The series of the humanitarian



Yüklə 3,77 Mb.
səhifə1/129
tarix25.06.2018
ölçüsü3,77 Mb.
#51547
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   129


- 3 - 

 

 



NAXÇIVAN  DÖVLƏT  UNİVERS İTETİ-1967 

İSSN 2224-5529 

öhjkhgk777775555558777666

5555940X 

ELMİ ƏSƏRLƏR 

 

HUMANİTAR ELMLƏR SERİYASI 



THE SERIES OF THE HUMANITARIAN

 

SCIENCES 

 

СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК 

№1(66) 

NAXÇIVAN,  NDU, “QEYRƏT”-2015 

НАУЧНЫЕ ТРУДЫ 

SCIENTIFIC  WORKS 


- 4 - 

НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 



 

ÍÀÊÙÆÙÛÂÀÍ  ÑÒÀÒÅ  ÓÍÛÂÅÐÑÛÒÉ.  СЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС,  2015,  № 1 (66) 

 

 

НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 



 

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ 

                  



 

ADİL BAĞIROV      

                                                                                                                   AMEA Naxçıvan Bölməsi  



                                                                                              e-mail: bagirovadil@yahoo.com 

UOT:  82.0                                                                                                                  

BƏDİİ ƏSƏR ADLARI 

 

Məqalə onomastik leksikanın ideonimlər qrupuna daxil olan nəzm əsərlərinin adlarının tədqiqinə həsr 

olunmuşdur. Məqalədə dilimizin  leksik sistemində özünəməxsus yeri və mövqeyi olan nəzm əsərlərinin adları xalq 

şairi  M.Araz  və  Naxçıvanda  yaşayıb yaradan şairlərin şeir adlarından seçilmiş  nümunələr əsasında  

qruplaşdırılmış və təhlil edilmişdir.  

 

Açar sözlər:  poetik tapıntı, nəzm, nəsr, şeir adları, dağ adları. 

Key words:  poetical finding, poetry, prose, poem names, mountain names 

Ключевые  слова:  поетическая  находка,  поэзия,  проза,  названия  стихотворений,  

названия гор.  

 

Dünyanın  bütün  dillərində  olduğu  kimi  Azərbaycan    dilində  də  bədii  əsəri  səciyyələndirən  əsas 

əlamətlərdən  biri  onun  adı  məsələsidir.  İndiyə  qədər  çox az  tədqiq olunmuş bədii əsər adları çox zəngin, 

rəngarəng,  özünəməxsus  leksik-semantik  və  qrammatik  xüsusiyyətləri  ilə  xarakterizə  olunan  xüsusi 

adlardan  biridir.  Bu  adların  toplanması  və  elmi-linqvistik  şəkildə  tədqiqi  ktematonimlərin  öyrənilməsi 

və  mahiyyətinin  açılmasında  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ona  görə  bədii  əsər  adları  onomastik  

tədqiqatın  daim  diqqət mərkəzində  olmalıdır.   

Məlumdur  ki,  hər  bir  bədii  əsərə  janr  xüsusiyyətləri,  məzmunu  və  ümumi  ruhu  ilə  bağlı  ad 

verilir.  Bədii  əsərə  ad  vermə  sənətkarlıq  məsələsi,  yazıçı  və  şairin  fərdi  yaradıcılıq  üslubunun 

məhsuludur.  Belə  adlar  asanlıqla  başa  gəlmir,  qondarma,  göydən  düşmə  olmur.  “Ədəbiyyatşünaslıq  və 

ədəbi  tənqid  bu  məsələyə  nəzər yetirməsə də, heç kəs inkar etməz ki, bədii əsərin adı da özü kimi xüsusi 

yaradıcılıq  işidir”  (4,  s.  487).  Bədii  əsər  adları  yazıçı  və  şairin  yaradıcılıq  laboratoriyasında  yaranır, 

dəfələrlə  saf-çürük  edilir,  bədii  fikir  süzgəcindən  keçirilir,  müəllifin  qarşıya  qoyduğu  ideyaya  uyğun 

seçilir.  Odur  ki,  bədii əsərə ad vermədə  müəllif sərbəstdir. O yazdığı hər hansı şeirə, hekayəyə, povestə, 

romana,  poemaya  ad  verərkən  müəyyən  nəzəri  prinsipləri  gözləyir.  A.Qurbanov  yazır  ki,  bədii  əsərə  ad 

vermədə  aşağıdakı  prinsiplərin  gözlənilməsi  vacib  şərtlərdəndir:  a)    ad  əsərin    ideyasını  özündə  əks 

etdirməlidir;  b)  ad  qəliz  olmamalıdır;  c)  ad  dilimizin  öz  sözləri  əsasında  yaranmalıdır;  ç)  ad  əsərin 

mahiyyətindən  doğmalıdır,  qondarma  olmamalıdır;  d)  bədii  əsər  adı  milli  xarakter  daşımalıdır  və  s.  (3,  s. 

440). 

Təcrübə  göstərir  ki,  hər  bir  yazıçı  və  şair    yazdığı  əsərə  əvvəlcədən  ad  qoyur,  yaxud  yazıb 



qurtardıqdan sonra ona ad verir və ya  əvvəlcədən qoyduğu adı sonra dəyişə də bilir ki, bu da yaradıcılıq 

iztirablarından  doğan  ad  olur  və  ədəbiyyatşünaslıqda  ən  məqbul  sayılan  prinsiplərdəndir.  Bu  haqda 

danışan  Y.Seyidov  yazır  ki,  “Əsərlərin  əksəriyyətinin  adları  əvvəlcədən,  yəni  mövzu  seçilərkən,  əsərin 

əhatə  dairəsi,  planı  yazıçının  təxəyyülündə  canlanarkən  meydana  gəlir,  təxminən  əsərin  yaranmağa 

başlaması  ilə  eyni  ana  düşür  və  kağızda  ilk  söz  olur.  Belə  adlar,  fikrimizcə,  daha  uğurlu,  bədii  və mənalı 

görünür.  Onlar  yazıçının  həmin  mövzu  üzrə  yaradıcılıq    ehtiraslarının  coşduğu  dövrə  düşür,  bədii 

yaradıcılıq  məhsulu  olur.  Bu  vaxt  ad    nisbətən    asan  tapılır,  əslində  onu    axtarmaq  lazım  gəlmir,  o,  kəşf 

olunur”  (4,  s.487).  

 İnsanın    adı  onun    xarakterini  ifadə  etdiyi  kimi  əsərin  adı  da  müəllifin  ədəbi  kimliyini 

xarakterizə  edir,  onun  yaradıcılıq  potensialını,  sənət  dünyasının  nəyə  qadir  olduğunu  üzə  çıxarır,  əsərin 

ədəbi  taleyini  müəyyənləşdirir.  Ümumilikdə  bədii  əsərin  adı  əsərin  ən  dolğun,  mənalı  hissəsi  sayılır. 



- 5 - 

Bədii  əsər  nəşr  olunduqdan  sonra  adı  ilə  tanınır,  kataloqlarda  əksini  tapır.  İnsan  doğularkən  onun  adı 

sənədlərdə  rəsmiləşdiyi  kimi,  bədii  əsərin  də  adı  onun  nəşrindən  sonra  təsdiqlənir,  yazıçının  tərcümeyi-

halına  möhürlənir,  yaddaşlara  yazılır.  Yazıçı  yaxşı  bilir  ki,  “oxucunun  və  ya  tamaşaçının  nəzərini  birinci 

növbədə,  bədii  əsərin  adı  cəlb  edir.  Əsərin  adı  oxucunu,  tamaşaçını,  bir  növ  aşağıdakı  hadisələrə 

hazırlayır,  onda  maraq  oyadır.  Bu  cəhətdən  bədii  əsərin  adı  reklam  xarakteri  daşıyır.  O,  nə  qədər 

yığcam,  bitkin,  mənalı,  əsərin  məzmun  və  ideyasına  uyğun  olsa,  oxucunu  tamaşaçını  bir  o  qədər  də 

maraqlandırar”  (1,  s.  168).  Odur  ki,  hər  bir  müəllif  çalışır  ki,  əsərin  adı  dilimizin  qrammatik  qanunlarına 

uyğun,  uğurlu,  diləyatım,  bədii  dildə  simvola  çevrilə  bilən,  leksik-semantik  cəhətdən  məzmunlu,  mənalı, 

bitkin  və diqqətəlayiq  olsun.   

