Türk diLİnde kiŞİ ekleriNİn tarihsel geliŞİMİ ve değİŞİMİ yavuzarslan, Paşa



Yüklə 118,29 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix17.11.2017
ölçüsü118,29 Kb.
#10982


1953

TÜRK DİLİNDE KİŞİ EKLERİNİN 

TARİHSEL GELİŞİMİ VE DEĞİŞİMİ

YAVUZARSLAN, Paşa

KUZEY KIBRIS/NORTH CYPRUS/СЕВЕРНЫЙ КИПР



ÖZET

Bu bildiride tarihî Türk lehçelerinden başlayarak, standart Türkiye Türkçesi’nde 

ve ağızlarındaki kişi kategorisi, art zamanlı olarak incelenmiştir. Eski Türkçe’de 

fiil  ve  isim  çekiminde  iyelik  ve  zamir  kökenli  eklerin  paradigmasında,  ilkin 

Harezm-Altın  Ordu  Türkçesi’nde  değişiklikler  ortaya  çıkmıştır.  Eski Anadolu 

Türkçesi’nde  ise,  Eski  Türkçe’nin  zamir  kökenli  eklerinde  ses  değişiklikleri 

sonucunda yeni biçimler oluşmuştur. Bu yazıda tarihî gelişme verildikten sonra 

Kıbrıs ağzında fiil ve isim çekimindeki kişi eklerinin paradigmasında standart 

Türkiye Türkçesi’ne göre görülen farklı biçimlere dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Kişi kategorisi, fiil çekimi, Kıbrıs ağzında kişi kategorisi, 

Kıbrıs ağzı, kişi eklerinin tarihî gelişimi. 



ABSTRACT

This article analyzes consecutively the ‘person’ category in standard Turkish 

and dialects of Turkish, commencing from the Old Turkic. In the paradigms of 

the  possesive  originated  and  pronoun  originated  affixes  in  the  conjugation  of 

verbs and nouns in Old Turkic, the first variation appeared in the Kharezmian 

language. As for the Old Anatolian Turkish, due to phonological changes, new 

forms occurred in the pronoun originated affixes. Proceeding from information 

on  the  historical  development,  this  paper  concentrates  on  the  different  forms 

noted in the historical changes of form in the Cypriot Turkish dialect within the 

paradigm of personal endings in verb and noun conjugations in relation to the 

Turkish spoken in Turkey.

Key  Words:  ‘person’  category,  verb  conjugation,  the  ‘person’  category  in 

the Cypriot Turkish dialect, Cypriot Turkish dialect, historical development of 

personal endings, personal markers

---

Dillerde  evrimleşme  ve  buna  bağlı  olarak  gelişme  ve  değişme  olağandır. 

Dillerin  sözvarlığından,  sözdizimine  kadar  çeşitli  dil  bilgisi  düzlemlerinde 

evrimleşmenin izlerini takip etmek mümkündür. 

Türk dilinde, yazılı ilk metinlerinden bugüne kadar gerek sözvarlığında gerekse 

ses, şekil, sözdizimi alanlarında pek çok değişimlerin ve farklılaşmaların varlığını, 




1954

yapılacak tarihî lehçe ve yaşayan lehçe karşılaştırmalarıyla görmek mümkündür. 

Bu değişimler ve farklılaşmalar yeni yeni lehçelerin ve yazı dillerinin oluşmasını 

sağlamıştır. Dildeki değişmeler belli bir dönemle de sınırlı kalmaz, süreklidir ve 

her geçen gün özellikle sözlü dilde değişim kendini devam ettirir. Bugün Türkiye 

Türkçesi’nin Türkiye coğrafyası içerisinde ve dışındaki ağızlarında, yazılı dilin 

ses, şekil, sözdizimi ve sözvarlığında yer almayan pek çok arkaik ve yeni yapıları 

görebiliriz. Bu bildiride özellikle Türkiye Türkçesi’nin bir ağzı olan Kıbrıs Türk 

ağzındaki kişi eklerinin çeşitliliğine tarihî bir bakış açısıyla değinilecektir.

Türk dilinin fiil çekimlerinde yer alan kişi eklerini bazı gramerciler 3 gruba 

(Korkmaz, 2003: 572; Banguoğlu, 1986: 445; Ergin, 2004 (yeni baskı): 282-283) 

bazı gramerciler ise emir ve istek kipleri üzerine gelen kişi eklerini de ayırarak 

dört gruba ayırmaktadırlar (Eker, 20032: 303; Kornfilt 2001: 382; Aslı Göksel 

and  Celia  Kerslake,  2005:  88-90;  Demir  ve Yılmaz,  2003:  191;  Lewis,  2000: 

105).

Genelde Türk gramercileri tarafından üç tipe ayrılmıştır 12

a. I. tip kişi ekleri (zamir kökenli), 

b. II. tip kişi ekleri (iyelik kökenli), 

c. III. tip kişi ekleri (emir-istek çekiminde kullanılanlar)

Eski  Türkçe  döneminde  belirli  geçmiş  zamanın  çekimi  ile  emir-istek  kipi 

dışındaki bütün fiil çekimlerine gelen kişi ekleri, I. tip yani zamir kökenli eklerdir. 

Eski Türkçe’nin bu yapısı, Türkiye Türkçesi’nin yazı dilinde –şart kipi hariç– hiç 

bozulmadan, ancak bazı ses değişimlerine uğrayarak kendini korumuştur.

