Təbii resurslar və onların
sabit idarə edilməsi
Layihə Avropa Birliyinin maliyyə
dəstəyi ilə həyata keçirilir
Son 50-70 il ərzində insan mühiti
bəşəriyyətin mövcud olduğu qalan
tarix ərzində dəyişdiyindən daha
artıq dəyişmişdir. Bu, ilk növbədə,
yer kürəsinin əhalisinin sayının
artması ilə izah edilir, hansı ki,
hesablamalara əsasən, 2050-ci il
üçün 9 milyarda çatacaqdır. Təbii ki,
əhalinin sayının artması təbii
resurslara (qida, su, meşə və s.) olan
tələbatın da artmasına səbəb olur.
Mühitə intensiv, bir çox hallarda,
nəzarətsiz təsir, bir tərəfdən,
dünyada iqtisadi firavanlığın
artmasını həvəsləndirmiş, digər
tərəfdən isə, təhlükəli deqradasiya
(daha çox, dönməz) proseslərinin
inkişafına təkan vermişdir, bu isə
cəmiyyətin sosial-iqtisadi vəziyyətinə
real təhlükə yaradır.
Sabit inkişaf dedikdə üç əsas faktor
nəzərdə tutulur – təbii, iqtisadi və
sosial faktor, onlardan hər birinin
nəzərə alınması eyni dərəcədə
əhəmiyyətlidir.
Bu iqtisadi inkişafın elə bir yoludur ki,
onun vasitəsilə cəmiyyət öz yaşayış
şəraitini təbii resurslardan istifadənin
elə qaydasında tamamilə təmin
edəcəkdir ki, bu gələcək nəsillərin
onlara olan tələbatını
məhdudlaşdırmayacaqdır.
Sabit inkişaf
2
Müasir mərhələdə
Gürcüstanda torpaq, su,
meşə və digər təbii
resurslardan istifadənin və
kənd təsərrüfatı inkişafının
şəraiti kənddə yaşayan
əhali üçün kritikdir, çünki
onun iqtisadi firavanlığı
birbaşa qeyd edilən
resurslardan istifadədən
asılıdır.
Gürcüstanın bölgələrində
resurslardan
planlaşdırılmamış,
nəzarətsiz və qeyri-sabit
şəkildə istifadə edilir, bu da,
bir çox hallarda, təbii
mühitin deqradasiyasına,
təbii fəlakətlərin çoxluğuna
və sosial problemlərin
artmasına səbəb olur.
3
Təbii resurslardan qeyri-sabit istifadə nəticəsində mühitin
deqradasiyasını, təbii fəlakətlərin və sosial-iqtisadi problemlərin
yaranması-aktivləşdirilməsi üçün əlverişli şəraiti iqlimin müasir qlobal
dəyişiklikləri yaradır. Həmin proses, insanın təsərrüfat fəaliyyətini
dəstəkləməklə, atmosferdə karbon qazının, metanın və istixana
effektinə səbəb olan digər qazların konsentrasiyasının proqressiv
artması ilə və müvafiq olaraq, atmosferin istixana effektinin
güclənməsi ilə şərtləndirilmişdir.
İqlim proqnozlarına əsasən XXI əsrin sonunda havanın torpaqüstü
qatlarının orta çoxillik temperaturu, müasir temperaturla müqayisədə
0
1,5-5,8 C arta bilər. Qlobal iqlimin belə miqyasda istiləşməsi və onu
müşayiət edən müxtəlif ekstremal iqlim indekslərinin (hava
temperaturunun orta maksimumları, temperaturun mütləq
maksimumu, ardıcıl olaraq quru günlərin müddəti, yağıntıların gecə-
gündüz maksimumu, isti günlərin sayı və s.) gücləndirilməsi yer
kürəsinin landşaft təbəqəsində gedən fiziki-coğrafi proseslərə nəzərə
çarpan təsir göstərəcəkdir. Minilliklər ərzində yaradılmış ekoloji
tarazlığın pozulma prosesi başlayacaq və tədricən güclənəcəkdir.
Qlobal istiləşmənin mənfi təsiri arid, semiarid və subhumid
zonalarında xüsusilə aşkar olacaqdır, həmin zonalarda müxtəlif növ
quraqlıqların müddəti, uzunmüddətliliyin tezliyi artacaq, səhralaşma
prosesi, torpaq örtüyünün küləklə eroziyası və onun
məhsuldarlılığının azalması güclənəcək, bitkilərin təbii regenerasiya
prosesi məhdudlaşdırılacaqdır. Qeyd edilənlərlə yanaşı, qlobal
istiləşmə dənizin orta çoxillik səviyyəsinin ən azı 0,5-1 m (müasir
səviyyə ilə müqayisədə) artmasına səbəb olacaqdır. Dənizlərin
sahillərində tufan axınlarının tezliyi və gücü artacaqdır. Böyük
dalğaların dağıdıcı təsir sahəsinə xüsusilə aşağı akkumulyasiya tipli
sahillər düşəcəkdir, əhəmiyyətli hissəsi müxtəlif intensivliklə insan
tərəfindən mənimsənilmiş dəniz sahilinin eroziyası və onun geri
çəkilməsi güclənəcəkdir. Qlobal istiləşmə həmçinin insan cəmiyyəti
üçün daşqınlar, sellər və onlarla əlaqədar olan çay sahil ərazilərinin
eroziyası və subasması kimi böyük ziyanverici təbii fəlakət
proseslərinin tezləşməsinə və güclənməsinə şərait yaradacaqdır.
Həmçinin sürüşmələrin və qaya uçqunlarının aktivləşməsi və onların
yeni ocaqlarının yaranması da gözlənilir.
Qlobal iqlim dəyişməsi
4
Təbii fəlakət nədir?
Təbii fəlakətlər qəflətən inkişaf
edən təbii hadisələrdir, hansılar ki,
mənfi nəticələr yaradır – mühiti
zədələyir, əhaliyə və iqtisadiyyata
ziyan vururlar. Onların təsiri
nəticəsində cəmiyyət tərəfindən
çoxillik əməklə yaradılmış maddi
sərvətlər bir neçə saat ərzində
məhv edilə bilər. Belə ki, təbii
fəlakətlər cəmiyyətin inkişafını
ləngidən faktordur. Bu gün
bəşəriyyət qarşısında duran
vəzifə, təbii və sosial mühitə
kəskin şəkildə azaldılmış mənfi
təsir olmadan, sabit inkişaf
prinsiplərini nəzərə almaqla
iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsidir.
Siz bilirsinizmi
Statistik məlumatlara
əsasən, son 30-50 il
ərzində yer kürəsində
təbii fəlakətlərin
(daşqın, zəlzələ,
sürüşmə, sel və s.)
çoxluğu üç dəfə
artmışdır.
Son on il ərzində təbii
fəlakətlər nəticəsində
Gürcüstana dəymiş
ziyan qonşu
Azərbaycan və
Ermənistanın eyni
göstəricisindən 3 dəfə
artıqdır və təxminən
930 mln. lari təşkil edir.
5
Təbii resurslar və
onların idarə edilməsi
Təbii resurslar mühitin elə bir
elementləridir ki, onlar insanın
maddi və ruhi tələbatlarının
ödənilməsi üçün istifadə edilir.
Onlar tükənən (bitən) və tükənməz
(bitməyən) qruplara bölünür. Bərpa
olunmayan (müxtəlif növ faydalı
qazıntılar) və bərpa olunan (bitki,
heyvan, torpaq) resurslar
tükənəndir; günəş, külək, su
enerjiləri isə tükənməzdir.
Dünyada bərpa olunmayan
resursların tükənməyən və ya
bərpa olunan resurslarla əvəz
olunması daha aktualdır.
Təbii resursların idarə edilməsinin
effektli metodu – onların
inteqrasiya edilmiş idarə
edilməsidir, həmin zaman bu
proses kompleksli şəkildə, təbii
resurslar (su, meşə, torpaq) və
sosial-iqtisadi faktorlarla (gəlirin
artması, sağlamlıq və s.) qarşılıqlı
əlaqədə həyata keçirilir. Təbii
resurslarin inteqrasiya edilmiş
idarə edilməsi xüsusilə kənddə
effektlidir, kənddə onların istifadəsi
birbaşa əhalinin sosial və iqtisadi
firavanlığı ilə əlaqədardır.
İcma səviyyəsində təbii
resursların inteqrasiya
edilmiş idarə edilməsi
istehsalatın artmasına,
torpağın deqradasiya
probleminin həllinə,
kənd təsərrüfatının
məhsuldarlığının
artmasına, içməli suyun
keyfiyyətinin
yaxşılaşmasına,
alternativ enerjilərə
qənaət edilməsinə şərait
yaradır. Bu da nəticədə
əhalinin sosial və
iqtisadi şəraitinin
yaxşılaşmasına imkan
verir.
6
Məlumatlandırma və
qarşılıqlı iştirak
Təbii resursların inteqrasiya edilmiş
idarə edilməsinin planlaşdırılması
zamanı maraqlı tərəflərin
məlumatlandırılması və prosesə
qoşulması (b. a. qarşılıqlı iştirakın
planlaşdırılması) böyük əhəmiyyətə
malikdir. Maraqlı tərəflər yerli icmalar
və özünüidarəetmə orqanları, qeyri-
hökumət təşkilatları, gənclər qrupları,
fermerlər, iş adamları və s. ola bilərlər.
Maraqlı şəxslərin məlumatlandırılması
və biliyin qarşılıqlı şəkildə
paylaşılmasından sonra icmada
mövcud olan problemlərin həlletmə
yollarının seçilməsi və vahid hərəkət
planlarının (təbii resursların
inteqrasiya edilmiş idarəetmə planı)
razılaşdırılması həyata keçirilir.
Maraqlı tərəflərin məlumatlandırılması
və qarşılıqlı iştirak nəticəsində təbii
resursların idarəetmə proseslərində
hər bir tərəfin maraqlarının maksimal
olaraq nəzərə alınması mümkün olur,
həmçinin bu və ya digər maraqlı
qrupun firavanlığı da bundan asılı olur.
Təbii resursların idarə
edilməsi zamanı b. a.
uzaqgörənlik prinsipi
istifadə edilir. Əgər konkret
fəaliyyət nəticəsində
mühitə və əhaliyə ziyan
vurularsa, lakin həmin
ziyan hazırkı an üçün elmi
olaraq kifayət qədər
əsaslandırılmamışdırsa,
belə hallarda, son elmi
rəylərin mövcud
olmamasına baxmayaraq,
arzu olunur ki, ziyanı
yüngülləşdirən və ya
aradan qaldıran hərəkətlər
planlaşdırılsın və həyata
keçirilsin. Təbii resursların
bu şəkildə idarə edilməsi
zamanı uzaqgörənlik
prinsipinin istifadə edilməsi
bizə özümüzü
sığortalamağa və mühitin
sabit inkişafını ləngidən,
dönməz deqradasiya
proseslərinin qarşısını
vaxtında almağa imkan
verir.
Çirklənmiş sudan istifadəyə
görə dünyada hər il 3.4
milyon insan ölür (əksər
hallarda uşaqlar), onlarla
milyon insan tərəfindən
istifadə edilən su isə
Sağlamlığı Müdafiə Dünya
Təşkilatı tərəfindən
müəyyən edilmiş tələblərə
uyğun deyildir.
Hal-hazırda içməli suyun ən
böyük ehtiyatı (70%) kənd
təsərrüfatında istifadə edilir.
Kənd təsərrüfatında
irriqasiya məqsədilə istifadə
edilən suyun 60%-dən
artığı hədəf olan bitkiyə
çatmır, yəni nəticəsiz olaraq
itirilir.
7
Su resursları:
Əhalinin artması, iqtisadi artım,
intensiv kənd təsərrüfatı, artan
urbanizasiya və fəal turizm su
resurslarının ağlabatmayan
dərəcədə istifadə edilməsinə və
həddindən artıq xərclənməsinə
səbəb olur.
Əsas istifadə predmeti içməli sudur.
O, yer kürəsinin ümumi su
ehtiyatının yalnız 3%-ni təşkil edir.
İçməli suyun üçdə ikisi müasir
buzlaqlarda və əbədi
buzlaqlardadır, qalan üçdə biri isə
yeraltı və səthi sular şəklindədir.
İçməli su yeniləşən resursdur, lakin
ağlabatmayan dərəcədə istifadəyə
görə onun miqdarı azalır.
Siz bilirsinizmi
8
Müasir irriqasiya
metodları
Kənd təsərrüfatında ən çox yayılmış
irriqasiya metodu öz axarı ilə
suvarmadır. Həmin metoddan istifadə
zamanı su itkisi 40%-ə çatır.
Damcılı suvarma – su hər bir bitkinin
kökünə damcı-damcı verilir.
İrriqasiyada damcılı suvarma sudan
istifadə baxımından, ən qənaətli və
effektli metod hesab edilir.
Yağışla suvarma – su borularla
suvarılan sahənin perimetrində
quraşdırılmış bir və ya bir neçə
püskürtücülərə çatdırılır, oradan isə
(yüksək və ya aşağı) təzyiq altında
yağışlama yerinə yetirilir.
Fırlanan yağışlama ilə suvarma –
fırlanan oxdan müəyyən radius
uzunluğunda quraşdırılmış borudan
bir neçə püskürtücü eyni zamanda
yağışlama ilə suvarır, boru ox
ətrafında fırlanır və perimetrin effektli
şəkildə irriqasiyasını təmin edir.
İsrail öz müasir, inkişaf
etmiş kənd təsərrüfatı və
effektli irriqasiya sistemləri
ilə seçilən ölkədir. O,
damcılı suvarma
sistemlərinin inkişaf
etdirilməsi və tətbiq
edilməsində pionerdir. Hal-
hazırda ərazisinin böyük
hissəsi yarımsəhradan
təşkil olunmuş İsrail,
effektli suvarma sistemləri
vasitəsilə kənd təsərrüfatı
məhsullarına yalnız öz
tələbatını təmin etmir,
eləcə də dünya sitrus,
tərəvəz və bostan
bitkilərinin ixrac bazarında
liderlərdən biri hesab
olunur.
Siz bilirsinizmi
9
Sudan effektli istifadə
Hər birimizin gündəlik həyatında
sudan effektli istifadə üçün atılmalı
addımlara misallar bunlardır:
zədələnmiş kranların təmiri, su
sızdıran boruların dəyişdirilməsi,
suyu az sevən bitkilərin əkilməsi,
effektli suvarma sistemlərinin tətbiq
edilməsi, su sayğaclarının
quraşdırılması və istifadə edilmiş
suyun miqdarına nəzarət, yağış
suyunun toplanılması və ondan
istifadə edilməsi.
Yağış suyunu toplayan sistemlərin
əksəriyyətinin qurulması sadədir və
kiçik xərc tələb edir. Damlardan
toplanılmış yağış suyu əksər
hallarda təmizdir və istifadədən
əvvəl emal tələb etmir.
Gürcüstan içməli su
resursları ilə zəngin olan
bir ölkədir, lakin coğrafi
baxımdan su resursları
ölkənin ərazisində qeyri-
bərabər olaraq
bölüşdürülmüşdür. Qərbi
Gürcüstanda su
resurslarının demək olar
ki, 80%-i konsentrasiya
edilib, eyni zamanda kənd
təsərrüfatı torpaqlarının
əksəriyyəti ölkənin şərq
hissəsində yerləşir.
Siz bilirsinizmi
10
Çirklənmə
Su resurslarından sabit istifadə
edilməsi, suyun miqdarından effektli
şəkildə istifadəsindən başqa, onun
keyfiyyətinin saxlanılmasına qayğı
göstərilməsini də nəzərdə tutur.
Suyun çirklənməsinin əsas
mənbələri: sənaye tullantıları,
gübrələr, pestisidlər, kənd təsərrüfatı
çöküntüləri, kanalizasiya sistemləri,
neft və neft məhsullarıdır.
Çirklənməyə qarşı xüsusilə durğun
səthi su obyektləri (göllər, su
anbarları) və yeraltı sular həssasdır.
Çirkləndiricilərin iki kateqoriyasını
ayırırlar:
Nöqtəli (stasionar) çirkləndiricilər -
borular, arxlar vasitəsilə konkret
yerdən (məsələn: fabriklər,
kanalizasiya təmizləyici tikililər, yeraltı
şaxtalar) səthi sulara çirkləndiriciləri
buraxırlar;
Qeyri-nöqtəli (qeyri-stasionar)
çirkləndiricilər - səpələnmişdir və
suları diffuziya şəklində çirkləndirirlər
(məsələn: əkin torpaqlarından,
kəsilmiş meşələrdən, səthi
karyerlərdən və digər yerlərdən
çöküntü və kimyəvi maddələrin səthi
su obyektlərinə düşməsi).
Səthi suları
çirklənmədən qorumaq
üçün effektli olan
yollardan biri bufer bitki
zolaqlarının
(cərgələrinin) əkilməsidir.
Bu cür bufer bitki zolağı
suya düşmüş çöküntüləri
saxlayır, suyu
çirkləndiricilərdən
filtrasiya edir (məsələn,
pestisidlərdən) və
bununla da səthi sulara
təmizlənmiş axan suyun
düşməsini təmin edir. Bu
cür bufer zolaqları
müxtəlif konfiqurasiyaya
və bitki tərkibinə malik
ola bilər (ot növlərindən
başlamış, kol və
ağaclaradək).
11
Bioloji müxtəliflik (həyatın müxtəlifliyi)
canlı orqanizmlərin müxtəlifliyidir.
Bitkilərin, heyvan və
mikroorqanizmlərin növlərinin sayı,
həmin növlərdə genlərin olduqca
böyük müxtəlifliyi, planetdə səhralar,
yağış meşələri və mərcan rifləri kimi
müxtəlif ekosistemlər yer kürəsinin
bioloji müxtəlifliyinin bir hissəsidir.
Cənubi Qafqazın (Azərbaycan,
Ermənistan, Gürcüstan) mürəkkəb,
ciddi şəkildə bölünmüş relyefinin,
rəngarəng iqlim və coğrafi
vəziyyətinin qarşılıqlı təsirinin ümumi
fonu onun bioloji müxtəlifliyinin
yüksək səviyyəsini şərtləndirir. Cənubi
Qafqazın florası çiçək bitkilərinin
6,300-dən artıq növünü birləşdirir,
onlar arasında yüzlərlə endemik növ
vardır. Yalnız məməlilərin növləri 100-
ə çatır, onlar arasında həmçinin bir
çox endemik növ vardır. Cənubi
Qafqazın ekoloji rayonunun
əhəmiyyətli hissəsi, bölgə, eləcə də
qlobal baxımından, biomüxtəlifliyin
zəiflik səviyyəsini nəzərə almaqla
planetimizin “isti nöqtələrindən” biri
hesab edilir. Həmin fakt əsasında,
Təbiəti Müdafiə Dünya Fondu (WWF)
tərəfindən Cənubi Qafqaz
konservasiyanın prioritetli regionları
siyahısına daxil edilmişdir.
Biomüxtəliflik
12
Meşə
Məlumdur ki, meşə havanı təmizləyir, səthi suların hidroloji
rejimini tənzimləyir, su anbarlarını çirklənmədən qoruyur, suyun
keyfiyyətini yaxşılaşdırır və torpağı eroziyadan qoruyur, insanları
oduncaq və qeyri-oduncaq resursları ilə təmin edir və yer
kürəsinin bir çox nadir növlərinə aid bitki və ya heyvanlar üçün
təbii yaşayış arealını təşkil edir.
Hal-hazırda yer kürəsində hər il kəsilən meşələrin təxminən
yarısını əhali yanacaq kimi istifadə edir. Oduna bu cür tələbat bir
sıra yerlərdə meşələrin qeyri-sabit kəsilməsinə səbəb olur. Oduna
tələbatın yüksək olduğu sıx məskunlaşma yerlərində
məskunlaşma məntəqəsinin ətrafında kəsilmiş və deqradasiya
olmuş meşə örtüyünə tez-tez rast gəlirik.
14
Odun
Odunun hazırlanması səbəbindən
yaranmış meşə örtüyünün
deqradasiyasını aradan qaldırmaq
üçün bir neçə yol mövcuddur:
Tez bitən və odun oduncağına malik
olan növlərə aid olan ağacların süni
əkilməsi;
Odunun effektli şəkildə/qənaətlə
yandırılması, bu da enerji effektli
isidicilərdən və sobalardan istifadə
etməklə mümkündür;
Ağacların budanması, bu da
meşəçiliyin ənənəvi metodudur.
Budanmadan sonra yeni budaqlar bitir
və bir neçə ildən sonra budanmış
ağacın yanacaq kimi istifadə edilməsi
yenə də mümkün olur.
Gürcüstanda ölkə
ərazisinin təxminən 37%-i
meşə ilə örtülmüşdür.
Meşələr daha çox dağlıq
yerlərdə yerləşir və
onların böyük hissəsi
əhəmiyyətli dərəcədə
deqradasiya olmuşdur.
1990-cı ildən etibarən
meşələrin nəzarətsiz
şəkildə kəsilməsi ölkə
tarixində misilsiz hesab
olunur. Həmin illərdə
Gürcüstanda 1 hektardan
3
300-400 m meşə
oduncağı hazırlanırdı,
3
belə ki, təxminən 7-8 m
hazırlanması tövsiyə
edilirdi.
15
Qeyri-oduncaq
resursları
Son zamanlar daha çox diqqət
meşənin qeyri-oduncaq
məhsullarının tədqiq edilməsi və
inkişafı təşəbbüslərinə ayrılır,
onların məqsədi meşənin
ekosisteminə ziyan vurmadan
meşələrin sabit inkişaf etdirilməsi
və insanların tələblərinin təmin
edilməsidir.
Meşənin qeyri-oduncaq məhsulları:
qabıq, köklər, dənələr, yarpaqlar,
toxum, güllər, meyvə, giləmeyvə,
bitkilərin şirələri, qətran, bal,
göbələk və heyvan məhsulları.
Müxtəlif növ meşələrdə müxtəlif
növ qeyri-oduncaq məhsullar
yayılmışdır. Əhali onları toplayaraq
qida və tibb məqsədləri üçün
istifadə edir (və ya satır).
Meşənin qeyri-oduncaq
məhsulları əhəmiyyətli
resurs hesab olunur, belə
ki, bir sıra ölkələrdə yerli
əhali üçün olduqca
əhəmiyyətli sosial və
iqtisadi təyinata malikdir.
16
Torpağın
deqradasiyası
Müasir kənd təsərrüfatında torpaq
örtüyünün, otlaq və meşələrin bioloji
və iqtisadi məhsuldarlığının azalması
və ya tamamailə itirilməsi ən
əhəmiyyətli problemlərdən biridir.
Hal-hazırda torpağın deqradasiyasının
miqyası artır və tarixi
tendensiyasından 30-35 dəfə artıqdır.
Torpağın küləklə və su ilə eroziyaya
uğraması kənd təsərrüfatının ən
əhəmiyyətli problemlərindən biridir.
Torpağın üst qatı humusla (bitkilərin qidası
ilə) ən zəngin olan qatdır və bu qatın
eroziyası nəticəsində torpaq öz
məhsuldarlığını itirir. Bundan əlavə,
torpağın eroziyası digər arzuolunmayan
proseslərin inkişaf etməsinə – o
cümlədən, torpaqdan kimyəvi maddələrin
yuyulmasına və onların səthi sulara
düşməsinə şərait yaradır.
Küləklə eroziya riski
çılpaq, bitkiləri az olan
səhra və
yarımsəhralarda daha
yüksəkdir.
Su ilə eroziya
yamaclarda, xüsusilə,
nəzarətsiz şəkildə
kəsilən meşələrin
olduğu yerlərdə
intensivdir. Bu cür
yamaclarda meşə
torpağın qoruyucusu
funksiyasını itirmiş olur
və bu səbəbdən
torpağın intensiv
eroziyası baş verir.
Dağlıq regionlarda
meşənin fəal kəsildiyi
yerlərdə torpağın
eroziyası böyük
problem təşkil edir.
Siz bilirsinizmi
17
Torpağı qoruma
metodları
Kənd təsərrüfatında torpağın
eroziyasına qarşı aşağıdakı
metodlardan istifadə edilir:
- torpağın külək ilə eroziyasını
aradan qaldırmaq üçün küləyə
qarşı zolaqların əkilməsi. Bu açıq
çöllərdə küləyin gücünü azaltmaq
üçün effektli bir yoldur. Bundan
əlavə, küləyə qarşı zolaq rütubətin
saxlanılmasına şərait yaradır,
məhsulun məhsuldarlığını
5-10%-ə qədər artırır, quşlar və
parazitlərlə qidalanan həşəratlar
üçün təbii yaşayış mühitini təşkil
edir, bu da həmçinin
məhsuldarlığa müsbət təsir
göstərir;
- torpağın horizontal işlənilməsi və
ya cərgəli səpim, bu da torpağın
yuyulmasına və küləklə
eroziyasına mane olur, suyun
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına
şərait yaradır;
- yamacların teraslaşdırma
metodu, bu metod vasitəsilə su
axınlarının sürəti azaldılır və
istiqaməti dəyişdirilir. Bununla su
bütün yamacda bərabər şəkildə
bölünür və torpağın eroziyası
azalır;
- Bermaların qurulması metodu, bu
zaman yamacda enişə
perpendikulyar olaraq torpaq
tökülür və suyığan arxlar qurulur.
Torpağın eroziyasına
həmçinin otlaqların
həddindən artıq
yüklənilməsi, yəni
həddindən artıq otarılması
səbəb olur. Bu zaman çölün
bitki örtüyü intensiv olaraq
deqradasiya edir və torpaq
mal-qara tərəfindən
dırnaqlarla mexaniki şəkildə
zədələnir. Bu çölün ənənəvi
bitki növlərinin otlanmayan
yeni növlərlə əvəz
olunmasına, torpağın
eroziyasına və otlağın güclü
deqradasiyasına səbəb
olur. Otlaq çöllərinin sabit
istifadəsi üçün otarılmanın
tezliyinin və intensivliyinin
tənzimlənməsi mütləqdir.
Deqradasiya olmuş çöllərin
bərpa edilməsi bitki
örtüyünün rekultivasiyası
yolu ilə mümkündür və
mütləqdir ki, bu proses
müvafiq mütəxəssislər
tərəfindən planlaşdırılsın və
nəzarət altında saxlanılsın.
Siz bilirsinizmi
18
Torpağın duzlaşması
və bataqlaşması
İntensiv suvarma torpaqda
duzların böyük konsentrasiya ilə
yığılmasına, yəni torpağın
duzlaşmasına səbəb olur.
Duzlaşmış torpaq zaman ərzində
kənd təsərrüfatı üçün yararsız olur.
Torpağın duzlaşması problemi
xüsusilə quru iqlim şəraitində
aktualdır.
Duzlaşmış torpağın bərpası üçün
nisbətən qənaətli yol bioloji
metoddan istifadə edilməsidir. Bu
zaman duzlaşmış torpaqda duzlu
torpağı “sevən” bitkilər əkilir, onlar
torpaqdan artıq duzları
mənimsəyirlər. Bu cür bitkilər bir
neçə dəfə əkildikdən sonra
torpağın duzlaşma keyfiyyəti
əhəmiyyətli dərəcədə azalır və
onun məhsuldarlığı artır.
Bir çox hallarda fermerlər
duzları yumaq üçün
duzlaşmış torpağı bol-bol
suvarırlar. Müvafiq drenaj
sisteminin mövcud
olmaması təqdirində artıq
su torpağın nisbətən dərin
qatında yığılır, orada
torpaqda yığılmış duzlarla
həll olur. Duzlu su
bitkilərin köklərini
əhatələyir, onların düzgün
bitməsinə mane olur,
uzunmüddətli
perspektivdə isə onları
son olaraq məhv edir. Bol
suvarma bataqlaşmaya
səbəb olur. Bugünkü
vəziyyətdə yer kürəsinin
kənd təsərrüfatı
torpaqlarının 10%-dən
artığı düzgün olmayan
irriqasiya nəticəsində
yaranmış bataqlaşma
problemi qarşısındadır.
Mülayim, nəzarət edilən
suvarma və düzgün olaraq
seçilmiş bitkilərin əkilməsi
bu cür mənfi nəticələrin
aradan qaldırılması üçün
nisbətən asan yoldur.
Siz bilirsinizmi
19
Qeyri-üzvi gübrələr
və pestisidlər
Qeyri-üzvi gübrələr arasında ən
böyük diqqətə, istifadəsinin
intensivliyi, mühit və insan
sağlamlığına mənfi təsirinə görə,
azotlu gübrələr layiqdir. Azot suda
asan həll olunan aktiv maddədir,
hansı ki, torpaqda sirkulyasiya edir,
yeraltı və səthi sulara düşür. Bundan
əlavə, azot buxarlanır və atmosferə
düşür, orada ammonyak şəklində b.
a. turş yağışların yaranmasına şərait
yaradır. Bununla yanaşı, ozon
təbəqəsinin pozulmasına şərait
yaradan 20 qazdan biridir.
Tərkibində fosfor olan gübrələr suda
az həll olunur, buna görə də
torpaqda möhkəm qalır. Lakin
torpağın eroziyası nəticəsində bir
çox hallarda səthi sulara düşür və
onların çirklənməsinə səbəb olur.
Alaq otlarından və parazitlərdən
qorunmaq üçün istifadə edilən
pestisidlər (herbisidlər, funqisidlər,
insektisidlər) mühitin təhlükəli
çirkləndiriciləridir.
Siz bilirsinizmi
Pestisidlərdən
ağlabatmayan istifadə
nəticəsində yalnız alaq
otları və parazitlər deyil,
eləcə də quşlar, faydalı
həşəratlar, mikroblar,
qurdlar və başqa növ
orqanizmlər zəhərlənir.
Tərkibində azot və fosfor
olan gübrələrlə durğun
suların (göllər, su
anbarları) çirklənməsi səthi
sular üçün səciyyəvi olan
ekosistemin
deqradasiyasına -
evtrofikasiyasına səbəb
olur. Bu zaman çirklənmiş
su anbarında yosunlar
(makrofitlər, fitoplanktonlar)
intensiv olaraq bitməyə
başlayır, onlar suda olan
oksigeni böyük miqdarda
udur, bu da orada yaşayan
balıq və digər heyvanlar
üçün əlverişli olmayan
şərait yaradır. Bir çox
hallarda bu cür su
anbarlarında balıqların
növləri yox olur.
20
Bioloji
texnologiyalar
Heyvan gübrəsi (peyin) torpağın
strukturunu yaxşılaşdırır, üzvi azotla
zənginləşdirir, torpağın
məhsuldarlığı üçün faydalı bakteriya
və göbələklərin artmasına şərait
yaradır;
Bitki (yaşıl) gübrəsi elə bir bitki
örtüyüdür ki, torpaqda onun üzvi
materiallarla zənginləşməsinə şərait
yaratmaq üçün saxlanılır;
Kompost torpaqda, oksigen
sahəsində mikroorqanizmlər
tərəfindən üzvi mənşəli qalıqların
çürüdülməsi nəticəsində əldə edilən
gübrədir, hansı ki, humus və üzvi
materiallarla zəngindir, yüksək
effektlidir və geniş şəkildə istifadə
olunur.
Kompostun hazırlanmasının ümumi
alqoritmi aşağıdakı kimidir:
Kompost üçün eni 2 metrədək olan,
mülayim olaraq kölgəli yer seçilir.
Kompostun hündürlüyü 2 metrə çata
bilər. Kompost altındakı torpaq
dərindən bellənməlidir ki, altında
drenaj yaxşı olsun.
Kompost materialları seçilmiş yerə
qat-qat tökülür. Qatlar arasına 5-10
sm torpaq qatı tökülməlidir.
Məsləhətdir ki, aşağıdakı qata
çətinliklə çürüyən materiallar (çör-
çöp, budanma qalıqları),
yuxarıdakına isə daha asan çürüyən
materiallar (kül, peyin) düşsün.
Kompostlama üçün
aşağıdakılardan istifadə edilə
bilər:
- yarpaqlar, ot, budaqlar,
tərəvəz qidasının qalıqları
(qabıqlar, toxumlar),
yumurta, fındıq və qoz
qabıqları. Həmçinin – tük,
yun, saman, heyvan nəcisi.
Kompostlama üçün
aşağıdakılar yararsızdır:
- ət, balıq, süd və süd
məhsulları, heyvan yağları.
Həmçinin müxtəlif
infeksiyalara qarşı xüsusilə
həssas olan bitkilər;
məsələn, dekorativ güllər.
Kompostlama zamanı yalnız
az miqdarda aşağıdakılardan
istifadə edilir:
ağac mişarağzı, kömür,
pestisidlər və üzvi gübrələrlə
emal edilmiş bitkilər, çap
kağızı.
21
Kompost üçün yüksək temperatur
lazımdır. O, özü istilik ayırır və
temperaturu saxlamaq üçün ona
şərait yaratmalıyıq. Bunun üçün onu
küləşlə, otla və digər bu cür
materiallarla örtməliyik, hansılar ki,
havanın keçməsinə mane
olmayacaqdır. Kompost daima islaq
olmalıdır. Lazım olduqda isə ona su
tökülməlidir.
Ənənəvi (“təbii” və “intensiv”) kənd
təsərrüfatı əksər hallarda çoxbitkilidir
(polibitkilər), bu da eyni torpaqda
müxtəlif bitkilərin əkilməsini nəzərdə
tutur. Monobitkilərlə müqayisədə
polibitkilərin böyük üstünlüyü ondan
ibarətdir ki, bitkilər vegetativ
mövsümün müxtəlif zamanlarında
yetişir, bununla da torpaq daha uzun
müddət bitkilərlə örtülmüş olur,
küləklə və su ilə eroziyadan qorunur.
Bundan əlavə, gübrə və sudan
böyük miqdarda istifadə edilmə
zərurəti azalır, çünki bitkilərin kök
sistemi torpağın müxtəlif dərinliyində
yerləşir, qida maddələrinin və
rütubətin saxlanılması da daha
effektiv olaraq həyata keçirilir.
Bu zaman həşərat və alaq
otlarına qarşı dərmanlama
daha az intensivliklə lazım
olur, çünki bitkilərin
müxtəlifliyi, bir tərəfdən,
parazit həşəratların, təbii
düşmənlərin artmasına
şərait yaradır, digər
tərəfdən isə, yad, alaq
bitkilərin toxumunun
bitməsi üçün əlverişli
olmur.
Polibitkilər
Broşura “Gürcüstan və Cənubi Qafqazda iqlimin dəyişməsi ilə adaptasiya
olunma və biomüxtəlifliyin qorunması məqsədilə yerli imkanların artırılması və
regional əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb, həmin
layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir və Qafqaz ekoloji qeyri-
hökumət təşkilatları şəbəkəsi (CENN) və Mersi Korps (Mercy Corps)
Beynəlxalq Qeyri-hökumət Təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir. Qarşıda olan
publikasiyanın məzmununa görə tam məsuliyyəti Mersi Korps və CENN daşıyır,
broşura heç bir halda Avropa İttifaqının mülahizə və fikirlərini ifadə etmir.
Məlumat üçün bizə müraciət edin:
Qafqazın mühiti mühafizə qeyri-hökumət
təşkilatları şəbəkəsi (CENN)
Gürcüstan, Tbilisi, 0105,
Beytullah küçəsi №27
Tel: +995 32 275 19 03/04
Faks: +995 32 275 19 05
info@cenn.org
www.cenn.org
Mersi Korps
Gürcüstan, Tbilisi, 0179,
Radian küçəsi №16,
Tel: +995 32 224 24 71
Faks: +995 32 223 18 89
Mob: +995 599 56 62 92
admin@mercycorps.ge
www.mercycorps.ge
Document Outline - Page 1
- Page 2
- Page 3
- Page 4
- Page 5
- Page 6
- Page 7
- Page 8
- Page 9
- Page 10
- Page 11
- Page 12
- Page 13
- Page 14
- Page 15
- Page 16
- Page 17
- Page 18
- Page 19
- Page 20
- Page 21
- Page 22
- Page 23
- Page 24
Dostları ilə paylaş: |