BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1 Təbiət elmləri seriyası 2011
UOT 911.3, 316
AZƏRBAYCANIN ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ TƏBİİ
FƏLAKƏTLƏRİN TƏDRİSİNƏ DAİR
N.A.BABAXANOV, M.R.MUSAYEVA*, Ç.Ə.SƏMƏDLİ
Bakı Dövlət Universiteti, *Bakı Türk Liseyi
musayeva-m@rambler.ru
Məqalədə Azərbaycanda çoxsaylı təbii fəlakətlərin yaranma səbəbləri, onların geniş
əraziləri əhatə etməsi, ilbəil intensivləşməsi, vurduqları zərərlərin sürətlə artması, ümumtəhsil
məktəblərinin VI - XI siniflərində coğrafiya dərsliklərində bu problemin çox səthi tədris olun-
ması və təbii fəlakətlərin tədrisinə müstəqil saatların ayrılmaması, şagirdlər arasında təbii fə-
lakətlər haqda biliklərin, demək olar ki, olmaması nəzərə çatdırılır. Şadirdlərin təbii fəlakət-
lərdən necə qorunmaları haqda vərdişlərini artırmaq məqsədilə əsaslandırılmış təkliflər
verilir.
Açar sözlər: təbii fəlakətlər, ümumtəhsil məktəbləri, dərslik, sinif, tədris, qlobal problemlər.
Azərbaycan təbii fəlakətlərin ən çox baş verdiyi ölkələr sırasına daxildir.
Dünyada mövcud olan təbii fəlakətlərdən sunamilər, tayfunlar istisna olmaqla
yerdə qalan bütün təbii fəlakətlərə Azərbaycanda rast gəlinir. Çoxsaylı təbii fə-
lakətlərin Azərbaycanda baş verməsinə səbəb respublika ərazisinin üç tərəfdən
Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqaz, Talış dağları ilə əhatə olunması, onlar ara-
sında Qafqazda sahəsinə görə ən böyük düzənlik olan Kür–Araz ovalığının
yerləşməsi, göstərilən dağlıq ərazilərdə dağəmələgəlmə proseslərinin davam
etməsi, 825 km məsafədə Azərbaycan ərazisinin şərq tərəfdən Xəzər dənizi ilə
əhatələnməsi, dünyada baş verən qlobal iqlim dəyişiklikləri, ilbəil artmaqda
olan antropogen amillər və s. səbəb olur.
Təbii fəlakətlərdən sellər, daşqınlar, sürüşmələr, zəlzələlər və s. hər il
Azərbaycan iqtisadiyyatına 30 -50 mln. ABŞ dolları miqdarında zərərlər yeti-
rir, ayrı-ayrı illərdə isə insan ölümü ilə də nəticələnir. Baş verən təbii fəlakətlər
Azərbaycanın əksər təsərrüfat sahələri ilə yanaşı respublikanın məktəb binala-
rının da yararsız hala düşməsinə, bəzən də dağılmasına səbəb olur. Belə hallar
şagirdlərin uzun müddət dərs prosesindən kənarda qalması ilə nəticələnir.
Azərbaycanın ümumtəhsil məktəblərində coğrafiya fənni VI-XI sinif-
lərdə tədris olunsa da heç bir sinifdə təbii fəlakətlər mövzusuna dair ayrıca saat
ayrılmır. Belə ki, VI sinifdə tədris olunan “Ümumi fiziki coğrafiya” dərsliyin-
204
də coğrafiyanın tədrisinə il ərzində 64 saat, həftədə cəmi 2 saat yer ayrılır.
Təbii fəlakətlərə dair mövzulara isə müstəqil saat ayrılmır və təbii fəlakətlər
digər mövzuların tərkibində tədris edilir. Ümumiyyətlə, VI sinfin coğrafiya
dərsliyində təbii fəlakətlərin tədrisinə tam olmayan cəmi bir paraqraf yer ay-
rılıb. Bu paraqrafda isə ”Təhlükəli atmosfer hadisələri” başlığı altında digər
mövzuların tərkibində 3-4 sətirdən ibarət olan yalnız “maraqlıdır“ başlığı altın-
da yer ayrılır. Belə olduğu halda şagirdlərin göstərilən məsələlərə dair bilikləri
çox səthi olur.
VII sinifdə də həftədə 2 saat olmaqla tədris olunan “Materiklərin və
okeanların fiziki coğrafiyası” dərsliyində də təbii fəlakətlər müstəqil mövzu
kimi tədris olunmur. Dərsliyin reqional hissəsində ayrı-ayrı materiklərdə baş
verən bir sıra təbiət hadisələri haqqında çox səthi məlumatlar verilir. Məsələn:
Sakit və Hind okeanında güclü tropik qasırğa və tayfunlar olur. Bu mövzunun
içində yalnız bir cümlə ilə “güclü tayfunlar sahil zonalarında yaşayan əhaliyə
və təsərrüfatlara böyük ziyan vurur” ifadəsi verilmişdir. “Şimali Amerika ma-
terikinin mərkəzi düzənliklərində baş verən tornado, materikin daxili
hissələrində isə tez-tez baş verən quraqlıqlar, quru küləklər, tozlu fırtınalar,
daşqınlar, meşə yanğıları təsərrüfatlara mənfi təsir göstərir“ kimi çox ümumi
ifadələr dərslikdə öz əksini tapıb. Bu kimi təbii proseslər təbiət hadisələri kimi
xarakterizə olunub və hadisələrin təbii fəlakət kimi mövcudluğu xarakterizə
edilməyib, onlardan necə qorunma yolları haqda isə heç bir məlumat verilmir.
Ümumiyyətlə isə hər bir materikdə daşqınların baş verdiyi çayların və
vulkanların adları qeyd olunub. Belə hal şagirdlərdə təbii proseslərə dair ətraflı
və geniş məlumatlar əldə etməyə imkan vermir.
VIII sinifdə birinci yarımillikdə, həftədə 1 saat olmaqla tədris olunan
“Azərbaycan Respublikasının Fiziki Coğrafiyası” dərsliyində yalnız bir cüm-
lədə “Azərbaycanın fəal seysmik zonalarında və rayonlarında sənaye müəs-
sisələri, yaşayış binaları, bəndlər, su anbarları tikilərkən, yollar və kanallar
çəkilərkən zələzələyə davamlılığı nəzərə alınır” təbii fəlakətlər sanki yada sa-
lınır. Ancaq Azərbaycanda zəlzələlərin yaratdığı problemlər, vurduğu zərərlər
haqqında məlumat verilmir. Bundan başqa sürüşmələr, daşqınlar barədə də
yalnız onların yaranma səbəbləri və baş verdiyi ərazilər haqqında səthi mə-
lumat verilib. Bu təbii proseslərin təbii fəlakət kimi qiymətləndirilməməsi,
onların baş verdiyi vaxtlarda insanların necə davranmaları məsələləri də
göstərilən dərslikdə öz əksini tapmamışdır.
VIII sinifdə ikinci yarımillikdə, haftədə cəmi 2 saat olmaqla tədris
olunan “Azərbaycan Respublikasının İqtisadi və Sosial Coğrafiyasi ” dərsli-
yində təbii fəlakətlərin baş verməsi, yayılması, onların Azərbaycan iqtisadiy-
yatına vurduğu zərərlər barədə heç bir məlumat verilmir. Ayrı-ayrı iqtisadi-
coğrafi rayonların təsərrüfatların inkişafı və ərazi təşkilində təbii fəlakətlərin
rolu, onların yaratdığı problemlər qətiyyən dərslikdə öz əksini tapmamışdır.
Bizim fikrimizcə digər siniflərin coğrafiya dərsliklərində tədris olunan təbii
fəlakətlər çox səthi tədris olunsa da VIII - sinifdə tədris olunan “Azərbaycanın
205
fiziki coğrafiyası”, ”Azərbaycan Respublikasının İqtisadi və Sosial Coğrafiya-
sı” dərsliklərində təbii fəlakətlərin belə səthi tədris olunması qəti qəbul
olunmazdır.
Azərbaycanda təbii fəlakətlərin ilbəil təkrarlanmasının, vurduqları zərər-
lərin çox kəskin surətdə artması göstərilən dərsliklərdə təbii fəlakətlərə
müstəqil saatların ayrılmasını tələb edir.
IX sinifdə cəmi həftədə 2 saat olmaqla tədris olunan “ Dünyanın iqtisadi
və sosial coğrafiyası” dərsliyində “Bəşəriyyətin qlobal problemləri” adlı bir
bölməyə 8 saat yer ayrılmışdır ki, bu bölmədə əsasən müharibə və sülh,
ekoloji, demoqrafik, enerji və xammal, ərzaq və dünya okeanının problemləri
ön plana çəkilmişdir. Lakin bu problemlərin yaranmasında da əsas səbəb kimi
antropogen təsirlər haqda məlumat verilsə də təbii fəlakətlər yenə də xatır-
lanmır. Qlobal problemlərin təsnifatında isə “ İnsan tələfatına səbəb ola bilən
problemlər”-in içində bir kəlmə ilə “təbii fəlakətlər” ifadə olunub. Bundan
başqa təbii fəlakətlərin təsnifatı, onların iqtisadiyyatda yaratdığı problemlər
qətiyyən nəzərə alınmayıb.