Eski Türkçe (Orhon Türkçesi)

iyelik kökenli

zamir

iyelik ekleri

tekil

1. kişi     -DXm



män ~ bän

1

+(X)m

2. kişi     -DXŋ ~ -DXg



sän

+(X)ŋ  ~  +(X)g

3. kişi     -DI



Ø ~  ol

2

+(s)i, +(s)I

Çokluk

1. kişi    -DXmXz



biz

+(X)mXz

2. kişi    -DXŋXz  ~ DXgXz)



siz

+(X)ŋXz

3. kişi    -DI (Tekin, 2000: 183)



Ø

+(s)i, +(s)I(Tekin, 2000: 103)

Yüklem bağlayıcısı olarak bän kullanılır: tör apa içräki bän “(Ben) saraya mensup Tör Apa’yım” 



(Begre, 1) (Tekin, 2000: 208).



ol zamiri de sadece yüklem bağlayıcısı olarak kullanılır: ädgü ol “(Bu fal) iyidir.” (IB 18) (Tekin, 

2000: 208)



1955

Emir kipi (Tekin, 2000: 181)

Gönüllülük kipi

3

 (Tekin, 2000: 182)



tekil

-(A)yIn

1. kişi 


2. kişi

3. kişi         -zU(n) ~ -çUn



çokluk

1. kişi


-(A)lIm

2. kişi         -(X)ŋ; -(X)ŋlAr

3. kişi 

Eski Türkçe döneminde -DI belirli geçmiş zaman kipi dışındaki bütün eylem 

adı ve eylem sıfatları, isimleri yüklem konumuna getiren yüklem bağlayıcıları 

gibi sonlarına gelen zamirlerle belirli bir kişiye bağlanarak yüklem olurlar (Tekin, 

2000: 208).34567

Eski Türkçe (Uygur Türkçesi)

iyelik kökenli

4

zamir

5

iyelik ekleri

tekil

1. kişi     -m



men ~ min 

+˚m

2. kişi     



sen

+˚ŋ

3. kişi     -



ol ~ bo(seyrek) 

+ı/+i ~ +si/+sı



çokluk

1. kişi     -miz



biz

+˚m˚z

2. kişi     -ŋiz



6

siz~ sizler

+˚ŋ˚z, +˚ŋ˚zlar/++˚ŋ˚zler

3. kişi     -



+lar/+ler

7

 ~ olar

+ları/+leri (Tezcan,1984: 145b)

Bazı gramerciler tarafından Eski Türkçe için dilek kipi ekleri de emir kipinin içinde verilir: 1. 



şahıs: -(A)yın; 2. şahıs (ek kullanılmaz); 3. şahıs: -zU(n); 1. çoğul şahıs: -(A)lIm; 2. çoğul şahıs: 

-(X)ŋ; 3. şahıs -zU(n) (Ercilasun, 2005

2

: 188) vb.



Belirli geçmiş zaman, fiil kök ve gövdesine gelen -od/-ot ile kurulur, bunun üzerine gelen iyelik 

ekleri kişileri gösterir (Tezcan, 1984: 147a)

Geniş zaman (-ar/-er, -ur/-ür, -ır/-ir ~ -yur/-yür); gelecek zaman (-gay/-gey); belirsiz geçmiş 



zaman (-mış/-miş); şart kipi (-sar/-ser) [Orhon Türkçesi’nde -sAr ekli eylem zarfı şart eylem 

zarfıdır. İki görevi vardır: 1. Asıl eylemin hangi şart ya da şartlar altında işlendiğini belirtmek; 

2. asıl eylemin hangi durumlarda ve ne zaman işlendiğini belirtmek (Tekin, 2000: 178); -sAr eki 

Köktürkçede zarf-fiil eki olarak kullanılmaktaydı; henüz şart kipi oluşmamıştır. Uygurcada ise 



-sAr  ekinden sonra  şahız zamirlerinin kullanılmasıyla şart kipi oluşmuştur (Ercilasun, 2005

2



282).]; -yuk/-yük belirli geçmiş zaman

Köktürkçede fiillerin 2. şahıslarında seyrek olarak görülen /g/ sesi (öltüg, bardıgız) Uygurcada 



hiç  görülmez.  Uygurcada  2.  şahıslarda  daima  /ŋ/  sesi  vardır:  keltiŋiz  (Hamilton,  1998:  12) 

(Ercilasun, 2005

2

: 281).


Köktürkçede  fiillerin  çokluk  3.  şahıslarında  görülmeyen  -lAr  eki  Uygurcada  fiillerde  sıkça 

kullanılır: ögirdiler sevintiler (Ş. Tekin, 1976: 66) (Ercilasun, 2005

2

: 281).




1956

Emir kipi

Dilek (Voluntativ) kipi

tekil

1. kişi 


-

-ayın/-eyin ~ yın/yin

2. kişi 


-gıl/-gil

-

3. kişi 


-zun/-zün

-

çokluk

1. kişi 


-

-alım/-elim ~ -lım/-lim

2. kişi 


 ~ ŋlAr

-

3. kişi 


-zunlar/-zünler

- (Tezcan, 1984:146b)

Karahanlı Türkçesi’nde  geniş  zaman,  gelecek  zaman,  şart  kipi  ve  anlatılan 

geçmiş zaman çekimlerinde şahıs zamirleri kullanılmaktadır.

Görülen  geçmiş  zaman  çekimi  iyelik  kökenli  şahıs  ekleri  ile  emir  çekimi 

şahıslara mahsus eklerle yapılmaktadır (Hacıeminoğlu 1996: 182).8

iyelik kökenli

zamir kökenli

tekil

1. kişi     -m



-men 

2. kişi     



8

-sen

3. kişi     -

-

çokluk

1. kişi     -miz



-miz

2. kişi     -ŋiz



-siz

3. kişi     -lar



-lar/-ler

Karahanlı  döneminde  emir  1.  çokluk  kişide  -alım/-elim  yanında  -alıŋ/-eliŋ 

biçimleri mevcuttur. 

Kişi  eklerindeki  ilk  değişimi  Harezm  ve  Kıpçak  dönemi  eserlerinde  tespit 

edebiliyoruz. 

1. Bilinen geçmiş zaman çokluk 1. kişi eki değişmiş; -dImIz’ın yerini -dUk 

almıştır: alduk, keldük, kördük (Ercilasun, 20052: 403).



2. Şart kipi iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekimlenmeye başlanmıştır: al-sa-m; 

al-sa-ŋ; al-sa; al-sa-k, al-sa-ŋız; al-salar (Ercilasun, 20052: 403).



Kutadgu Bilig’de şart kipi ikinci tekil kişide bir-se-ŋ (KB 232); kel-se-ŋ (KB 189) örneklerinde 

kullanılmıştır (Hacıeminoğlu, 1996: 189) (müstensihlere ait olsa gerek).



1957

I. (Harezm)

9

iyelik kökenli



9

zamir kökenli

Tekil

1. kişi      - m



-men

2. kişi      -ŋ



-sen

3. kişi      -



-

Çokluk

1. kişi      -(ı)miz ~ -ḳ/-k



-miz/-biz

2. kişi      -ŋiz



-siz

3. kişi      -lar



-lar/-ler (Eckmann, 1998

3

: 199)



Emir kipi

Çokluk 1. kişi: -alıŋ nadiren -alım ~ -ġalıŋ/-gäliŋ (Eckmann, 19983: 199)



II. (Kıpçak)

iyelik kökenli

zamir kökenli

Tekil

1. kişi    -m



-män

2. kişi    -ŋ



-sän

3. kişi    -



-

Çokluk

1. kişi    -ḳ/-k



-biz

2. kişi    -ŋiz



-siz

3. kişi    -lar



-lar/-ler (Pritsak, 1998

3

: 199)



Emir Kipi

çokluk 1. kişi -alıḳ/-älik; -alım/-älim (Pritsak, 19983: 119).

Harezm-Altın  Ordu  Türkçesi’yle  (Memlûk  sahasında  yazılmış  eserler  ve 

Codex Cumanicus hariç) yazılmış eserlerde fiil çekiminde kullanılan ekler, Eski 

Türkçe ve Karahanlı Türkçesi’nden farklılık gösterir. Şart çekiminde hem iyelik 

menşeli  hem  de  zamir  menşeli  eklerin  yer  aldığını  görüyoruz.  Belirli  geçmiş 

zaman 1. çoğul kişide hem -DUK hem de -mIz ekini görebiliyoruz.9

Geçmiş zaman ve şartta kullanılan şahıs ekleridir (Eckmann, 19983: 199).




1958

Şart kipi

tekil

1. kişi 


-sAm ~  sA men (tesem (KE, 43v2) ~ (tese men (KE, 126v12)

2. kişi 


-sAŋ ~  sA sen (baksa sen (MM7a/17)

3. kişi 


-sA

çokluk

1. kişi  

-sA biz  ~ sA miz  ~ sAK sözlese biz  

 

 



(HŞ, 2541); tese-miz (KE, 70r16); tesek (KE, 118r10)

2. kişi 


-sAŋız

3. kişi 


-sAlAr (Ata, 2002: 82).

Belirli Geçmiş Zaman

Bildiriciler (copula)

Tekil

1. kişi       



 -DIm/-DUm

men: bendeŋ men

 (KE, 147r9)

2. kişi        

-DIŋ/-DUŋ

sen: sen sen 

(HŞ, 4597)

3. kişi        

-DI

ol: bu ne ol 

(KE, 14r13)



Çokluk

1. kişi        



-DImIz/-dImUz/-dUmIz/-DUK

biz  ~ miz

10

: āzād biz

 (HŞ2914); 



çıġay-miz

 (KE, 138v 16

)

2. kişi        



-DIŋIz

siz ~ sizler

3. kişi        



-DIlAr (Ata, 2002: 73).

Belirli geçmiş zaman 1. çoğul şahıs eki HŞ’de sistemli olarak -DUK’tur. Fakat 

KE’da bu çekim -DUK yanında-sıklıkla-daha eski şekliyle yani -DImIz olarak 

devam  etmektedir.  NF’de  birkaç  örnekte  -dımız  şekli  yaşamakta  olup  genelde 

-DUK’tur: yıġladımız (103r8) (Ata, 2002: 74). 10

Harezm  döneminde  dikkat  çekici  bir  başka  özellik  er-  fiilinin  1.  çoğul 

şahısında sürekli er-dük/-idük biçiminin kullanılmasıdır: seferde erdük (NF, 120-

4);  Mīnāda  erdük  (KE,  208r17),  kelin  doyında  erdük  (ME);  şāgird  idük  (HŞ, 

2353) (Ata, 2002:70).

