди религиозно
ф илософ ских школ своего времени. Этот толерантны й, мультикультуральный
взгляд мы наблю даем у классиков азербайджанского суфизма, в том числе у такого
мыслителя как аль-Бакуви. Их идеи согласуются и с нашей Конституцией.
АН Farhadov
TRACES OF MULTICULTURALISM IN SUFI LITERATURE
OF AZERBAIJAN
ABSTRACT
A zerbaijani Sufi literature held a special place am ong the religious-philosophical
schools o f its time. This tolerant and m ulticultural point o f view w e can observe in the
activities o f A zerbaijani Sufism classics, including such thinker as al-Bakuvi. Their ideas
are consistent w ith our constitution.
92
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
Dostları ilə paylaş: |