The world of culture
Yüklə 99,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Afaq Mammadova Historical and philosophical sources of Romanticism Summary
- Keywords
- Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı
|
77 MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXII buraxılış, Bakı, 2011
Научно-теоретический сборник Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств, ХХII выпуск, Баку, 2011
Scientific-theoretical bulletin Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХII edition, Baku, 2011
141 Afaq Məmmədova AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi AZ1073, Azərbaycan Respublikası, Bakı ş., H.Cavid pr.,25 E-mail: mamedov.afaq@yandex.ru ROMANTİZMİN FƏLSƏFİ TARİXİ QAYNAQLARI Xülasə: Romantizm mənəvi mədəni həyatın universal fenomeni olub ictimai və fəlsəfi fikir tarixinin inkişafında Maarifçilikdən sonra zəruri və qanunauyğun mərhələ kimi yaranmışdır. Romantizmin fəlsəfəsinin ideya-nəzəri əsasları klassik yunan, və postklassik fəlsəfəyə istinadən formalaşmışdır. Sokratın özündərki kamilliyə cəhd kimi dəyərləndirməsi, ironiyayanın qnoseoloji rolu haqqında mülahizələri, Platonun yaradıcılıq prosesini ideallaşdırması və ideyalar aləmi, Neoplatonizmin ilahi yaradıcı ruhun təbiətdə təzahürü haqqında fikirləri, Orta əsrlərin teosentrizmi, Spinozanın pan- teizmi, Russo və Herderin xalq ruhu ideyası, Kantın aqnostsizmi, Hegelin tarix fəlsəfəsi romantizm fəlsəfəsinin ideya mənbələrini təşkil etmişdir. Romantiklər özlərindən əvvəlki irsdən qaynaqlanaraq fəlsəfi problematikaya qeyri-ənənəvi yanaşma üsulunu tətbiq etmiş, mifologiya, mistika və panteizmın dirçəldilməsinə nail olmuş, təfəkkür prosesində ezoterik, irrasional və qeyri elmi biliklərin roluna yüksək dəyər vermişdilər. Açar sözlər: Romantizm, romantizm fəlsəfəsi, dünyanın irrasional mənim- sənilməsi.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində dünya mədəniyyətində təşəkkül tapan romantizm cərəyanının fəlsəfi əsasları Almaniyada Yena məktəbində formalaşmışdır. 1798-1800-ci illərdə F.və A. Şlegellər, L.Tik, Novalis, Şellinq, Şleyermaher və başqa romantiklər Ateney jurnalında əməkdaşlıq etdikləri zaman Yena məktəbində qızğın fəl- səfi mübahisə və diskussiyalar təşkil edirdilər. Klassik və ənənəvi fəlsəfi problemlərə yeni baxış və münasibət bir çox filosof və alimlərin diqqətini cəlb edir, marağına səbəb olurdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı fəlsəfi cərəyan, istiqamət və ya məktəbin formalaşması bir qayda olaraq əvvəlki ənənələrə, keçmiş tarixi, fəlsəfi irsə əsaslanır. Əlbəttə, həm dövrün zərurətə çevrildiyi və qarşıya qoyduğu problemlərin həlli, həm də yeni yanaşmaların, paradiqmaların təşəkkülü həqiqətlərin axtarışında təkamül tarixi və prosesi genetik başlanğıcla əlaqələndikdə daha məqsədyönlü və əsaslı olur. Bu mənada belə bir ümumi fikir mövcuddur ki, romantizm fəlsəfəsi üçün zəruri müddəalar antik
78 dövrdə, ilk növbədə insanı “öz-özünü dərk etməyə” çağıran Sokratın baxışlarında nəzərə çarpır. Hegelin qeyd etdiyi kimi: “Ruhun əsas dönüş məntəqəsi, onun öz-özünə müraciəti onun özündə fəlsəfi formada təcəssümünü tapmışdır” [2, 33], “ilk dəfə olaraq Sokratın simasında sonsuz subyektivlik və özünüdərkin azadlığı yaranır”. Sokrat üçün özünüdərkin təhlili, ilk öncə, insanın əxlaqi ideala çatmaq cəhdi ilə bağlıdır. Əxlaqi, xüsusilə, xeyirxah insan bu antik mütəfəkkirin fikrincə, “bilən”, “düşünən”, müdrik insandır. Məhz belə bir ideyanın reallaşdırılması məqsədilə, ona müraciət etmək