X sinifdə həftədə bir saat tədris olunan “Yerşünaslıq” dərslıyində təbii
fəlakətlər və onların ayrı-ayrı növlərinə ayrıca müstəqil bir mövzu kimi saat
verilməsə də ayrı-ayrı mövzuların tədrisi vaxtı bəzi təbii fəlakətlərə çox
məhdud yer ayrılmış, onlardan qorunmaq üçün nə etmək olar suallarına cavab
olaraq çox səthi tövsiyyələr verilmişdir. Məsələn: “Zəlzələ zamanı nə etməli”
başlığı ilə 5 bənddən ibarət şagirdlərin bu hadisə zamanı özlərini necə apar-
maları haqda məlumat verilir. Bundan başqa ildırım və şimşək baş verdiyi
zaman “Unutmayın” başlığı altında cəmi 3 cümlə bu hadisələrə həsr olunub və
belə hadisələrlə üzləşən şagirdlərin necə davranmaları haqda məlumatlar
verilir. Dolu haqqında bir cülə ilə “bəzi rayonlarda baş verən dolu hadisələri,
onları zərərsizləşdirən qurğular vasitəsilə dolu buludlarını necə zərərsizləş-
dirmək” ifadəsi yer alıb.
XI sinifdə həftədə bir saat olmaqla tədris olunan “Türk Dünyası Coğ-
rafiyası" dərsliyində isə təbii fəlakətlər haqqında heç bir cümlə də öz əksini
tapmamışdır. Bu barədə xatırlatma belə yoxdur. Türk Dünyasına daxil olan
ölkələrin ərazisində hər il baş verən təbii fəlakətlər, oların yaratdığı prob-
lemlər, təsərrüfatlara vurduğu ziyan qətiyyən nəzərə alınmayıb.
Ümumiyyətlə, Sovet hakimiyyəti illərində təbii fəlakətlər və onların vur-
duqları zərərlərə dair məlumatlar məxfi olduğundan və sovet dövründəki
dərsliklər ciddi senzuradan keçdiyi üçün, ümumtəhsil məktəblərində coğrafiya
dərsliklərində təbii fəlakətlərə dair məlumatlar çox ümumi şəkildə, çox
məhdud həcmdə verilərdi. Ümumtəhsil məktəblərinin coğrafiya dərsliklərində
təbii fəlakətlər mövzularına müasir dövrün tələblərinə uyğun yanaşılmalı və
imkan daxilində belə mövzuların tədrisinə müstəqil saat verilməsi daha
məqsədəuyğun olardı.
Göründüyü kimi, Azərbaycan üçün çox önəmli qlobal bir problem olan
təbii fəlakətlərin ümumitəhsil məktəblərində tədrisinə belə münasibət, şagird-
206
lərin təbii fəlakətlərin baş verdiyi vaxtlarda özlərini necə aparmaları haqda
biliklərinin çox səthi olmasına səbəb olmuşdur. Buna məktəblilər arasında
apardığımız şifahi sorğu nəticəsində bir daha əmin olduq. Digər tərəfdən
şagirdlərin bu sahədə bilik və səriştələrinin olmaması, bilavasitə ümumtəhsil
məktəbləri dərsliklərində bu problemə dair müstəqil saatların ayrılmaması ilə
yanaşı, qeyd olunduğu kimi ümumtəhsil məktəblərinin VI–XI siniflərində gös-
tərilən problemə ümumilikdə çox məhdud həcmdə cəmi 3-4 vərəq ayrıl-
masıdır.
Azərbaycanda nəinki şagirdlər arasında, ümumiyyətlə, ictimaiyyət ara-
sında təbii fəlakətlərə dair televiziyada, radioda, mətbuatda təbliğat işi yalnız
Azərbaycanda bu və ya digər təbii fəlakətlərin baş verdiyi vaxt aparılır. Bunu
bir daha 2010-cu il may-iyin aylarında Kür və Araz çaylarında baş vermiş
daşqınların timsalında görmək olar. Bu daşqın əsasən 16 inzibati rayonda və
bir şəhər ərazisində ölkə iqtisadiyyatına son 100 ildə ən çox zərər yetirmiş,
əhatə etdiyi ərazilərin böyüklüyünə, uzun müddət davam etməsinə görə,
Azərbaycan tarixində ən dəhşətli daşqın hadisəsi hesab edilə bilər. İlk dəfə res-
publikada daşqınlardan zərər çəkmiş insanlara yardım etmək üçün 2 ay müd-
dətinə müvəqqəti fəaliyyət göstərən “daşqın şəhərciyi” fəaliyyət göstərmişdir.
Bu “şəhərcikdə” daşqınlar haqda apardığımız şifahi sorğuda burada müvəqqəti
məskunlaşanlara “daşqınlar nədir və onlardan necə qoruna bilərsiniz” sual-
larına aldıgımız cavablarda nəinki məktəblilər, hətta digər qrup insanların da
təbii fəlakətlər haqda biliklərinin də çox aşağı səviyyədə olmasını müəyyən
etdik. Bu məsələnin əsas səbəblərindən biri də Azərbaycanın ümumtəhsil mək-
təblərində təbii fəlakətlərə və onların tədrisinə, təbliğinə biganə münasibətin
olmasıdır.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin ümumtəhsil məktəblərində təbii fəla-
kətlərin tədrisi və təbliği məsələlərinə dövlətin müvafiq orqanları tərəfindən
xüsusi diqqət yetirilir, təbii fəlakətlər və onlardan necə qorunma məsələləri
nəinki ümumtəhsil məktəblərundə, hətta uşaq bağçalarından başlanır. Yapo-
niya, ABŞ, İngiltərə, Avstraliya, İsrail, İndoneziya və s. kimi ölkələrdə təbii
fəlakətlər ümumtəhsil məktəblərində tədris olunur. Göstərilən sahə üçün ixti-
saslı kadrlar hazırlayan liseylər, kolleclər fəaliyyət göstərir. Baş verə biləcək
hər bir təbii fəlakətə qarşı şagirdlərdə bilik və vərdişlər aşılanır. Göstərilənlə-
rin nəticəsi olaraq qeyd olunan ölkələrin şagirdləri arasında təbii fəlakətlərdən
ölənlərin sayı çox az sayda olması ilə seçilir. Buna misal olaraq 2010-cu ilin
dekabr ayında Yaponiyada 7,5 bal gücündə olmuş zəlzələ nəticəsində ölənlər
və zədə alanlar cəmi 5-10 nəfər oldugu halda, Əfqanıstanda 6,5 bal gücündə
olmuş zələzələdən ölənlərin sayı 1000 nəfərlərlə olmuşdur.
ABŞ-da ümumtəhsil məktəblərində dərs vaxtı siniflərdə 6-7 bal gücündə
süni zəlzələ yaradırlar və bu zaman şagirdlərin belə “dağıdıcı” zəlzələlərdən
özlərini necə qorumaları, əyani bir vasitə kimi təbii fəlakətlərə dair mövzular
tədris olunarkən nümayiş etdirilir. Belə təbliğat məsələlərinə televiziyada da
geniş yer verilir. Azərbaycanda tədris müəsisələrində isə belə metodlardan
207
istifadə olunmur. Ümumtəhsil məktəblərinin şagirdləri ilə təbii fəlakətlər olan
ərazilərə çox nadir hallarda ekskursiyalar təşkil olunduğundan, onların təbii
fəlakətlərin real olaraq nə olması haqda bilikləri, demək olar ki, çox aşağı
səviyyədədir.
Yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlmək olar:
Dünya əhalisinin 3,5 – 4 mlrd. nəfəri, Azərbaycan əhalisinin isə 2 mln.
nəfəri müxtəlif təbii fəlakətlərin olma ehtimalı olan ərazilərdə məskunlaşaraq,
dünyada ildə orta hesabla 250 – 300 min. nəfər, Azərbaycanda isə 10-15 nəfər
insan təbii fəlakətlər nətəcəsində həyatını itirir.
Təbii fəlakətlər hər il dünya iqtisadiyaytına 70-80 mlrd. ABŞ dolları,
Azərbaycanda isə 30-50 mln. ABŞ dolları miqdarında zərərlər vurur.
