Teatr: Seyr və sehr

---

                              
Məryəm   Əlizadə 
 
 
 
TEATR: Seyr  və sehr 
 
( Milli teatr prosesi problemləri) 
 
 
 
Elmi redaktor : 
Sənətşünaslıq doktoru, professor  
Mahmud  Qara oğlu Allahverdiyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Əlizadə Məryəm 
Teatr : seyr və sehr..... 
( Milli teatr prosesi problemləri)  B.” Elm “nəşriyyatı   1998-251 səh. 
 
 
  
Monoqrafiyada    Azərbaycan  milli  teatr    prosesi    milli  sənət    təfəkkürü  və  
teatr  düşüncəsi  kontekstində    təhlil  olunur.  Müxtəlif  milli  teatr    sənətinin  özəl 
qaynaqlarını    əski  və  klassik  sənət  növləri  ,  el-oba  oyunları,  adət-ənənələrində 
görüb  onun  institutsional(  təsisatlı)  sənət  növü  səviyyəsinə-yüksəliş  mərhələsini  
ayrıca tədqiq edir. Müəllifin diqqəti 
nin xüsusilə teatr prosesinin  “ uzaq proqnozu”-İdealı və  prosesin təzahürü  olan 
milli teatr poetikasının elmi-nəzəri  problemləri və praktiki təcəssümü  məsələləri 
cəlb  edir.  Araşdırmalarının    elmi  qənaətlərinə  söykənərək  müəllif    çağdaş    milli 
teatr  prosesinin    vəziyyətini    və  yeni  bazar  iqtisadiyyatı    mərhələsinə  
uyğunlaşdırılma (adaptasiya) təkliflərini irəli sürür. 
 
Monoqrafiyada    mütəxəssislər  ,  teatr    xadimləri  və  ümumiyyətlə  milli  
mədəniyyət    və  incəsənətimizin    problemləriylə    maraqlananlara      ünvanlanıb  və 
geniş müzakirə , disput və polemikaya  səbəb olmasını istisna etmir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
Zamanın hərəkəti və hərəkətin  zamanı 
 
Dünya dramaturgiyasının  “ədəbi qəhrəmanı” prins Hamleti acı düşüncələrə 
rəks edən məsələlərdən biri   dünya kimi qoca və  əbədidir: Zaman zəncirbəndinin 
qırılması    İnsanı  tarixi  keçmişi    qarşısında  aciz  ,  bu  günkü  problemləri    önündə 
gücsüz  və gələcəyinə kor olmasına  gətirib çıxaran faciədir. 
 
Məhz bu məqamda  insan “ölüm ya olum” sualına  dəqiq cavablar axtarmağa 
başlayır. 
Məhz  bu  mürəkkəb  durumda  insanın  mənəvi  potensialı  tarixin  sınağına 
çəkilir.... 
Məhz  bu sınaqdan üzü açıq çıxan  insan ədəbi zamanın  hərəkətini  anlayıb 
inkişafını davam etdirə bilər.... 
Məhz    bundan  sonra    ədəbi  inkişafa    qulluq  edən  mədəniyyət  və  incəsənət 
“insaniləşir”  ,  “həyatiləşir”  və  insan  varlığının    yeni  suallarına  dürlü  cavablar 
verməyə başlayır.... 
Ocümlədən, “ olum ya ölüm? “sualına.... 
O cümlədən ,”teatr  nəyə və kimə lazımdır?” sualına.... 
Nə  yazıq  ki  ,  Azərbaycan  milli    teatrının  tam    hüquqlu  vətəndaşı  ,ingilis 
dahisinin    qələmindən  boğulmuş  Danimarkalı    Hamlet  öz  zamanında    üzücü 
suallara nikbin cavablar tapmadı..... 
Tanınmış teatrşünas  və tənqidçi Məryəm Əlizadənin kitabı əqidəmcə  tam 
zamanında  meydana  çıxdı:məsələ ondadır  ki,  milli  Azərbaycan  teatrı    inkişafının  
elə  mərhələsinə  gəlib  çıxıb  ki,  yaşamaq  hüququbelə  sual  altına    qoyulur.Təbii  ki, 
biz teatr xadimləri bu sual  qarşısında  durarkən  deyirik :özümüzü həsr etdiyimiz 
teatrı  bundan sonra da  şübhəsiz yaşadacağıq .Amma son zamanlar , özü də “elmi 
əsaslandırılma”ideyaları ilə yoğrulmuş “teatrın ölümü haqqında” təşvişli bəyanatlar  
ovqatımız  və  düşüncəmizə    mənfi  təsir  göstərməyə  bilməzdi.Bu  üzdəniraq 
“bəyanatlarda” teatr sənətimizin milli kökləri danılır, sənət ətfəkkürümüzə yabancı 
elan olunur  və buna görə də yeni şəraitdə onun ölümə məhkum olması  iddia edilir 

---

.Babalı deyənlərin  boynuna , amma nə zamanca bu cür”elmi mülahizələrə”  sərt və 
tutarlı cavab verilməsi də  labüd idi. 
Məryəm  Əlizadənin  katabı    ilk    növbədə  ağrılı  –acılı  ,  ittihamlarla    dolu 
“nekroloq”lara –“ölü haqqında söz”lərə sanballı  və layiqli cavabdır.Teatr sənətini 
canlı proses  kimi araşdıran  müəllif “canlı  haqqında söz”ünü deməyə  müvəffəq 
oldu.... 
Bildiyimiz kimi  hərəkətin nə əvvəli , nə sonu  var: o insan düşüncəsidir ki,  
görmək  qabiliyyəti  ömrü  qədər  məhduddur.Bir  də  bəllidir  ki,    bir  şeyi  dəqiq    və 
dolğun  anlamaq istəyirsənsə -fikir  olsun, hadisə olsun, ya insan –onu hərəkətdə , 
nəhayətsiz  zaman  içində  , tükənməz  hərəkətin  içində    dərk  etməyə  çalış  .Adıbəlli 
doktor    Faustun    faciəsi    səhvini  təkrar  edənlər    əvvəl-  axır    İblis-  Mefistofelin 
toruna  düşəcək : Zamanı burduran həyata , işığa . inkişafa qəsd edilmiş olur! 
Məryəm  Əlizadənin  teatr  prosesinə    baxım    bucağı    məhz  onun    zamanın 
üzvi universal  hərəkət , idealına yönəlmiş mürəkkəb  , enişli- yoxuşlu , böhranlı –
uğurlu  yürüş    olmasına  söykənir.Ulu  türk  mədəniyyətindən      qaynaqlanıb 
möhtəşəm İslam  mənəviyyatıyla  mayalanmış teatr  prosesi professional , Avropa  
tipli  teatrın  yaranmasına  tarixi  səbəb  oldu.Bu  fikir  Məryəm  Əlizadə 
konsepsiyasının    özülüdür  və  müəllif  ardıcıl  ,  əsaslandırılmış  və  milli 
sənətşünaslığımızın  elmi bazisinə istinad edən  ideyasını  sübuta yetirir. 
Bədii  kitab  kimi    oxunan  bu  elmi  əsərin   balıca    nəticəsi    teatr  prosesinin  , 
tarixi      hərəkətin    zamanını  duydurmaq,  anlamaqdır  :  şəxsən  məndən  ötrü  bəlli 
səbəblərdən  qırılmış  zaman zəncirbəndi  bərpa olundu və  mən  teatr sənətimizin 
əsil  tarixi qaynaqlarını  minillik mədəniyyətimizin  ən qədim qatlarında gördüm.... 
....Mücərrəd  anlayışların    xofu  bəzən    məsələni  aydın  görməyə  mane  olur, 
amma məlumdur ki ,hr hansı  ideyanın  canlı , “insaniləşmiş” təcəssümü olmasa , 
bu ideya  əslində əllamə , sxolastik  oyundan  başqa heç nədir.. 
Məryəm xanımın kitabını  oxuyarkən “ zamanların əlaqəsi “ anlayışı məndən 
ötrü obrazlı  olaraq”insanların qırılmaz bağlılığı” duyğusuna döndü.Görkəmli alim 
,  ictimai  və  dövlət  xadimi    Cəfər  Cəfərovun    elmi    məktəbinin    yetirməsi  və 
müəlliminin  davamçısı M.Əlizadə “ elmi irsiyyət “ ənənsini yaşatdı, yaddaşımda 

---