zərurəti romantiklər üçün önəmli olmuşdur. Romantizmin fəlsəfəsinin formalaşması baxımından digər bir mühüm ideya kimi səciyyələnən ikidünyalılıq ideyası isə antik dövrdə Platon tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Platon qəlbin dialektikasını təhlil edərək bildirirdi ki, qəlb ali dünyadan nüfuz edir və cismani ölümdən sonra, elə oraya da qayıdır. Xüsusi tale yalnız filosofun qəlbində hazırlanmışdır: yalnız onun ağlı “qanadlanır”, çünki o, qəlbin dünyaya “köçürülməsindən” əvvəl, yaşadığı hissə qavranılmaz dünyasını “xatırlaya” bilir. Hisslə qavranılmayan dünya Platonda əbədi və xalis ideyalar dünyası, həqiqi varlıq dünyası, ilahi, səma dünyası hesab olunur. Hissən qavranılan yer dünyası aşağı, ötüb keçən mövcudluq dünyasıdır. Bu dünyalar bir-birindən ayrııqda mövcud olur və heç vaxt birləşmirlər. Onların arasında dəfedilməz bir uçurum vardır. Platona görə, filosof yalnız ideyaların ali dünyasını seyr edir və belə müşahidə, seyretmə xalis intellektual xarakterə kəsb edir. Belə müşahidə filosofun fikrincə, yaradıcılıqdan yüksədə durur. Yaradıcılığı isə o, aşağı, empirik dünyaya aid edir. Romantizmdə isə seyretmə və yaradıclıq bir-biri ilə sıx bağlıdır, biri digərini qarşılıqlı surətdə tamamlayır, bəzən isə eyniləşdirilir. Yunan dilində şair hərfi mənada “yaradıcı” (demiurgos) mənasını bildirir. Platon yaradıcılığın ümumi tərifini də verir: “Yaradıcılıq geniş anlayışdır. Yoxluqdan varlığa keçidi əlaqələndirən hər şey yaradıcılıqdır, nəticə etibarı ilə bütün incəsənət əsərlərinin yaradılmasını və peşələri yaradıclıq, bütün yaradanları isə yaradıcılar adlandırmaq olar”. [9,133] Platona görə insanın vəzifəsi İlkin vahidə qovuşmaqdan ibarətdir. Onunla birləşmə vəcd halında mümkündür. Ekstaz ideyaları, təbiətin ilahi gözəlliyi, habelə mistik motivlər, platonizm və neoplatonizm ideyaları fəlsəfi romantizmdə özünəməxsus şəkildə əks olunmuşdur. Neoplatonizmdə Platon ideyalarının mənimsənilməsi, yaradıcılığın mahiyyəti- nin dərk edilməsi çərçivəsində İlkin vahidin şərhinə müraciətlə həyata keçirilir. İlkin va- hid heç nədən asılı deyil və hər şeyin ilkin səbəbidir. Onun emanasiyası, təbiətə enməsi hər şeyi ilahi nurla işıqlandıraraq və təbiətin sözlə təsvir edilə bilməyən gözəlliyini yaradaraq varlığın bütün səviyyələrinə nüfuz edir. Bütün kainat, bizim onu müşahidə etdiyimiz kimi, digər, ali başlanğıcdan, Vahiddən yaranmışdır, o, hər şeyin baş- lanğıcıdır. Həmin başlanğıc, bu ən ali ruh özündə ən ali, ilkin gözəlliyi əks etdirir, o, bü- tün tamlığına görə, həcmi etibarilə gözəldir. Əgər dünyada hər şey gözəl təşkil olun- muşdursa, bu, ruhla bağlıdır, ruh necədirsə təbiət də elədir. İncəsənət əsəri kimi, təbiət nümunələri də hansısa müdrikliyi yaradır. Onun mənbəyi bütün tamlığı ilə gözəl olan, hisslə qavranılmaz dünyadır”. [4,198] Qeyd edək ki, Romantizm fəlsəfəsi üçün dini mistika xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bununla yanaşı, romantizm fəlsəfəsi üçün səciyyəvi olan dini-mistik meyl, bu cərəyanının bütün nümayəndələrinə xas deyildir. Habelə, romantizm fəlsəfəsində mistik və panteizm cəhətləri çox vaxt ateist mahiyyət kəsb edirdi. Romantizm fəlsəfəsinə daha çox uyğun gələn mistik ənənə (M.Ekxart, Y.Be- me, B.Paskal, A. Silezius və başqalarının simasında) təzahür etdi və fəaliyyət göstərdi. Bu ənənənin tərəfdarları iddia edirdilər ki, Allah insana ezoterik idraki vasitələrlə aşkar
79 olur, lakin sona qədər dərkolunmaz olaraq qalır. A.Silezskiyə görə, o, yalnız “şeylərdə mövcuddur” (və hər şeydən əvvəl, insanda), dünya ilə bilavasitə əlaqədədir, lakin onun əsas sirri olaraq qalır: “Nə qədər çox şeyi dərk edirsənsə, Allah haqqında bir o qədər az bilirsən” [10, 223]. Digər tərəfdən: “Allah məndədir, mən Allahdayam. Allah məni özündə yaratdığı kimi, mən də özümdə Allah haqqında fikri yaradıram”. Erkən ro- mantiklərin fəlsəfi baxışlarının təkamülündə, onların bütövlükdə mistik kimi qəbul et- dikləri Spinoza xüsusi rol oynamışdır. Romantiklər onun panteist fəlsəfəsində gizli ola- nın dərk edilməsinin yeni sistemini, dünyanın mistik vahidliyini görürdülər və təbiəti canlı orqanizm kimi və “onun daxilində Allahın” dərk edilməsini başa düşməyə meylli idilər. Bu, romantiklərə Spinoza da öz mifoloji yaradıcılığını dərk etməyə və “mistisiz- min istənilən fərdi növ müxtəlifliyi” üçün “ümumi əsası” və “istinad nöqtəsini” tapmağa imkan vermişdi (F. Şlegel). [6,192] Romantizm fəlsəfəsinin mühüm ideya mənbələrindən olan İntibah dövrünün antropologiyasında yaradıcı (sənətkar, alim, rəssam) hər şeydən əvvəl, öz işinin ustasıdır. Ancaq İntibah dövrünün mütəfəkkirləri üçün yaradıcılığın ən ali forması bədii yaradıcılıq, xüsusilə rəssamlıq hesab olunurdu. Onların fikrincə, o, yaradılışın ilahi məqamına digərlərindən daha yaxındır. Təbiətin ilahi gözəlliyini dərk edən və idrakın nəticələrini incəsənətdə təcəssüm etdirən rəssam həqiqi usta-yaradıcıdır. O, Allaha bənzər yaradır və ideal olanı öz sənəti vasitəsilə reallaşdırmağa cəhd edir. Əgər əvvəlki dövrlərdə yaradıcılıq və idrakı şərhlər fərqlənirdilərsə, İntibah fəlsəfəsində onlar yaxınlaışırlar. Dərk etmə həm idrak aktı, həm də anlama vasitəsi kimi çıxış edir, çünki yalnız dərk edərək gizli, qeyri-aşkar, təzahür edilməyəni görmək və onu təcəssüm etdirmək mümkündür. Əgər antik fəlsəfədə insanın ali dünya ilə ünsiyyəti intellektual idrak vasitəsilə səviyyəsində reallaşdırıldısa, orta əsrlərdə bu, mistik təfəkkür vasitəsilə həyata keçirilirdi, İntibah dövründə isə idrak başlıca yaradıcı fəaliyyət sferasına çevrilir. Həmin fəaliyyətin mistik tərkib hissəsi heç vaxt fəlsəfənin diqqətindən kənara çıxmamışdır. Lakin Qərbi Avropa fəlsəfi ənənəsinin sonrakı inkişafı dövründə rasional mövqe hakim düşüncə tərzinə çevrildi. Yeni dövrün fəlsəfi rasionalizmi elmi biliklərin coşqun inkişafı nəticəsində formalaşmışdı. Onun tərəfdarları tarixi tərəqqi prosesində elmi biliklərin daim artması, maariflənmə və tərbiyənin təkmilləşdirilməsi əsasında ağlın dəyişdirici gücünə inanırdılar. XVIII əsrdə Qərbi Avropa fəlsəfi ənənələri çərçivəsində yaradıclıq ideyalarının ilk dəfə olaraq İntibah dövründə işlənib hazırlanmış yeni nəzəri əsaslandırılmasına cəhd edildi. XVIII əsr – təbiətin və insan mahiyyətinin dərk edilməsi, onun intellektual və sosial təhkimçilikdən azad edilməsi, maarifləndirilməsi və insanın həqiqi azadlığının əldə edilməsi ilə bağlı yeni ümidlər dövrüdür. Bu dövrdə insan fəlsəfi refleksiyanın həqiqi məna mərkəzinə çevrildi. Məsələn, Kantın fikrincə, fəlsəfə üçün insandan yük- səkdə duran “predmet” yoxdur. Həmin dövrdə sosial və mənəvi azadlıq ümidləri insan və onun ağlı üzərində üstünlük təşkil edirdi. Ağıl böyük dəyişiklik yaradan qüvvə, sosial ədaləti möhkəmləndirmək və ictimai inkişafın qanunauyğunluqlarını dərk etmək qabiliyyətinə malik, ictimai tərəqqi və yenidən qurma “aləti” kimi nəzərdən keçirilirdi. Romantiklərin dünyagörüşü də məhz belə bir humanist istiqamətdə formalaş- mışdı. Romantizm İntibah dövrünün bütün humanist ideyalarını mənimsəmişdi. Lakin Maarifçilər tərəfindən təklif edilən insan probleminin həddən artıq rasionalistcəsinə dərk edilməsi romantizm tərəfindən dəf edildi. Tədqiqatlarda Russo fəlsəfəsi antirasionalizm və antimaarifçiliyin başlanğıc mərhələsinin məhsulu kimi dəyərləndirilmişdir. Bu mənada Russonun insan təbiətinin emosional-hissi tərəfinin müəyyənləşdirici rolunun və rasional başlanğıcın əhəmiyyə-
80 tinin digər maarifçilərlə müqayisədə açıq şəkildə kiçildilməsinə istinad etmək olar. Lakin Russonun təlimində bu məqamlar, xüsusilə onların Avropa mənəvi mədəniyyəti ilə qarşılıqlı təsirdə nə qədər əhəmiyyətli olsalar da onu maarifçi fikrin çərçivəsindən tamamilə çıxarmaq mənasızdır. Russonun prinsipial maarifçilik ideyaları danılmazdır. Bu ideyalar ilk növbədə “İctimai müqavilə haqqında” tarktatda öz əksini tapır. Burada təhsil və adətlər vasitəsilə ictimai əxlaqı formalaşdırmaq və təmayüllərə istiqamət vermək məqsədi ilə dövlətin maarifləndirilməsi, müdrik hökmdarların və qanun- vericilərin tərbiyələndirici rolu kimi vacib məsələlər irəli sürülmüşdür. Qadamer belə bir fikirdə haqlıdır ki, romantiklər Russonun arxasınca maarifçilərə xas olan “dəyər meyarını”ağıl və hiss arasındakı nisbət üzrə, mənfini müsbətlə əvəz etməklə, onların maarifşi fikrindəki mücərrəd ziddiyyətliliklərinə toxunmadan hərəkət etmişlər. Onlar mifin maarifçi formada başa düşülməsinə də analoji münasibət bildirmişdilər, Bu bütöv- lükdə daha universal əhəmiyyətə malikdir. Rasionalist maarifçi fikrin şəxsi ziddiyyət- liliyini dərk etməklə romantiklər eyni yolla bir çox başqa fikirlərə də münasibət bildirmişdilər. Romantiklər Maarifçilik ideologiyasından fərqli olaraq bildirirdilər ki, ağıl “dün- yanın azad yaradıcısıdır” Maarifçillərin əksəriyyəti isə ağlı obyektiv dünyaya münasibətdə “ikinci dərəcəli”, yaradıcılıqdan məhrum olan passiv anlayış kimi şərh edirdilər. Təfəkkürün tərkibi dünyanın insan tərəfindən əks etdirilməsi baxımdan şərh olunursa, ağıl fəal dəyişdirici qüvvə kimi çıxış edə bilməz, çünki o, təbiətin qanunlarına və obyektiv zərurətə əsaslanmalıdır. Romantiklər və fransız Maarifçiləri arasında eləcə də, ilkin dünyagörüşü prinsipi məsələsində fikir ayrılığı nəzərə çarpırdı. Romantizm fəlsəfəsi ilk növbədə, alman klassik idealizmi bazasında təşəkkül tapmışdı. O, mədəni- tarixi dəyişikliklərin başlıca mexanizmi olmaq etibarilə, mənəvi yaradıcılıq ideyasının inkişafının əsası kimi çıxış etmişdir. Russodan sonra romantiklərin bilavasitə sələfləri sırasında Kant özünəməxsus yer tutur. Kant bədii-estetik problemlərdə müasir bədii həyatdan və hələ formalaşmamış gələcək romantik incəsənətdən və romantik estetikadan nə qədər uzaq olsa da “Estetik mühakimə qabiliyyətinin tənqidi” əsərində romantiklərin zəruri şərtləri kimi çıxış edən bir sıra dəyərli fikirlər irəli sürmüşdü. Ümumfəlsəfi mövqelər baxımdan Kantın ideyalarının romantik fəlsəfənin irrasionalist ölçülərdə işlənib hazırlanması məsələsinə uyğunsuzluğu təsiri bağışlaya bilər. Kantın idrakın dünyanın azad yaradıcısı olması haqqındakı ideyası romantizm tərəfindən tam şəkildə qəbul olunmuşdu. Romantiklər də belə hesab edirdilər ki, sənətkarlar adi təqlidçi deyil, dünyanın azad yaradıcısıdırlar. Romantiklərə görə, dünyanın elmi mənzərəsinin yaradılması yaradıcılıq yox, “quraşdırmadır”. Yaradıcılığın quraşdırmadan fərqi ondadır ki, yaradıcılıqda ruh üzvi fəaliyyət subyekti kimi çıxış edir, quraşdırma prosesində isə dünya mənzərələri hissələrlə yaradılır. Romantiklər Kantın noumenlərin insan zəkası üçün əlçatmaz olduğu, elmi və estetik şüur vasitəsi dərk edilmədiyi fikrini qəbul etmirdilər. Onlar Kantın aqnostisizminə tənqidi münasibət bəsləsələr maarifçi rasionalizmin tənqidininə haqq qazandırırdılar. Romantizm fəlsəfəsinə görə, zəka Universumun sirlərinə nüfuz etməkdə aciz qalsa belə, insan dünyanı dərk etməyin başqa vasitələrinə də malikdir. F.