Harezm-Altın  Ordu  diye  adlandırılan  sahada  kişi  ekleri,  genellikle  ikili 

biçimdedir. Bugünkü yazı dillerinde olduğu gibi, kimi lehçelerde iyelik kökenli, 

kimi  lehçelerde  zamir  kökenli,  kimi  lehçelerde  -alıḳ/-elik,  kimi  lehçelerde          

-alıŋ/-eliŋ; kimi lehçelerde -ḳ/-k; kimi lehçelerde -mız/-miz biçimlerinin oluşu, bu 

dönemde Türk boylarının Harezm-Altın Ordu bölgesinde karıştığının işaretidir. 

Bir başka deyişle sözlü dillerin Karahanlı yazı dilini etkisi altına aldığı dönemdir.

10 


1. çoğul şahıs bildiricisi olarak biz zamirinin yanında -miz kullanıldığına dair örnekleri KE ve 

NF’de görmekteyiz. KE’da 1.çoğul şahıs bildiricisi olarak genelde -miz kullanılmış olup biz şekli 

sadece 4 örnekte geçmiştir (Ata, 2002: 69).



1959

Kıpçakçada, Eski Türkçe’de 3. grupta olan şart şekli 2. gruba geçmiş yani, 

görülen geçmiş zaman kipinin çekimi gibi çekilir durumdadır (bkz.: şart s. 134) 

(Karamanlıoğlu, 1994: 116).

Kıpçak  sahasında  emir  1.  çoğul  kişide  -alım/-elim  eki  yerine  -alı/-elik 

eklerini  de  bazı  metinlerde  tespit  edebiliyoruz  (El-avānīnü’l-külliyye  li-



żabi’l-luġati’t-Türkiyye) (Karamanlıoğlu, 1994: 116).

Aslında  iyelik  ekleri  olduğu  tahmin  edilen  şahıs  eklerinin  1.ş.  ç.ta  Eski 

Türkçe’deki -mız/-miz yerine -ḳ/-k geçmesi -du/-dük sıfat-fiil ekinden geldiği 

bilinmektedir (Karamanlıoğlu, 1994: 120).

Anadolu’da  Selçukluların  kurduğu  hâkimiyetle  Oğuz  boylarının  sözlü  dili, 

Ortak  yazı  dilinin  (Karahanlı  yazı  dilinin)  de  birtakım  özelliklerini  devam 

ettirerek yazı dili olma özelliğini kazanmıştır. Bu dönem yazı dilindeki kişi ekleri 

Harezm-Altın  Ordu  ve  Kıpçak  yazı  dilinden  farklı  olup  hem  Eski Türkçe’nin 

şahıs  ekleri  birtakım  ses  değişiklikleri  ile  devam  ederken  hem  de  -ḳ/-k  farklı 

biçimlerin varlığı görülmektedir.



Bildirme geniş zaman ekleri

tekil

1. kişi 


-am,-em, -ven

2. kişi 


-sın, -sin

3. kişi 


durur -dur, -dür

çokluk

1. kişi 


-uz/-üz

2. kişi 


-sız, -siz

3. kişi (Timurtaş 1994: 111)



İyelik kökenli

zamir kökenli

11

tekil

1. kişi                         



-m

-am,-em (-van,-ven, -ın,-in); -vAn(In),-Am

2. kişi                         





sın, -sin

3. kişi                         



-

-

Çokluk

1. kişi                         



-k

-uz, -üz (-vuz/-vüz)

12

2. kişi                       



-ŋüzdür

-sız, -siz

3. kişi -



-lar/-ler

 (Timurtaş, 1994: 120)

Batı Türkçesi fiil çekimini, Doğu Türkçesi fiil çekiminden ayıran temel sebep, 

Oğuzların ben ve biz şahıs eklerini -men ve -miz yapmamalarıdır. Eğer Oğuzlar 

11 

Anlatılan geçmiş zaman, geniş zaman, -ısar/-iser gelecek zaman; -a/-e dilek (optative)



12 

Şart kipinin 1. çoğulunda -vüz kullanılır.




1960

da  b’yi  m’ye  çevirmiş  olsalardı;  m,  v’ye  dönemeyeceği  için  bugünkü  1.şahıs 

ekleri  ortaya  çıkamayacak,  diğer  Türklerde  olduğu  gibi  m’li  biçimler  devam 

edecekti. Ana Oğuz Türkçesinde ben ve biz’de korunduğu içindir ki önce v’ye 

dönmüş, sonra da erimiş ve -Am>-Um>-Xm; -Uz>-Xz biçimleri ortaya çıkmıştır 

(Ercilasun, 20052: 460).

Batı  Türkçesi’nde  bilinen  geçmiş  zamanda  -DImIz’ın  yerini  -dUk  almıştır. 

Şart  kipi,  çokluk  1.  şahıs  dışında,  iyelik  kökenli  eklerle  çekilir  hâle  gelmiştir 

(Ercilasun, 2005: 460).

Osmanlı Türkçesi’nde -DI ~ -DU ve -sA, ve idi ve ise eklerinden sonra 1. tekil 

kişi -m, 2. tekil -ŋ, 3. tekil Ø, 1. çokluk -k/-q, (in conditional forms earlier -(v)Uz

2. çoğul -ŋuz, 3. çoğul -Ø, -lAr (Kerslake, 1998: 192).