Azərbaycanda ümumtəhsil məktəblərinin VI-XI siniflərində tədris olu-
nan coğrafiya fənninin tədrisinə bütün dərsliklərdə həftədə cəmi 2 saat vaxt
ayrılır. Coğrafiya fənni üçün ayrılmış saatların belə azlığı təbii fəlakətlərin
ümumtəhsil məktəblərində tədrisinə müstəqil saatların ayrılmasına imkan
vermir.
Azərbaycanda təbii fəlakətlər və onlardan necə qorunmağa dair təbliğat
işləri təbii fəlakətlərin baş verdiyi vaxtlarda aparılaraq sanki “reklam” xa-
rakteri daşıyır. Halbuki bu işlər təbii fəlakətlərin baş verməsindən asılı olma-
yaraq bütün il boyu aparılmalı və ölkə əhalisinin bu sahədə bilikləri real
vəziyyətdə insanların təbii fəlakətlərdən necə qorunmalarına yönəldilməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Осипов В.И. Природные катастрофы на рубеже XXI века. Вестник РАН. 2001, т.
71, №24, 291-302 с.
2.
Babaxanov N.A. Bakı Dövlət Universitetində təbii fəlakətlərin “TF” tədrisinə dair”//
İkinci Beynəlxalq Simpoziumun materialları. Bakı, 2002, s. 204 -206.
3.
Babaxanov N.A.Təbii fəlakətləri ram etmək olarmı? Bakı, 2006, s. 215.
4.
Əlizadə E.K, Seyfullayeva N.S. Coğrafiya. VI sinif üçün dərslik (Ümumi Fiziki Coğ-
rafiya). Bakı: Azərbaycan, 2009, 141 s.
5.
Alxasov O.K, Ələsgərov D.M, Pənahov Ş.M, Məmmədov R.İ. Materiklərin və Okean-
ların Fiziki Coğrafiyası, VII sinif üçün dərslik. Bakı: Təhsil, 2009, 240 s.
6.
Budaqov B.A, Qəribli Y.Ə. Azərbaycan Respublikasının Fiziki Coğrafiyası, VIII sinif
üçün dərslik. Bakı: Aspoliqraf, 2008, 126 s.
7.
Göyçaylı Ş.Y, Əyyubov N.H, Allahverdiyev N.N, Azərbaycan Respublikasının İqtisadi
və Sosial Coğrafiyası, VIII sinif üçün dərslik. Bakı: Xəzər, 2005, 94 s.
8.
Alxasov O.K., Qəribov Y.Ə., Bağmanlı A.Z. Dünyanın İqtisadi və Sosial Coğrafiyası, IX
sinif üçün dərslik. Bakı: Aspoliqraf, 2010, 142 s.
9.
Müseyibov M.A, Əlizadə E.K, Seyfullayeva N.S. Coğrafiya (Yerşünaslıq), X sinif üçün
dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2010, 118 s.
10.
Müseyibov M.A, Əfəndiyev V.Ə, Seyfullayeva N.S. Türk Dünyası Coğrafiyası, XI sinif
üçün dərslik. Bakı: Aspoliqraf, 2010, 126 s.
208
ПРО ОБУЧЕНИЕ О СТИХИЙНЫХ БЕДСТВИЯХ В
ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ АЗЕРБАЙДЖАНА
Н.А.БАБАХАНОВ, М.Р.МУСАЕВА, Ч.А.САМЕДЛИ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются причины проявления и ежегодное увеличение
ущербов, наносимых стихийными бедствиями в Азербайджане, которые очень
поверхностно изучаются в географических учебниках VI–XI классов. В школах не
уделяются самостоятельные часы по изучению стихийных бедствий и, поэтому среди
учащихся школ, знания по изучению стихийных бедствий очень поверхностны. В конце
статьи даются обоснованные предложения об улучшении предподавания географии VI–
XI классов и изучении вопросов стихийных бедствий.
Ключевые слова: cтихийные бедствия, общеобразовательные школы, учебник,
класс, обучение, глобальные проблемы.
ON THE STUDY OF DISASTERS IN THE SECONDARY
SCHOOLS OF AZERBAIJAN
N.A.BABAKHANOV, M.R.MUSAYEVA, Ch.E.SAMADLI
SUMMARY
The article studies the causes of natural disasters, their annual intensity and harm. It is
noted that despite its urgency, the problem is superficially elucidated in textbooks of
Geography of the 6
th
– 11
th
forms in secondary schools..
Key words: disasters, schools providing general education, textbook, class, teaching,
global problems.
Redaksiyaya daxil oldu: 10.03.2011-ci il
Çapa imzalandı: 27.05.2011-ci il
209
Dostları ilə paylaş: |