Şlegeldə zövq mühakiməsi həqiqətlə əlaqələndirilir, incəsənət isə ruhun ob- yektiv-ümumi olanın mahiyətini ifadə etmək imkanı baxımından şərh olunur. Roman- tiklər həmçinin, Kant üçün səciyyəvi olan estetik qabiliyyətin idraki funksiyasının məhdudlaşdırılmasını əlverişli hesab edir və ona dini-mistik xarakteri verirlər. Məsələn, Novalis qeyd edir ki, yalnız poetika vasitəsi ilə dahi sonlu və sonsuz olanın daxili ümumiliyini, insan və universumun qarşılıqlı münasibətinin sirrini açır. Novalis üçün
81 sözsüz, hissən qavranılmayan (Kantda nəzəri ağlın obyekti kimi çıxış edə bilməyən) məhz bədii təcrübədə dərk olunur. Kant ideyalarından sonra fəlsəfi məsələlərin yeni həlli yollarının axtarışı filosof- romantiklərin Fixteyə müraciət etməsi ilə nəticələnir. Fixtenin fəlsəfəsi romantiklərin Kantın “özündəşeylər” haqqındakı fikirlərinə yeni şəkildə baxışlarına səbəb olur. Fixtedə yaradıcı insan ruhunun gücü (Mən) hüdudsuzdur və bu mənada “Mən” Allahla, Mütləqlə eynidir. Mütləq Mən Fixtedə özündən kənarda heç bir obyektə malik deyil. O, ağlın fəaliyyəti vasitəsilə obyekti, “Qeyri-məni” özündən yaradır. Bu halda dünya müəyyən statik deyil, dinamik, daima inkişaf edən, yaradan və yaradılan bütöv “Mən” kimi çıxış edir. Dünyanın vahidliyi “mütləq Mənin” yaradıcılığındadır. Fixte Kant kimi, üstünlüyü təfəkkürə verir, yaradıcılığı ağıl ilə əlaqələndirir. Fixtenin mövqeyinin Kantdan fərqi bundan ibarətdir ki, Fixteyə görə ağıl mütləq xarakterə malikdir, o, heç bir məhdudiyyət və ya maneə ilə üzləşmır. O, qüdrətli Mütləq kimi çıxış edir. Əgər Kantda idrak fenomenlər dünyası ilə məhdudlaşırsa, Fixtedə o, heç bir hüduda malik deyil. İdrak təxəyyül qabiliyyəti əsasında, subyektin mütləq yaradıcılığı kimi mənalandırılır. [8, 155] Yaradıcılıq subyekti Fixtedə Allahla eynimənalıdır. Fixte üçün dünyanın dərkedilənliyi problemi mütləq, transsendental subyektin fəaliyyəti sayəsində həll edilmişdir. “Mən” dünyanı özünüdərk yolu ilə, tamamilə azad şəkildə, rəssam kimi heç nədən yaradır. Fixtedə subyektin hüdudsuz yaradıclıq azadlığı ideyası xüsusilə, romantiklərə uyğun gəlir. Bu mənada Fixtenin idealizmi Kant ilə müqayisədə romantik dünyagörüşə daha yaxındır. Novalis və F.Şlegel üçün Fixte fəlsəfəsi “varlığın varlıq kimi çıxış etməsinə imkan verən” ruhun özfəaliyyət yaradıcılığına müəyyən bir çağırışdır. Fixtenin ideyaları “romantizmlə elə sıx şəkildə qovuşmuşdur ki, onlarsız romantizm sanki, özünün əhəmiyyətli hissəsini itirmiş olardı” [8, 155]. Fixte yaradıcılığı romantizm fəlsəfəsi üçün başlıca ideya mənbələrindən biri kimi çıxış etmişdir. Fixtenin təlimində insan dünya və onun qanunlarının yaradıcısı və daşıyıcısı kimi səciyyələndirilir. O, öz mənəvi “Mənini” öyrənərək Mütləq haqqındakı biliklərə yiyələnir. Buna müvafiq olaraq romantizm fəlsəfəsində yaradıcı ruh dünyanı yaradan və özündə ali sintezi təcəssüm etdirən reallıq statusu əldə edir. Romantizm fəlsəfəsində ruh mütləq-yaradıcı başlanğıc kimi ali substansiya, qanunverici əsas, sonsuz vəhdət və tamlıq kimi çıxış edir. F.Şlegel Fixte fəlsəfəsini ardıcıl idealizm “xalis fəlsəfə”, “Mənin” özünüdərkinin nəticəsi kimi səciyyələndirir. Mütləq özünü dərketmə prosesində “Mən”in fəaliyyətinin yaradıcılıq prinsipini gerçəkləşdirir. O, yaradıcılıq prosesində öz-özünü dərk edir. Bu mənada Fixtedə özünüdərk yaradıcılıq aktıdır, çünki “Mən” öz-özünü məhz onda yaradır. Fixte bunu “intellektual dərketmə” və ya “intuisiya” adlanır. “Bu, aktın yerinə yetirilməsi zamanı filosofdan tələb olunan dərketmədir, bunun sayəsində filosofda Mən yaranır, mən onu intellektual intuisiya adlandırıram. O, fəaliyyətdə olanın və mənim hansı fəaliyyəti həyata keçirdiyimin bilavasitə dərk edilməsidir; o, mənim nəyisə dərk etməyim və bu nəyisəni yaratmağımdır”. [7, c-1, 452] Romantizm Fixte fəlsəfəsini “yaradıcı ruhun azadlıq” konsepsiyası kimi qəbul etmişdir. Bununla yanaşı, romantizm fəlsəfəsində Fixtenin ifrat subyektivizmi və rasionalizmi qəbul edilməmişdir. Şellinqdə olduğu kimi, romantiklərdə təbiət, canlı inkişaf edən orqanizmdir, buna görə də bədii əsər, hər hansı “dünya poeması”, Dünya qəlbi kimi nəzərdən keçirilə bilər. O, “ilkin, daha şüursuz poeziya ruhu kimi çıxış edir”. Bizim tərəfimizdən təbiət adlandırılan şey möcüzəli örtük [5,c-1,393] altında gizlənmiş poemadır. Vindelbandın fikrincə, Şellinq fəlsəfəsi ən başlanğıcdan əsasən elmi sistem kimi yox, “füsunkar gözəllk” poeması kimi düşünülmüşdür. [1, 55]
82 Romantizm fəlsəfəsində təbiət estetik və mistik mahiyyətə malikdir. Şellinq ro- mantik filosof kimi təbiəti ilahiləşdirir və onu bədiiləşdirirdi. Novalisin fikrincə, təbiət özü “xalis poeziyadır”. Təbiətdə hər şey müqəddəsdir, əhəmiyyətlidir və özündə vahid Allahı gizlədir. Dünyanın bütün cisimləri müqəddəsdir və hər bir cismdə biz yenidən ilahi olanı tapırıq. Romantiklərin bu ideyaları onların obyektiv idealizmə keçidini ifadə edir və bu, B.Spinoza və F.Hemsterqeysin panteist fəlsəfəsinin təsiri altında həyata keçirilirdi. [9.116] Romantiklər təbiəti obyektiv reallıq kimi qəbul edərək, onu estetikləşdirmək və mistikləşdirməklə yaradıcılıq subyektinə də başqa nöqteyi nəzərindən yanaşırdılar. Yaradıcılıq subyekti (“Mən”) romantiklərdə Fixte təlimi ilə müqayisədə fərqli mahiyyət kəsb edir. O, alim və ya filosofdan çox, rəssam, şair və dahidir. Bu fərqlər Fixte rasionalizminin qəbuledilməzliyi ilə şərtlənir. Fixte ruhun mütləq yaradıcı gücünün olduğunu iddia edərək yaradıcılğı təfəkkürün zəkalı fəaliyyəti (“intellektual dərketmə”), dünyanın bütün rəngarəngliyini özündən kənarda yaradan “Mənin” xalis özünüdərki kimi başa düşürdü. Romantiklər Fixtenin “mütləq Məninin” yerinə rəssamın bədii fərdiliyini qoyaraq, fəlsəfi refleksiyanı incəsənətlə, yaradıcılığı isə mədəniyyət yaradan fəaliyyətlə eyniləşdirərək subyektin məqsədyönlü estetikləşdirilməsinə cəhd edirdilər. “Mənin” universal prinsipi “transendental-bədii Məndir” və bu da “azad olur” və “bizim daxilimizdə sonsuz-azad fəaliyyətin mühərriki” kimi çıxış edir. Bu ideya ilk dəfə Kant tərəfindən irəli sürülmüş, daha sonra isə Fixte təlimində “təxəyyülün məhsuldar qabiliyyəti” ideyası ilə əsaslandırılmışdır. Romantizm fəlsəfəsində bu fikirlər “dahinin bədii fantaziyasına” müncər olnumuşdur. Yaradıcılıq təfəkkürün yox, hislərin, təəs- süratların, həvəsin və fantaziyaların müəyyən etdiyi estetik (mistik) dərketmə vasitəsilə həyata keçirilir. Fixtenin “Elm təlimi”-ndəki “intellektual intuisiya” anlayışı romantizm- də “Allahıın əşyalarda estetik dərk edilməsi” anlayışına, təbiətin (Universumun), onun elm üçün əlçatmaz olan dərin mahiyyətinin dərk edilməsinin ali forması kimi çıxış edən intuisiyaya çevrilir. F.Şlegelin fikrincə, ilk növbədə estetika bizi intellektual intuisiyaya aparır. No- valis intuisiyanı neoplatonizm ruhunda “ekstaz”, “daxili işıq” fenomeni, subyetin daxili affekt vəziyyəti kimi başa düşürdü. Onun daxilində Spinozanın “Allaha qarşı intel- lektual məhəbbəti” transformasiya olunur, Novalis bunu “Allahdan məst olmuş” insan adlandırır. Romantiklərə görə bütün varlıqlarda Allahın mövcud olması “mücərrəd spekulyasiya” kimi yox, hiss, estetik təcrübə kimi ifadə olunur. [10, 219-220] Romantizmdə subyekt və onun yaradıcılığının məqsədyönlü estetikləşdirilməsi ona gətirib çıxardı ki, mənəvi mədəniyyət çərçivəsində fəlsəfə və incəsənətin nisbətinə dair baxışlar prinsipial olaraq dəyişikliyə məruz qaldı. Erkən romantizmdə incəsnət dün- yagörüşünə, fəlsəfə estetikaya, estetika isə ontologiyaya çevrilir. Estetika romantizmdə ontoloji status əldə edir, incəsənətə “geniş kosmik əsas” [3, 383] verən “estetiklik prinsipi” isə romantiklərdə həqiqi olanın, yəni ilahi, sintetik biliyin prinsipi kimi çıxış edir. Başqa sözlə, romantizmdə, estetika fəlsəfi biliyin ayrıca bir hissəsindən (maarif- çilərdə olduğu kimi) ayrıca dünyagörüşünə, fəlsəfi təfəkkürün məğzinə çevrilir. Beləliklə, romantizmin formalaşdığı dövrdə Qərbi Avropa fəlsəfəsindəki bir sıra konsepsiyalarda insanda estetik başlanğıcın mütləqləşdirilməsi meyli təşəkkül tapdı. Romantik fəlsəfə sanki bu meylin inkişafının nəticəsi kimi çıxış edirdi. Romantizm fəlsəfəsində estetika metafizikaya çevrildi. Daha sonralar incəsənətin, fəlsəfənin və dinin vəhdəti haqqında müddəa işlənib hazırlandı. Alman klassik idealizmi romantizmin daha bir mühüm cəhətini-məhz insan yara- dıcılığına, mədəniyyətə tarixi baxışı şərtləndirdi. Romantiklərin tarixiliyi onların estetiz- mi ilə qırılmaz sıx bağlıdır. Bu kontekstdə romantik estetizmin fərqləndirici xüsusiyyəti
83 ondan ibarətdir ki, o, incəsənət (ümumən mədəniyyət) tarix kimi nəzərdə tutulur və pro- ses kimi nəzərdən keçirilir. F.Şlegelin yazdığı kimi: “İncəsənət bilikdə gizlənir, incə- sənət haqqında elm isə onun tarixidir” [6,170]. F.Şellinq incəsənət haqqında elmi müəy- yən bir “tarixi təşkiletmə” kimi şərh edir və bu, universumda incəsənətin özünün yerni müəyyən etməlidir. Bu yerin müəyyən edilməsi incəsənətin vahid definisiyasıdır.[5, 72] Yeni dövr Avropa postklassik fəlsəfəsinin ilk forması olmuş Romantizm bir tendensiya kimi müxtəlif fikir cərəyanları və filosofların dünyagörüşündə inkişaf et- dirilirdi. Fəlsəfi problemlərin klassik əsaslarının nəzərdən keçirilməsi demək olar ki, romantik təfəkkürdə əsaslandırılmış üç təməl prinsipdə daha aydın ifadə olunmuşdu: irrasionalizm, subyektlə obyektin fundamental eyniyyəti və tarixilik. Romantizm cərəyanının fəlsəfi mənbələrinin nəzərdən keçirilməsi belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, romantiklərin öz yardıcılığında başlıca diqqət yetirdikləri ideyalar - insan ruhunun yaradıcı fəallığı, estetiklik, subyektin estetikləşdirilməsi, tarixilik ideyalarıdır. Roman- tizm fəlsəfəsində panteist, estetik və mifoloji mahiyyət kəsb etmiş romantik mədəniyyət konsepsiyası formalaşmışdır. Lakin, bu konsepsiyanı bitkin sistem kimi deyil, çoxsaylı esselər, fraqmentlər, aforizmlər, tarixi, fəlsəfi traktatlar və bədii əsərlərin hərtərəfli tədqiqi əsasında təşəkkül tapmış görüşlər sistemi kimi dəyərləndirmək olar. Göründüyü kimi, Romantizmin fəlsəfəsi yeni və özünəməxsus olması ilə yanaşı dərin köklərdən rişələnmişdi və klassik fəlsəfi ənənələrdən qaynaqlanmışdı.
dəbiyyat:
1. Виндельбанд. В., Избранное. Дух и история, М., Юрист, 1995, 687 с. 2.
3.
Михайлов А.В. Эстетические идеи немецкого романтизма // Эстетика немецких романтиков. М., 1986; 434с. 4.
Плотин. Сочинения//Плотин в русских переводах// Киев, 1995, 243 с 5.
Шеллинг Ф.В.Сочинения в 2 т., т-1., М., Мысль,1987,637 с.,II,1989, 636 с. 6.
Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. Т.2. М., 1983, 271 с. 7.
Фихте И.Г.Избр.соч.т-1., М., 1916, стр 480 8.
Wheeler K. M. Kant and romanticism // Philosophy a. lit. Baltimore, 1989. Vol. 13, N 1. P. 425. 9.
Philosophical romanticism, Routledge, 2006, 304 p. 10.
Manfred Frank . The philosophical foundations of early German romanticism, SUNY Press, 2004, 286 p.
Как универсальное явление духовно-культурной жизни романтизм возник в качестве необхо- димого и закономерного этапа в развитии философской мысли после Просвещения. Идейно- теоретические источники философии романтизма формировались на основе классической греческой и постклассической философии. Оценка Сократом самопознания как стремление к совершенствованию, его рассуждения о гно- сеологической роли иронии, мир идей Платона и идеализация им творческого процесса, идеи неопла- тоников о проявлении в природе божественного творческого духа, теоцентризм средневековья, панте- изм Спинозы, идеи Руссо и Гердера о духе народа, агностицизм Канта, философия истории Гегеля – все это составило идейный источник философии романтизма. Опираясь на предшествующее наследие, философы-романтики осуществили нетрадиционный подход к философской проблематике, возродили мифологию, мистику и пантеизм, высоко ценили в творческом процессе роль эзотерического, ирра- ционального и ненаучного знания.
романтизм, философия романтизма, романтизм, герменевтика, иррацио- нальноe освоения мира.
84 Afaq Mammadova Historical and philosophical sources of Romanticism Summary
As a universal phenomenon of spiritual and cultural life romanticism emerged as a necessary and natural stage in the development of philosophical thought since the Enlightenment. Ideological and theoretical sources of the philosophy of romanticism were formed on the basis of classical Greek philosophy and Post- classic. Evaluation of Socrates as a desire for self-improvement, his arguments about the epistemological role of irony, the world of ideas of Plato and the idealization of the creative process, the ideas of the Neoplatonists of the manifestation in nature of the divine creative spirit theocentrism Middle Ages, the pantheism of Spino- za, Rousseau and Herder’s ideas about the spirit of the people, agnosticism of Kant, Hegel’s philosophy of history - all this was the ideological source of the philosophy of romanticism. Building on previous heritage, philosophers romance implemented an unconventional approach to philosophical issues, revived mythology, mysticism and pantheism, highly prized in the creative process of the role of esoteric, irrational and unscien- tific knowledge. Keywords: Romanticism, philosophical romanticism, irrational development of the world Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 23.09.2011 Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 29.09.2011 Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 19.10.2011 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: fəlsəfə doktoru, dosent Apdin Əlizadə
ADMİU -nun Elmi Şurasının 20 dekabr 2011-ci il, 4 saylı qərarı ilə çap olunur. Yüklə 99,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|