Türkiye Türkçesi’nde  isimlerde  ve  fiil  çekimlerinde  kullanılan  şahıs  ekleri 

morfolojik açıdan, belirli geçmiş zaman 1. çokluk ile şart kipindeki şahıs ekleri 

dışında  Eski  Türkçe’den  farklı  değildir.  Türkiye  Türkçesi  üzerinde  çalışanlar 

bu gerçeği daima dile getirmişlerdir. Ancak, Türkiye Türkçesi’nin Anadolu ve 

Kıbrıs ağzında, fiil çekiminde yer alan kişi eklerinin kullanımı, Eski Türkçe’den 

ve Türkiye Türkçesi’nin  yazı  dilinden  oldukça  farklıdır.  Özellikle Anadolu  ve 

Kıbrıs ağzında, geniş zaman, şimdiki zaman, belirsiz geçmiş zaman ve gelecek 

zaman kiplerinin 1. çokluk çekiminde zamir kökenli -Iz kişi eki yerine, belirli 

geçmiş zaman 1. çoklukta kullanılan -k kişi eki getirilmektedir:

bul+acay+ıg (Kıbrıs Ağz.) krş. Ölçünlü Tü.T. bul+acağ+ız.

Bunun gibi bazı fiil kiplerinde de 2. tekil kişide zamir kökenli -sIn eki yerine, 

iyelik kökenli -ŋ eki kullanılmaktadır: 

kes+ece+ŋ (Kıbrıs Ağz.) krş.  Tü.T. kes+ecek+sin.

yap+ar+mı+ŋ (Kıbrıs Ağz.) krş. Tü.T. yap+ar mı+sın vb. 

Haber  kiplerinden  belirli  geçmiş  zaman  kipi  hariç,  diğer  kiplerin  1.çokluk 

kişisinde  Oğuz  grubuna  ait  dillerin  tarihî  metinlerinde  zamir  kökenli  ek  yer 

alırken, Azerbaycan Türkçesi’nin yazı dilinde XVIII. yüzyıldan sonra 1. çokluk 

kişide kişi eki kurallı olarak -k olmuştur (Mirzezade 1990: 50)13. 

Muharrem Ergin’in de belirttiği üzere, gerçekten Azeri ve Osmanlı sahaları 

arasındaki  belirli  ayrılıklardan  birini  bu  kişi  eklerindeki  fark  oluşturur. Azeri 

Türkçesi’nde zamir kökenli olan birinci tipteki kişi ekleri bugün şöyledir:

13 

Getirdiyimiz misallardan bele neticeye gelmek olur ki, xeberlik kategoriyasını ifade eden esas 



morfoloji elametler öz sabitliyini bütün dövrlerde saxlamışdır. Yalnız müasir Azerbaycan dilinden 

fergli  olarak  birinci  şexsin  cemini  bildirmek  üçün  -k,  -g  evezinde,  -iz  şekilcisi  işlenmişdir. 

Aydın  bir  meseledir  ki,  müasir  Azerbaycan  dilinde  birinci  şehsin  cemi  ile  elagedar  olarag 

-k,  -g  şekilcileri  işledilir.  Lekin  yazı  abidelerinin  dilinden  bele  me’lum  oldu  ki,  bu  şekilciler 

esasen, XVIII. eserden sonra sabitleşmiş yazı dili ile şifahi dil arasında müşterek bir forma kimi 

normalaşmışdır (Mirzezade, 1990: 50).  



1961

tekil

1. kişi


-am/-em

2. kişi


-san/-sen (-saŋ/-seŋ)

3. kişi 


-

çokluk

1. kişi






, -i



, u



, -ü

2. kişi


-sınız/-siniz, -sunuz/ -sünüz (-sıŋız, -siŋiz, -suŋuz, -süŋüz)

3. kişi 


-lar/-ler

 (Ergin, 1981: 125)

Azeri Türkçesi’nde çokluk birinci şahıs eki geçmiş zaman ve şart çekiminden 

alınmıştır. Bunu Türkiye Türkçesi’nde de görüyoruz. Fakat Türkiye Türkçesi’nde 



gelmişik gibi yalnız öğrenilen geçmişe atlayan ve o da konuşma dilinde kalan 

mahdut bir değişiklik vardır. Azeri Türkçesi’nde ise görülen geçmiş zaman ile 

şart çekiminin bu eki zamir menşeli eklerle çekilen bütün kiplere atlamıştır ve -ız, 

-iz, uz, -üz’ün yerini tutmuştur: geleri*, gelecêyi*, gelmişi*, gele*, gelemeliyi*

yaparı, oynuyuru vs. misallerinde olduğu gibi (Ergin, 1981: 126; 128; 129; 

145; 159; 171; 181 (bildirme ekleri); 199; 210; 215 (gelecek zaman). Bu yönüyle, 

Azerbaycan  ve  Horasan  Türkçesi’yle

14

  Doğu Anadolu,  Kuzey-Doğu Anadolu, 



Güney-Doğu Anadolu ve Orta Anadolu’nun bazı bölge ağızları ile Kıbrıs Türk 

ağzı paralellik göstermektedir.



-k paradigması

15

-z paradigması

Teklik

1. kişi                         -m



(X)m

2. kişi                         



-sIn ~ (- ŋ)

3. kişi                         -

-

Çokluk

1. kişi                         -k



-k

2. kişi                         -ŋIz



-sInIz

3. kişi                         -lAr



-lAr

14

 



Personal suffixes

 

1p.sg.          2p.sg 

  1p.pl.          2p.pl

Azerbaijanian 



-Am 

-sAn 

-IK/-UK 

-siz/-sUz

Sonqor etc. 



-Am 

-sA 

-Aχ 

-sIz

Pougerd etc. 



-Am 

-Aŋ 

-IK 

-Iz

Qazwin etc. 



-Am 

-Aŋ 

-AK 

-Iz

Kashkay etc.  

-Am  

-Aŋ 

-AK,  

-Aŋız (Doerfer, 1998: 274

 

15 



In  the  west,  with  about  the  same  distribution  as  -(y)Im,  the  first-person  plural  copula  suffix 

is   -(y)Iz, as in Standart Turkish, an -z, when added to the present in -(I)yo. In central and east 

Anatolia including the eastern Black Sea coast, it is -(y)Ik or -k in front vowel environments and 

usually -(y)Iχ or  in back vowel environments. However, with the present tense stem, most 

parts of west and central Anatolia use -ŋ, e.g. Gidiyoŋ ‘You are going’ vs. (Brendemoen, 1998: 

240).



1962

Kıbrıs  ağzında  gelecek  zaman,  geniş  zaman,  belirsiz  geçmiş  zaman,  istek, 

gereklilik  kiplerinin  1.  çokluk  kişi  eki,  Türkiye  Türkçesinden  farklı  olarak  -z 

zamir kökenli morfem ile değil, -morfemi iledir. Aynı durum gelecek zaman, 

geniş zaman 2. tekil kişide de kişi eki -sIn zamir kökenli morfem yerine, -ŋ iyelik 

kökenli morfem getirilmektedir.



1. Fiil Kipleri

1.1. Gelecek Zaman

2. tekil kişi: -AcAŋ

-acaŋ: “Saŋa vesiyetim olsun, ben ölünca bu yüzüğnan bu bilezig kimin eline 

olursa, onu garılığa alacaŋ” (Saracoğlu, 20043: 187).

-acaŋ:  İkinci  defa  gene  seslenmezsa  boğazıŋa  gadar  sen  daş  alacaŋ. 

Üçüncüde da seslenmezsa, sen tamamen daş olup, oraşda galacaŋ. Bunu göze 

alıŋ?” (Saracoğlu, 20043: 207).

-eceŋ: “Sövündür be ateşi kör edeceŋ bizi” deller (Saracoğlu, 20043: 216).

-acaŋ: “Kırkını açacaŋ, kırg birinci odayı aşmaycaŋ. (Saracoğlu, 20043: 177).

-ecegmiŋ ( ~ ecek misin biçimi yerine): “Üçüncü defa sormuş gıza gelecegmiŋ 

diye.” (Saracoğlu, 20043: 207).

1. çoğul kişi : -AcAyIg /k

-acayıg:  Aman  Allahım!”  der:  “Napacayıg  da  bu  çocugları  ortadan 

galdıracayıg?” (Saracoğlu, 20043: 206-207).

-eceyig:  “Şimdi  o  çocuklarını  dovurursa,  biz  ceza  göreceyig.”  (Saracoğlu, 

20043: 202).



-acayıg: “İşde zengin olsun dedig ya. Her şeyi ondan bulacayıg.” (Saracoğlu, 

20043: 184).



-eceyig: “Aman gızım, gosgoca padişahoğluna sagsıda çorba götüreceyig?” 

(Saracoğlu, 20043: 179).



-acayık: Gak deyinca et verecen, guk deyince şarap. Böylece memleketine 

varacayık.” (Yorgancıoğlu, 1998: 33).

1.2. Geniş zaman/ Şimdiki zaman

2.tekil kişi: -(A)ŋ

-eŋ: “Yolda yaşlı bir devrişe raslamış. Devriş demiş gendine: “Nereye giden 

a oğlum?”. (Saracoğlu, 20043: 205).

-(e)ŋ: Bire oğlan, Allaiçin yabma böyle da günaha gireŋ” dediler (Saracoğlu, 

20043: 213).




1963

-eŋ: “yolda yaşlı bir devrişe raslamış. Devriş demiş gendine: “Nereye giden 

a oğlum?”. (Saracoğlu, 20043: 205).

:  “Döv  garısı,  duddu  gendini  şeker  yerkan:  “Napaŋ  be!  Seni  şimdi 

geberdecem. Ne yeŋ be şekerimi?” der (Saracoğlu, 20043: 214).

-ŋ: “Yolda giderkan, kölgesini görür yolda: “İsdeŋ egmeg şimdi?” diye sorar 

kölgesine (Saracoğlu, 20043: 213.)

-ŋ: “Papaz demiş: “Ay oğlum! Sen ne söyleŋ? Ben saŋa gızı veremem. Sen, 

benim  yanımda  işçi  olarag  çalışıŋ.  Hem  da  müslümansıŋ  (Saracoğlu,  20043: 

210).


-ŋ: “Bir gün padişahın gonağının üsdünde uçarkana, padişahın gızını görür. 

Birbirlerini beyenirler. Gıza der: “Baŋa gaçaŋ?” (Saracoğlu, 20043: 194).

-ŋ: “Çog geşmeden bir ihdiyar görünmüş. Bu Hızır Aleyhisselâmmış. Gıza: 

“Nolduŋ da ağlaŋ a gızım” demiş” (Saracoğlu, 20043: 196).

-ŋ: “İhdiyar, bu defa güçüğe der: “Sen nesdeŋ?”. (Saracoğlu, 20043: 184).

-irmiŋ:  “Ey  düŋya  güzeli,  seni  almaya  geldim.  Beniminan  gelirmıŋ?” 

(Saracoğlu, 20043: 207).



-rmıŋ  (~  -r  mısın):  “Gardaşıŋı  öldürürsam,  kemigleriŋi  saŋa  getirirsam, 

baŋa yasdıg yaparmıŋ? yaparsaŋ ben da seni garılığa alayım garım olasıŋ” der” 

(Saracoğlu, 20043: 193).



-meŋ:  “İhdiyar:  ‘peki  o  gızı  geçindirmeg  için  başga  bişey  isdemeŋ.’  ” 

(Saracoğlu, 20043: 184).



-meŋ:  “Ne  zamandır  beklerim  gelmeni  beklerim  gelmen...”  (Yorgancıoğlu, 

1998: 21).



 -ıyoŋ: “Dur! Der adam, ne yapıyon?” (Yorgancıoğlu, 1998: 46).

1. çoğul kişi: -(I)rIg/k

-erig:  “Gızım,  sen  buraşda  odun  tobla,  ben  içeri  gireceyim,  biraz  merteg 

keseyim,  yügledince  gelir  odunnarı  da  üsdüne  atar,  köve  dönerig.”  demiş” 

(Saracoğlu, 20043: 196).



-ırık: Senden aldığım o paraylan geçinmeye çalışırık... demiş.” (Yorgancıoğlu, 

1998: 76).



-irig: Üçümüz da buradayıg. Hem ogün yemeg da bişririg. Buyur da beraber 

yemeg yeylim”. (Saracoğlu, 20043: 183).

-urug: Ben gideyim edrafa bir bakayım da belki bir iş bulur da işler, garnımızı 

doyururug” (Saracoğlu, 20043: 214).

-rig: Deli da: “ Aha gardaşlarımınan işsiz gezerig, iş ararıg, vardır bize göre 

iş?” deye sorar (Saracoğlu, 20043: 214).


1964

-rik:  “Biz  anamızı  isderik  demiş  çocuklar,  bu  bizim  anamız  değil.” 

(Yorgancıoğlu, 1998: 36).



-ruk: “Ağaçlı yere gidelim. Onda su da buluruk av da.” (Yorgancıoğlu, 1998: 

98).


-mayıg: O zaman düŋya güzeli da demiş: “Madem öyle, biz da bu yemeğe 

katılmayıg” (Saracoğlu 20043: 208).

-meyig: Aman oğlum satır istemeyig, biz gezmeg için katır isderig” (Saracoğlu, 

20043: 224)



-meyik: “Bir gabacık suynan, bir çıkıncık yeycek ancak bize yeter bir da sana 

veremeyik deler gene.” (Yorgancıoğlu, 1998: 67).

2. İsim Çekiminde

2. tekil kişi

-siŋ (Copula): “Sakın nişannım tüyleceg olmasın” der, biner atına soŋ sürad 

saraya  gelir.  Gider  tüyleceğin  yanına:  “Annadım  nişannım  sesiŋ,  gartıg  beni 

gandıramaycaŋ.” (Saracoğlu, 20043: 189).

-sin:  “Sen  geldiğinden  bu  yana  bunnar  olduğuna  göre  yapan  da  sensin.” 

(Yorgancıoğlu, 1998: 24).



-sin:  Sen  padişah  oğlusun,  okun  yazan,  gökde  kaç  yıldız  var  bilin?” 

(Yorgancıoğlu, 1998: 29).



1. çoğul kişi

-(y)ıg: Üçümüz da buradayıg. Hem o gün yemeg da bişiririg.” (Saracoğlu, 

20043: 183).



-ıg: “Hiş padişahoğlu bulli sagsısından çorba yer?” deller. O da: “Götürün 

benimkini  da  yahu,  belki  yer.  Öyle  ilanat  duydug.  Biz  fakırıg  napalım.”  der.” 

(Saracoğlu, 20043: 180).



-(y)ig:  “Ben  yaşlı  bir  garı,  hem  fukareyig,  bu  kör  kızı  ne  yapacan.” 

(Yorgancıoğlu, 1998: 87).



2. çoğul kişi 

-sunuz: “Yatın, mışıl mışıl uyuyun yoldan geldiniz, yorgunsunuz, rahatınıza 

bakınız.” (Yorgancıoğlu 1998: 59).

Sonuç olarak Oğuz grubu Türk dillerinde ve onun ağızlarında belirli geçmiş 

zaman eki üzerine gelen iyelik kökenli 1. çoğul morfeminden (-ImIz) farklı olarak, 

bir  -k  morfeminin  varlığı  tarihî  metinlerde  ve  ağızlarda  açıkça  görülmektedir. 