Azərbaycan  ədəbiyyatında  bədii  əsər  adlarının  fondu  çox  zəngindir.  Bu  adlar  kəmiyyətcə 

üstünlük  təşkil  edir,  müxtəlif  söz  və  söz  birləşmələrindən  ibarət  olur,  leksik  tərkibinə,  sintaktik 

quruluşuna,  xarakterik  linqvistik  əlamətlərinə,  forma  və  məzmununa  görə  diqqəti  cəlb  edir. 

Ədəbiyyatımızda  bədii  əsər  adlarına  nəzm  əsərlərinin  adları,  nəsr  əsərlərinin  adları  və  dram  əsərlərinin 

adları  daxildir.  Söz  yox  ki,  bir  məqalə  daxilində  bədii  əsər  adlarını  əhatə  etmək,  onların  verilmə  səbəbi, 

leksik-semantik  xüsusiyyətlərini  təhlil  etmək  imkan  xaricindədir.  Odur  ki,  yazının  həcmini  nəzərə  alaraq 

nəzm  əsər adlarının  bəzi xarakterik xüsusiyyətləri  haqda fikir  və mülahizələrimizi  bildirmək  istəyirik.    

Məlumdur  ki,  tarix  boyu  Azərbaycan  dili  və  ədəbiyyat  tarixində  müxtəlif  janrlarda  saysız-

hesabsız  poeziya  nümunələri  yaradılmış,  hər  bir  əsərə  bir-birindən  mənalı,  yadda  qalan  adlar  verilmişdir. 

Bu  adlar    müəllifin    adına  möhürlənmiş,  şeirdə  şairin  şəxsiyyəti  görünmüş,  kimliyi  bilinmiş,  imzası 

yaşamışdır.  Məsələn,  “Məni  candan  usandırdı...”,  “Söz”,  “Padişahi-mülk”  qəzəlləri  dilə  gəldikdə  şeir, 

sənət  aləminin    ustadı  Mövlanə  Məhəmməd  Füzuli,  “Hayıf  ki,  yoxdur”  dedikdə  gözəllik  aşiqi  Molla 

Pənah  Vaqif,  “Dağlar”  dedikdə  ustad  sənətkar  Aşıq  Ələsgər,  “Azərbaycan”  dedikdə    istedadlı  şair 

Səməd  Vurğun,  “Bakı,  sabahın  xeyir”  dedikdə  nəğməkar  şair  İslam  Səfərli,  “Vətən  mənə  oğul  desə...” 

dedikdə xalq şairi   Məmməd Arazın  adı yaddaşlarda əksini  tapır. 

Şeir  adları  şair  təxəyyülünün  məhsuludur.  Odur  ki,  şeirə  adqoyma  hər  bir  sənətkardan  işıqlı 

zəka,  obrazlı  düşüncə,  poetik  duyum,  az  sözlə  çox  fikir  ifadə  etmək  prinsipi  tələb  edir.  Bu  baxımdan 

xalq  şairi  Məmməd  Arazın  şeir  adları    ədəbiyyata  yüksək  bədiilik  gətirən  vasitələrdən  biri  kimi  qüvvətli 

üslubi  imkanlara  malikdir.  M.Araz  şeirlərinə  ad  verərkən  bu  məsələyə  yaradıcılıqla  yanaşmış,  hər  bir 

adın  milli  səciyyəsinə,  bitkin,  yığcam  olmasına,  konkret  və  dərin  məna  tutumuna  diqqət  etmişdir.  Onun 

şeirlərinin  adı  estetik  məziyyətinə,  məna  çalarına  görə  oxucunu  özünə  çəkir.  Oxucu  şairin  nə  demək 

istədiyini,  şeirin  nədən  bəhs  etdiyini  şeirin  adından  oxuyur.  Məsələn:  “Bu  millətin  dərdi-səri”,  “Ayağa 

dur,  Azərbaycan!”,  “Ata  millət,  ana  millət,  ağlama”,  “Azərbaycan-dünyam  mənim”,  “Vətən  mənə  oğul 

desə...”,  “Ya  rəbbim,  bu  dünya  sən  quran  deyil”,  “Bu  millətə  nə  verdik  ki?”,  “Şahım,  qılıncına 

söykənim”,  “Məndən  ötdü,  qardaşıma  dəydi”,  “Babək  qılıncı”,  “Bizi  Vətən  çağırır”    kimi  şeir  adları 

xalqın  tarixi  taleyi,  azadlıq  uğrunda  mübarizəsi  ilə  bağlı  olduğunu  diktə  edir.  “Ana  yurdum,  hər  daşına 

üz  qoyum”,  “Dağlar”,  “Dağlar  məni  tanımadı”,  “Dağlar  küsüb”,  “Qanadlı  qayalar”,  “Dağlara  çağırış”, 

“Həkim  çay”,  “Ağlayan  qayalar”,  “Daş  qartal”,  “Daş  harayı”,  “Murova  qar  yağdı”,  “Qızıl  qaya”, 

“Məmməd  Araz  qayası”,  “Çoban  çörəyi,  çoban  ürəyi”,  “Bu  yerlər,  o yerlər”, “Çinarla söhbət”  kimi şeir 

adlarında  ana  təbiətin  gözəllikləri  tərənnüm  olunur,  insana  saflıq,  təmizlik,  gözəllik,  əzəmət,  vüqar  verən 

dağ  adları  sərgilənir.  Şairin  “Söznən  zarafat  eləmə”,  “Artıran  söz  qədrini”,  “Yoxdu  sözüm,  yoxdu  daha”, 

“Yoxdu”  kimi  şeir  adlarında  sözə  yüksək  qiymət  verilir,  sözün  hikməti  və  qüdrəti  oxucuya  çatdırılır, 

“Təəssüfə-təəssüf”,  “Bu  tərifə  inansam”,  “Qurd  xasiyyəti”,  “Bir  natiqə  tövsiyə”  və  s.  şeir  adlarında 

cəmiyyətdə  özünü  gəstərən mənfiliklərə  qarşı etiraz  səsləri  ucalır  (2, s. 318).  

Məmməd  Araz  şeirlərinin  adı  poetik  tapıntıdır.  Onun  şeir  adlarında  yaradıcılıqla  bərabər,  elinə, 

obasına,  xalqına  olan  məhəbbəti,  obrazlılıq,  bədiilik  əksini  tapmış,  şeir  adları  yığcam,  düşünülmüş  söz 

və  söz  birləşmələri  əsasında  verilmişdir.  Məsələn:  “Yaşamağa  nə  var  ki?”,  “Mən  Araz  şairiyəm”,  “Ad 

günümə”,  “Ay  allah”,  “Ata  ocağı”,  “Şuşada  bir  gecə”,  “İnsan  qayalar”,  “Şöhrətə  atılan  güllə”, 

“Yurdumuzun  qızları”,  “Ağarma,  saçım,  ağarma!”,  “Nənəmin  kitabı”,  “Bulaq  başında”,  “Qonşu  gəlini”, 

“Səhər-səhər”,  “Dənizçi”,  “Kəklik”,  “Ayrılıq”,  “Şeirim”,  “Ötən  günlər”,  “Durnaları  dönməz  oldu”,  “Əl 

dəydi,  çaxmaq  daşıyam”,  “Gecə  nağılı”,  “Vəsiyyət”,  “Haqqın  yoxdu,  haqqın  var”,  “Nə  bilim”  və  s.  kimi 

şeir adlarında  şair qəlbinin  çırpıntıları  duyulur.   




Yüklə 3,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   129




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə