Təbiət
2009
Təbiətşünaslığın tədrisinin əhəmiyyəti
1.
Müasir ümumtəhsil standartı şagirdi elə bir bilik və vərdiş-bacarıqlarla təmin etməyi nəzərdə
tutur, hansılar ki, ona bəşəriyyətin sürətli tərəqqisini instinqt əsasında qəbul etmək, müasir elmi
nailiyyətlərdən istifadə etmək, cəmiyyətin tamhüquqlu vətəndaşı olmaq imkanını verəcəkdirlər.
Şagird əldə etdiyi biliyi həm peşə nailiyyəti üçün, eləcə də cəmiyyətin rifahi üçün passiv bilik qəbul
edicidən aktiv dərk etməyi bacaran bir şəxs kimi formalaşacaqdır.
Təbiətşünaslıq elmlərinin tədrisinin qeyd olunan meyarlara cavab verməsi üçün lazımdır ki,
şagirdin:
ətraf mühiti müşahidə etmək, yeniliklər kəşf etmək və onlarla tanış olmağa doğru marağı
•
oyansın;
təbiətşünaslıq üçün lazımi elementar təhlil-araşdırma və onları başqa-başqa vəziyyətlərdə
•
istifadə etmək vərdiş-bacarıqları inkişaf etdirsin;
təbiətdə baş verən proseslərin birliyini dərk etsin;
•
təbiətə qayğı göstərmək vərdiş-bacarığı formalaşdırılsın;
•
müstəqil, tənqidi düşüncə və kommunikasiya bacarığı inkişaf etdirilsin;
•
özünüqiymətləndirmə və özünün üzərində nəzarət bacarığı, başqalarının fikrini
•
qiymətləndirmək və onlarla paylaşmaq bacarığı inkişaf etdirilsin, şagird cəmiyyətdə öz
yerini təyin edə bilsin;
sağlam və təhlükəsiz həyat qaydalarına sahib olmaq imkanını əldə etsin;
•
bəşəriyyətin tərəqqisi üçün elmin rolu və insanların əməkdaşlıq zərurətini dərk etsin.
•
Təbiətşünaslığın tədrisi zamanı diqqət yanaşma və vərdiş-bacarıqların inkişafına, təhlil-
araşdırma və biliyin istifadəsinə yönəlmiş olur, hansılar ki, həm müasir pedaqoji metodikanın,
eləcə də gürcü klassik didadktikasının tələbatıdır. İakob Qoqebaşvilinin sözlərinə görə, təbiəti
öyrənməyin əsas məqsədi odur ki, - “uşaq təbiəti hiss etmiş olsun, onu araşdırıb müzakirə edə
bilsin” (“Təbiətin qapısı”, I nəşriyyat, ön söz).
Təbiət elminin tədrisinin məqsəd və məsələləri
2.
Məqsəd:
Təbiət fənninin tədrisinin məqsədi ondan ibarətdir ki, şagird elmi əsaslarla paylaşa və
təhlil vərdiş-bacarıqlarını inkişaf etdirə bilsin ki, təbiəti tanıyıb mənimsəmək imkanını əldə
etsin, ictimai fəaliyyətin müxtəlif sahələrinə cəlb olunsun, özünə, cəmiyyətə və təbiətə qarşı
məsuliyyət duymuş olsun.
Məsələlər:
Canlı aləm və canlı proseslər
•
Təbiətdə baş verən fiziki və kimyəvi proseslər
•
Yer kürəsi və ətraf aləm
•
Təbiətin davamlı inkişaf prinsipləri
•
Gir. Təb.E. - 1
Təbiət
2009
Vərdiş-bacarıqlar
Müşahidə, təsvir
•
Qeyd etmək
•
Təsnifat
•
Ölçmək/kəmiyyətlərdən istifadə etmək
•
Kommunikasiya
•
Əvvəlcədən nəzərə almaq/hipotezlərin söylənilməsi
•
Planlaşdırmaq
•
Göstəricilərin icmalı
•
Təcrübənin aparılması
•
Modelin hazırlanması və istifadəsi
•
Yanaşma:
Təbiətşünaslıq fənlərinə maraq
•
Təbiətşünaslıq fənlərinin əhəmiyyətini dərk etmək
•
Elmi tədqiqatlara və yeniliklərə maraq
•
Əməkdaşlıq arzusu
•
Təbiətə qayğı və məsuliyyət
•
3. Pillələrin təsviri
İbtidai pillə (I _ VI siniflər)
İbtidai pillədə şagird təbiətdə müstəqil şəkildə səmtləşməyə başlayır və şagirddə təbiəti müşahidə
etmək arzusu oyanır.
Tədirisn bu pilləsində şagirdin təbiəti passiv şəkildə qavramaqdan aktiv şəkildə qavramağa keçid,
yaradıcılıqla düşünmək və təbiətə düzgün yanaşma qabiliyyəti formalaşdırılmalıdır.
Şagird bioloji rəngarəngliyi, materiyanı, enerjini və fiziki qüvvələri aşılamalıdır. O, əldə etdiyi
bilik və təcrübəni gündəlik həyatda istifadə etməyi bacarmalıdır. İbtidai pillədə şagirdin üstünlüyə
malik olan, aşağıda göstərilən spesifik vərdiş-bacarıqları inkişaf etdirilməlidir:
təbiəti müşahidə etmək (həm özünün hiss orqanları, eləcə də sadə cihazların vasitəsilə);
•
təbii hadisələri təyin etmək və sadə prosesləri təsvir etmək;
•
müşahidə, sadə eksperiment, informasiya mənbələrindən isitfadə etməklə göstəriciləri
•
toplamaq;
tədqiq ediləsi məsələ barədə suallar vermək;
•
əlamətlərinə əsasən obyektlərin təsnifatı;
•
miqdar göstəricilərinin qeydiyyatı, onların təşkili və müxtəlif vasitələrlə təqdimatların
•
keçirilməsi;
ətraf mühitə qayğı
göstərmək, təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək.
•
Gir. Təb.E. - 2
Təbiət
2009
Baza pilləsi (VII- IXsiniflər)
Tədrisin bu pilləsində şagird dərk etmək üçün lazımi vərdiş-bacarıqları əldə edir. Şagird əsas
fiziki və kimyəvi qanunları dərk etməklə hadisələrin xarici təsvirindən hadisələrin məğzinə çatmağa
keçid alır. Şagird empirik yolla ətrafı dərk etməyə, yaradıcılıqla düşünməyə başlayır, təbiətdə insanın
yerini və əhəmiyyətini müəyyən etməyə çalışır.
Baza piləsində şagirdin üstünlüyə malik olan, aşağıda göstərilən spesifik vərdiş-bacarıqları
inkişaf etdirilməlidir:
tədqiqatın bəzi müasir metodundan istifadə etmək;
•
elmi ədəbiyyatı axtarmaq və ondan istifadə etmək;
•
eksperimenti planlaşdırmaq və aparmaq, göstəriciləri toplamaq-işləyib hazırlamaq;
•
tənqidi təhlil, nəticələr hasil etmək;
•
təqdimat (qrafiklərin, diaqramların, modelin hazırlanması).
•
Orta pillə (X- XII siniflər)
Tədrisin son pilləsində təbiət təhsilinin növbəti dərinləşdirilməsi baş verir, peşəkar biliyin
əsası qoyulur ki, orta pilləni bitirən şagird təhsilini davam etdirə bilsin, mükəmməl təhsil alsın və
müasir cəmiyyətə inteqrasiya olunsun. Bu pillədə şagirdə imkan verilir ki, təbiət sahəsində işin
özünəməxsusluğunu dərk etsin, təbiət elmlərinin və texnologiyalarının tərəqqi üçün əhəmiyyətini
dəyərləndirsin və bir tədqiqatçı və vətəndaş kimi ona həvalə olunan böyük məsuliyyəti anlaya
bilsin.
Tədrisin bu pilləsində şagirdin üstünlüyə malik olan, aşağıda göstərilən spesifik vərdiş-bacarıqları
inkişaf etdirilməlidir:
müstəqil düşüncə bacarığının dərinləşdirilməsi, hansının əsasında şagird özünün və ya
•
başqalarının göstəriciləri ilə manipulyasiya edə bilsin, yeni və ya dəyişdirilmiş vəziyyətin
nəticələrini qabaqcadan nəzərə alsın, hipotez söyləsin, eksperiment modelini yaratsın;
layihəni hazırlamaq, yerinə yetirmək və geniş auditoriya qarşısında təqdim etmək.
•
4. Spesifik vərdiş-bacarıqlar və pillələrə əsasən onların inkişafı
Əgər şagird aktiv şəkildə öyrənilən məsələnin axtarış-tədqiqatına cəlb olunubsa və maraq dairəsini
yalnız hazır materialları qavramaqla deyil, eləcə də informasiya axtarmaqla, əyani vəsaitlər üzərində
işləməklə və interaktiv tədris prosesinə cəlb olunmaq yolu ilə qane edirsə, o halda istənilən bir
fənnin mənimsənilməsi daha effektiv şəkildə mümkündür. Bunun üçün də təbiət elmlərinin tədrisi
zamanı spesifik vərdiş-bacarıqlara xüsusi diqqət yetirilir.
Təbiətşünaslıq elmləri yalnız təsviredici xarakter daşımır, onlar məhz həyat proseslərinin,
fiziki və kimyəvi hadisələrin tədqiqat yolu ilə öyrənilməsini nəzərdə tuturlar. Təbiətşünaslığın
qavranılması üçün elə bir spesifik vərdiş-bacarıqlar əldə edilməlidir, hansılar ki, təbiətin tədqiqatı
ilə əlaqədədirlər.
Həmin vərdiş-bacarıqların siyahısı və izahatı aşağıdakıcədvəldə verilibdir:
Gir. Təb.E. - 3