Gramerciler bu -k morfemini, Eski Türkçe -DUk eylem sıfatından gelişmiş bir 

yapı olarak saysalar da, -k morfemi kanaatimizce başlangıçtan beri Eski Oğuz 



1965

Türkçesi’nin sözlü dilinde bulunmakla birlikte, Karahanlı yazı dilinin etkisiyle 

Oğuz grubu yazı dilinde ilkin kullanılmamış, daha sonra şart kipinden başlayarak 

diğer kiplerde de kullanım alanı kazanmıştır.



KAYNAKÇA

Adomović,  Milan,  (1985),  Konjugationsgeschichte  der  Türkischen 



SpracheLeiden: E. J. Brill.

Aitchison,  Jean,  (1998

2

),  Language  Change:  Progress  or  Decay?, 



Cambridge University Press.

Akalın,  Mehmet,  (1998

3

),  Tarihî  Türk  Şiveleri, Ankara:  Türk  Kültürünü 



Araştırma Enstitüsü.

Anttila,  Raimo,  (1989)  2,  Historical  and  Comparative  Linguistics

Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 

Arlotto, Anthony,  (1972), Introduction to Historical Linguistics, University 

Press of America.

Ata,  Aysu,  (2002),  Harezm-Altın  Ordu  Türkçesi,  İstanbul:  Türk  Dilleri 

Araştırmaları Dizisi.

Brendomeon,  Bernt,  (1998),  “Turkish  Dialects”,  The  Turkic  Languages

(Edited by Lars Johanson and Éva Ágnes Csató), London-New York: Routledge, 

s.236-241.

Buran, Ahmet ve Alkaya, Ercan, (1999), Çağdaş Türk  Lehçeleri, Elazığ: 

Türkiye ve Türk Dünyası İktisadi ve Sosyal Araştırmalar Vakfı.

Crowley,  Terry,  (1998

3

),  An  Introduction  to  Historical  Linguistics



Reprinted, Oxford University Press.

Doerfer,  Gerhard,  (1998),  “Turkic  Languages  of  Iran”,  The  Turkic 



Languages,  (Edited  by  Lars  Johanson  and  Éva  Ágnes  Csató),  London-New 

York: Routledge, s.273-282.

Duman, Musa, (1999), “Kıbrıs Ağzı Üzerine Bazı Notlar”, İlmî Araştırmalar 

8, İstanbul, ss. 115-130.

-----, (2000), “Kıbrıs Ağzının Morfolojik Kaynakları: +cIK Küçültme Eki”, 



III.  Uluslararası  Kıbrıs  Araştırmaları  Sempozyumu  13-17  Kasım  2000

Bildiriler,  düzenleyen:  DAÜ  Kıbrıs Araştırmaları  Merkezi,  Gazimağusa  2000 

(Yayın: Doğu Akodeniz Üniversitesi Yayınları, Gazimağusa, Cilt: II, s. 15-25.

-----,(2003), “Kıbrıs ile Anadolu Arasındaki Fark”, Türk Dili/616, Ankara: 

Türk Dil Kurumu Yay. s. 386-393.

Ercilasun, Ahmet  B.,  (2005

2

),  Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla  Türk  Dili 



Tarihi, Ankara: Akçağ.


1966

Ergin, Prof. Dr. Muharrem, (2004), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/

Yayım/Tanıtım. 

Göksel,  Aslı  and  Kerslake  Celia,  (2005),  Turkish  A  Comprehensive 



Grammar, London and New York: Routledge.

Hock, Hans Henrich, (1991), Principles of Historical Linguistics, second 

edition revised and updated, Berlin. New York: Mouton de Gruyter.

Karahan,  Leyla,  (1996),  Anadolu Ağızlarının  Sınıflandırılması, Ankara: 

Türk Dil Kurumu Yayınları.

Kerslake, Celia, (1998), “Ottoman Turkish”, The Turkic Languages, (Edited 

by Lars Johanson and Éva Ágnes Csató), London-New York: Routledge, s.179-202.

Korkmaz, Zeynep, (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: Türk 

Dil Kurumu Yayınları

Kornfilt, Jaklin, (2001), Turkish, London and New York: Routledge.

Lewis, Geoffry, (2000

2

): Turkish Grammar, Oxford University Press.



Saracoğlu, Erdoğan, (2004

3

), Kıbrıs Ağzı, Lefkoşa.



-----, (20043), Kıbrıs Ağzı, Lefkoşa

Schönig, Claus, (1998), “Azerbaijanian”, The Turkic Languages, (edited by 

Lars Johanson and Éva Ágnes Csató), London-New York: Routledge, s.248-260.

Tekin,  Talat,  (2000),  Orhon  Türkçesi  Grameri,  Ankara:  Türk  Dilleri 

Araştırmaları Dizisi: 9.

Tezcan,  Semih,  (1984),  “Uygurca”,  Türk Ansiklopedisi/XXXIII, Ankara: 

Milli Eğitim Basımevi.

Trask, R. L., (1995), Language Change, reprinted, London anda New York: 

Routledge.

Underhill, Robert, (1990), Turkish Grammar, Cambridge, Massachusetts, 

and London, England: The MIT Press.

Yorgancıoğlu, M. Oğuz, (2003

4

), Mâniler, Mağusa: Temel Basımevi



-----, (2006), Masallar 2, Mağusa.

Һүсејнзадә, М., (1983), Мүасир Азәрбајҹан Дили: Морфолоҝија, Бакы: 



Маариф Нәшријјаты.

Yüklə 118,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə