ÁÀÊÛ ÓÍÈÂÅÐÑÈÒÅÒÈÍÈÍ ÕßÁßÐËßÐÈ
¹3
Ñîñèàë-ñèéàñè åëìëÿð ñåðèéàñû
2006
A.EYNŞTEYN VƏ MÜASIR FÈZÈKADA UYĞUNLUQ
PRİNSİPİNİN FORMALAŞMASI
F.Ə.MƏMMƏDOV
Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè
Məqalə fiziki idrakın inkişafında evristik rol oynamaqla klassik fizikadan kvant
mexanikasına keçidə yol açmış uyğunluq prinsipinin metodoloji və qnoseoloji aspektlərinin
təhlilinə həsr olunmuşdur. Elmi ədəbiyyatda uyğunluq prinsipi bir qayda olaraq N.Borun adı
ilə əlaqələndirilərək «Bor prinsipi» adlandırılır. Bu fikirlə razılaşmayan müəllif uyğunluq
prinsipinin təşəkkülündə A.Eynşteynin xidmətlərini araşdıraraq onun «Eynşteyn‐Bor prin‐
sipi» adlandırılmasını daha məqsədəuyğun sayır.
Uyğunluq prinsipi bir‐birini əvəz edən fiziki nəzəriyyələrin qarşılıqlı
əlaqəsini, qarşılıqlı transformasiyalarını ifadə edən metodoloji‐requlyativ
prinsip olmaq etibarilə elmi ədəbiyyata «Bor prinsipi» adı altında daxil ol‐
muşdur. Halbuki kvant fizikasının və xüsusilə onun matrisa formasının mey‐
dana gəlib inkişaf etdirilməsində müstəsna rolu olmuş bu prinsipin konturları
alimlərə intuitivcəsinə N.Borun tədqiqatlarından xeyli əvvəllər məlum ol‐
muşdur. N.Bordan təxminən 10 il əvvəl A.Eynşteyn məkan, zaman və ca‐
zibənin relyativist nəzəriyyəsinin yaradılması ilə bağlı mürrəkkəb məsələlərin
həllinə rəvac verərkən empirik yolla istifadə etdiyi bu prinsipin ruhuna daha
çox uyğun gələn nəzəri mülahizələrə söykənmişdi. Bu mülahizələr əsasında
onun gəlib çıxdığı vahid qənaət bundan ibarət olmuşdur ki, yeni relyativist
mexanika müəyyən konkret şəraitdə Nyuton mexanikasına keçə bilər [6]. Bu
fakta yeni nəzəriyyənin metodoloji üstünlüyü kimi baxan A.Eynşteyn və yeni
fiziki ideyaların tərəfdarları ondan relyativist kvant mexanikasının çoxsaylı
opponentlərinə qarşı mübarizədə təsirli bir vasitə və yeni nəzəri sistemin
həqiqiliyini təsdiq edən mühüm dəlillərdən biri kimi baxmışlar. Problemin bu
aspektini ön plana çəkən S.Semkovski yazırdı: «Eynşteyn haqlı olaraq öz
düsturlarının başlıca sübutedici qüvvəsini bunda görmüşdür ki, ilk
yaxınlaşmada onlardan özlərinin xüsusi halı kimi ehtiva etdikləri Nyuton
düsturları alınır» [15, s. 69]. Buna görə də Heyzenberqin uyğunluq prinsipini
yalnız N.Borun adı ilə bağlayıb «Bor prinsipi» adlandırması bir o qədər də
81
dəqiq səslənmir. Fikrimizcə, adı çəkilən prinsipin «Eynşteyn‐Bor prisipi» ad‐
landırılması daha dəqiq və ədalətli olardı. Bu fikrimizi aşağıdakı mülahi‐
zələrimiz də təsdiq edə bilər.
Məlumdur ki, A.Eynşteyn elmi fəaliyyətinin böyük bir hissəsini vahid
sahə nəzəriyyəsinin yaradılmasına həsr etmişdir. Uyğunluq prinsipinin təşək‐
külü tarixi ilə bağlı maraqlı faktlardan biri də bundan ibarətdir ki, Eynşteynin
vahid sahə nəzəriyyəsinin yaradılmasına göstərdiyi cəhd də həmçinin bu
prinsipin ideyasına söykənmişdir. Buna hətta 1905‐ci ildə Eynşteyni foton
fərziyyəsinin yaranmasına gətirib çıxaran dəlillərin məntiqi strukturunda da
uyğunluq prinsipinin izlərini görə bilərik.
Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin yaranmasının tarixi‐elmi təhlili göstərir
ki, Eynşteyn bütün hallarda uyğunluq prinsipindən xalis intuitiv yolla istifadə
etmişdir. Lakin o, ümumi nisbilik nəzəriyyəsində cazibə tənliyinin tamam‐
lanmış variantını işləyib hazırlayarkən artıq uyğunluq prinsipinin ideyalarını
məntiqi cəhətdən dərk etmişdi. Eynşteyn ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin əsa‐
sında duran cazibə tənliyini elə formada ifadə etmişdi ki, bu tənlik uyğunluq
prinsipinə uyğun olaraq zəif qravitasiya tənlikləri üçün Puasson tənliyinə
çevrilirdi. Eynşteyn dünyanın yeni elmi mənzərəsini yaratmaq məqsədilə
nisbilik nəzəriyyəsinə özlərinin adekvat ifadəsini bir inersial sistemdən di‐
gərinə keçməyə imkan verən Lorens çevrilmələrində tapan hərəkət kütləsi,
nisbi məkan və nisbi zaman anlayışlarını daxil etmişdir. Bununla belə, nisbilik
nəzəriyyəsi məkan və zaman haqqında klassik təssəvvürləri bütünlüklə at‐
mayıb, məsələnin müəyyən amilləri nəzərə almadığı xüsusi hallar üçün
qoruyub saxlamışdı. Başqa sözlə, nisbilik nəzəriyyəsi məkan və zaman mü‐
nasibətlərinin rasionallıq çərçivəsində ideallaşdırılmasının məhdudluğunu
aşkara çıxararaq bu ideallaşdırmanın təqribi xarakterini və məkan‐zaman
anlayışlarının tətbiq sərhədlərini müəyyənləşdirmişdir.
Eynşteyn xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin yaradılması üzərində işləyərkən
həmişə eksperiment ilə nəzəriyyə arasında ardıcıl və ziddiyyətsiz əlaqə
yaratmağa çalışırdı. Belə bir əlaqə isə yalnız eksperimentin nəzəriyyə ilə
ziddiyyətə girən nəticələrinin məntiqi baxımdan bir araya gətirilməsinə imkan
verən şərtlərinin tapıb, formulə edilməsi nəticəsində yaradıla bilərdi. Bu
dövdə Eynşteyn öz qarşısına elektrodinamika qanunlarının bütün inersial
sistemlər üçün kovariantlığını təmin edə biləcək şərtləri müəyyənləşdirmək
məqsədi qoymuşdu. Problemə yeni müstəvidə yanaşılma klassik mexanikanın
əsas çətinliyini – Maksvell tənliklərinin kovariantlığını təmin edən şərtləri –
koordinat, zaman və sahə gərginliyinin birgə çevrilmələri vasitəsilə həll
etməyə imkan verdi. Məhz bu çevrilmələr sistemini və onlardan çıxarılan
fəlsəfi təmayülli nəticələri biz Eynşteynin xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi ad‐
landırırıq. Bu rasional metod əsasında qurulan yeni nəzəriyyə, bir tərəfdən,
82
klassik nəzəriyyə ilə bir araya sığmayan yeni eksperimental faktları (aber‐
rasiya, Frenel düsturu, Maykelson təcrübəsinin verdiyi nəticələr) izah etməyə,
digər tərəfdən əvvəllər məlum olmayan bir sıra hadisələri (məsələn, Dopler
effekti) açıqlamağa imkan verdi. Məntiqi‐metodoloji baxımdan burada mü‐
hüm olan və diqqət çəkən cəhət bundan ibarətdir ki, nəzəriyyənin qurulma‐
sının yeni metodu anlayışların yeni sisteminin yaradılmasına yol açdı [4].
Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsini uyğunluq prinsipinin tələbləri
əsasında yaratdı: bu nəzəriyyə Nyutonun cazibə nəzəriyyəsinin böyük sürətli
hərəkətlər və deməli, güclü cazibə sahələri üçün ümumiləşdirilməsi yolu ilə
yaradıldı. Eynşteynin cazibə nəzəriyyəsi iki fundamental dünya sabitinin –
işığın sürətini (с) və qravitasiya sabitini (G) ehtiva edirdi. Buna görə də,
ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin məntiqi strukturu elədir ki, onun tənlikləri
hüdud halında ya xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə ya da, Nyutonun cazibə
nəzəriyyəsinə aparıb çıxarır. Fiziki idrakın inkişafında varislik ideyasını əks
etdirən bu nəticə bir daha göstərir ki, elmi idrakın inkişafında köhnə nəzə‐
riyyə əsasında yaranan daha yüksək səviyyəli yeni nəzəriyyədən köhnə
nəzəriyyəyə qayıdış yolu heç bir zaman bağlanmır. A.Eynşteyn 1917‐ci ildə
yazdığı «Xüsusi və ümumi nisbilik nəzəriyyəsi» adlı məqaləsində bu məsələyə
toxunaraq yazırdı: «.... fiziki nəzəriyyənin ən yaxşı nəsibi, təsir sferasında
özünün də hüdud hal kimi çıxış etdiyi daha ümumi nəzəriyyənin yaradılması
yolunu göstərməkdən ibarətdir».
Eynilə Nyuton mexanikasından xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinə keçid kimi
ümumilik dərəcəsi kiçik olan Nyuton cazibə nəzəriyyəsindən Eynşteyn cazibə
nəzəriyyəsinə keçid də yalnız reallığın kəmiyyət təsvirini verən riyazi mü‐
nasibətlərinin dəqiqləşdirilməsi olmayıb, həm də nəzəriyyəyə yeni anlayışla‐
rın və onların timsalında yeni təsəvvürlərin daxil edilməsi deməkdi. Beləliklə,
xüsusi nisbilik nəzəriyyəsindən ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə keçilməsi dörd‐
ölçülü «məkan‐zaman» kontiniumunun psevdoevklid metrikasının daha
ümumi səciyyə daşıyan psevdoriman metrikası ilə əvəzlənməsi ilə yanaşı,
həm də, sonuncu nəzəriyyənin real məzmununa daxil edilən yeni təsəvvür ilə
bağlı idi. Bu yeni təsəvvürlərə görə psevdoriman metrikası, əvvəla, maddi
kütlələrin paylanmasından, hərəkətindən və halından asılıdır; ikincisi, qra‐
vitasiya sahəsində hissəciyin hərəkəti psevdoriman metrikalı, ətalətli hərə‐
kətdir; üçüncüsü, qravitasiya sahəsi bu metrikanın psevdoevklid metrika‐
sından fərqinin təzahürü kimi təsvir oluna bilər.
Beləliklə, apardığımız elmi araşdırmalar göstərir ki, A.Eynşteyn özünün
qüdrətli təfəkkürü və müstəsna elmi fəaliyyəti ilə mühüm metodoloji və
qnoseoloji yükə malik uyğunluq prinsipinin formulə edilməsinə xeyli ya‐
xınlaşmış, lakin onun bir addımlığında dayanaraq onu müasir fizikanın –
kvant fizikasının mühüm requlyativ prinsipi kimi seçib ayıra bilməmişdir.
83
Halbuki, bu gün fiziki və fəlsəfi ədəbiyyatda uyğunluq prinsipinin şəriksiz
müəllifi kimi sayılan Nils Bor məhz bu işi görmüş, onu müasir fizikanın yeni
və köhnə nəzəriyyələrinin daxili varislik əlaqəsini əks etdirən mühüm me‐
todoloji prinsip kimi formulə etmişdir.İyirminci yüzilliyin görkəmli fiziklə‐
rindən sayılan P.İordan bu münasibətlə yazmışdır: «Zommerfeldin sərrast
ifadəsi ilə «sirli çubuq» adlandırılan uyğunluq prinsipi Borun təsəvvürlərini o
dövrdəki baxışlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirərək çoxlu və mühüm
nəticələrin alınmasına imkan vermişdir» [5, s.44]. Bu baxımdan uyğunluq
prinsipinin fəlsəfi təhlili üzrə görkəmli mütəxəssislərdən sayılan və həmin
prinsipin fəlsəfi mənasının açılmasına həsr olunmuş ilk monoqrafiyanın müəl‐
lifi İ.V.Kuznetsovun da fikri maraqlıdır. «Bor prinsipinin tarixi xidməti bunda‐
dır ki, o ilk dəfə klassik fizikanın mikroaləmə tətbiqinin mümkünsüzlüyünü
nümayiş etdirməklə klassik fizikanın rasional ümumiləşdirilməsi yolunda ilk
addım atdı» [7, s.13].
Uyğunluq prinsipi elmi biliyin komulyativ xarakterini açaraq göstərir ki,
idrak prosesi əlaqəsiz konsepsiyaların bir‐birini əvəz etməsi kimi deyil, köhnə
nəzəriyyələrin məzmununu özünün xüsusi halı kimi ehtiva edən daha ümumi
və daha adekvat nəzəriyyələrə keçid kimi çıxış edir [3]. Uyğunluq prinsipi
dialektik idrak nəzəriyyəsinin belə bir müddəasını təsdiq edir ki, elmi
nəzəriyyələrin inkişafı biliklərin varisliyi qaydasında baş verir. Bu baxımdan
yaranan hər bir yeni nəzəriyyə praktikadan sınaqdan çıxmış köhnə nəzəriy‐
yənin yeni bilik sahəsi üçün tətbiq oluna bilməyən möddəalarını aradan qal‐
dırmaqla onun tətbiq sahəsini qismən də olsa məhdudlaşdırır [10, s 95‐104].
Bu zaman yeni nəzəriyyə köhnə nəzəriyyənin qanunlarını xüsusi hal kimi
özünə daxil etməklə müəyyən şəraitdə ona keçə bilir [2, s.88]. Uyğunluq
prinsipinin bu təsirini ΧΙΧ və ΧΧ əsrlərdə yaradılmış və hazırda fəaliyyətdə
olan çoxsaylı fiziki və riyazi anlayışlar sisteminin timsalında izləmək müm‐
kündür.
N.Borun fikrincə, bir fundamental nəzəriyyədən digərinə keçilməsində
iki mühüm xüsusiyyət hökmən nəzərə alınmalıdır [1, s.95]. Bu xüsusiy‐
yətlərdən birincisi yeni və köhnə nəzəriyyələrin anlayışlar aparatının uyuş‐
mazlığı ilə, ikincisi isə nəzəriyyələrdə tətbiq olunan riyazi vasitələrin mühüm
evristik və əlaqələndirici rolu ilə bağlıdır. Məsələn, yaxşı məlumdur ki, kvant
mexanikası klassik mexanikanın rasional ümumiləşdirilməsi yolu ilə yara‐
dılmış və bu məsələ nəzəriyyəyə yeni riyazi abstraksiyaların daxil edilməsi ilə
həll olunmuşdur.
Uyğunluq prinsipinin təbiəti, qnoseoloji əhəmiyyəti və evristik imkan‐
ları uzun müddət xüsusi olaraq araşdırılmamışdır. Bu isə təsadüfi olmayıb,
belə bir motivlə bağlı olmuşdur ki, ayrıca bir fiziki nəzəriyyə çərçivəsində
tədqiqat aparan subyektin qarşısında heç də belə bir vəzifə durmur. Buna görə
84
də metodoloji problemlərlə xüsusi məşğul olmayan və prinsipin iş qabiliy‐
yətini onun həqiqiliyinin meyarı kimi qəbul edən bəzi fiziklər uyğunluq
prinsipinin genealogiyasını heç dərk etməyə çalışmırdılar. Təsadüfi deyil ki,
elmi idrakın metodoloji aləti olmaq etibarilə uyğunluq prinsipi ilk dəfə məhz
fəlsəfi idrak nəzəriyyəsi çərçivəsində təhlil edilmiş və bu vəzifənin ilk icraçısı
tanınmış sovet filosofu İ.V.Kuznetsov olmuşdur [7]. İ.V.Kuznetsov uyğunluq
prinsipinin mütləq və nisbi həqiqətlərin dialektikasını fizikada konkret ifadə
kimi səciyyələndirərək göstərmişdir ki, idrak pilləsi olmaq etibarilə hər bir
fiziki nəzəriyyə özlüyündə ancaq nisbi həqiqətdir. Fizèki nəzəriyyələrin bir‐
birini əvəz etməsi mütləq həqiqətə yaxınlaşma prosesi olub, fiziki reallığın
inkişafı, tükənməzliyi və mürəkkəbliyi üzündən heç bir zaman sona yetmir.
Uyğunluq prinsipi ixtiyari nəzəri sistemin müddəalarının mütləqləşdirilmə‐
sinə, müəyyən konkret şərait üçün yaradılmış nəzəriyyənin mütləq həqiqət
səviyyəsinə qaldırılmasına qarşı yönəlmişdir [9, s.69‐81]. Fiziki nəzəriyyələrin
inkişafının öyrənilməsi belə bir ümumi qənaitə gəlməyə əsas vеrir ki, fizikanın
tarixi məhz uyğunluq prinsipi hesabına bir‐birini əvəz edən nəzəriyyələrin
sadə ardıcıllığı olmayıb, «èärakın hadisələrin getdikcə daha dərin mahiy‐
yətinə, daha geniş ümumiləşdirmələrə doğru istiqamətlənən vahid qanu‐
nauyğun prosesidir» [7, s.46].
İ.Lakatos uyğunluq prinsipinin fiziklərin fəaliyyət proqramında oyna‐
dığı “ikili” roldan bəhs edir. Bu baxımdan biz onun aşağıdakı fikri ilə
razılaşmaya bilmərik: «Uyğunlóq prinsipi bir tərəfdən çoxlu elmi hipotezlər
təklif edən mühüm evristik prinsip kimi, digər tərəfdən, mexanika və
elektrodinamikanın klassik nəzəriyyəsinin anlayışlarının son həddə qədər
genişlənməsindən istifadə edən özünəməxsus müdafiə mexanizmi kimi çıxış
edir» [8, s.92‐95]. Deyilənlərə bunu da əlavə edək ki, uyğunluq prinsipi bir‐
birini əvəz edən müxtəlif nəzəriyyələri əlaqələndirməklə sintezləşdirici baş‐
lanğıc rolunu oynayır. Buna görə də, elmi biliklərin diferensiallaşdığı və
inteqrallaşdığı müasir dövrdə uyğunluq prinsipinin evristik və metodoloji
rolu durmadan artmaqdadır. Bu prosesdə adı çəkilən prinsip mühüm inteq‐
rativ funksiyanı yerinə yetirərək bir nəzəri sistemdən digərinə körpü salmaqla
mövcud biliyin yüksək səviyyəli sintezinə nail olur. Nəhayət, müasir elmdə
uyğunluq prinsipindən tez‐tez mövcud biliyin və seçilmiş tədqiqat istiqa‐
mətinin yoxlanması üçün istifadə olunan fərziyyələrin həqiqiliyinin meyarı
kimi istifadə olunur.
Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, uyğunluq
prinsipini ödəyən hər bir yeni nəzəriyyənin həqiqət olması ehtimalı kiçik olub,
şübhəli görünə bilər. Yalnız köhnə bilikdəki səhih məqamları rədd etməyən
yeni bilik rasional sayıla bilər. Müasir fizikada uyğunluq prinsipi yalnız möv‐
cud «hazır» biliyin öyrənilməsi üçün deyil, həm də ən vacibi, hipotezlərin, bir‐
85
biri ilə rəqabət aparan ideyaların formalaşması üçün qnoseoloji oriyentir
rolunu oynayır [12].
ƏDƏBÈYYAT
1. Бор Н. Атомная физика и человеческое познание. М.,1969.
2. Kərimov V.M. V.İ.Lenin və müasir fizikanın bəzi fəlsəfi məsələləri. Bakı, Elm, 1983, s. 88.
3. Qurbanov F. Elmə sinergetik yanaşma. Bakı, Elm, 2005, 364 s.
4. Дубнищева Т.Я. Концепции современного естествознания. М. Маркетинг, 2001, 832 с.
5. Иордан П. Гипотеза световых квантов, ее развитие и современное состояние // Успехи
физических наук. М., 1930, т.10, в. 1, с.44.
6. İsmayılov V.İ. Müasir fizikanın paradiqmaları və metodoloji prinsipləri / məntiqi‐
qnoseoloji təhlil. Bakı, Elm, 2004, 478 s.
7. Кузнецов И.В. Принцип соответствия в современной физике и его философскoе
значение. М.-Л., 1948.
8. Lakatos L. Falsification and the methodology of scientific research proqrames. In: Criticism
and Gmowth of scientific knowledge, Cambrige, 1970, p.92-95.
9. Мещеряков В.Т. Соотношение как отношение и принцип. Л: Наука, 1975.
10. Нысынбаев А. Принцип соответствия и математика. // Вопросы философии, 1965, с.
95-104.
11. Оганесов Г.А. Принцип соответствия, его роль и значение в признании теорий //
Философские вопросы современного естествознания. Е.: 1977, с. 5-37.
12. Рузавин Г.И. Методология научного познания. М.: Юнити, 2005, 288 с.
13. Худяков С.С. Гносеологическое обоснование принципа соответствия //Законы и
категории в естественнонаучном познании. Уфа, 1978, с. 97-107.
14. Эйнштейн А. Собрание научных трудов. Т.1. М., 1965, 568 с.
15. Семковский С.Ю. Диалектический материализм и принцип относительности. М.,
1926.
А.ЭЙНШТЕЙН И ПРОЦЕСС ФОРМИРОВАНИЯ ПРИНЦИПА СООТВЕТСТВИЯ
В СОВРЕМЕННОЙ ФИЗИКЕ
Ф.А.МАМЕДОВ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена анализу методологических и гносеологических аспектов
принципа соответствия, играющего эверестическую роль в развитии физического
познания и осветившего переход из классической физики в квантовую механику. В
научной литературе принцип соответствия связывают с именем Бора и называют
«Принципом Бора». Автор, учитывая заслуги А.Эйнштейна в этой области, считает
целесообразным называть этот принцип «Принципом Эйнштейна-Бора».
86
Document Outline
Dostları ilə paylaş: |