Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 2701-2709, ankara-turkey
Yüklə 387,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Kelimeler
| Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 2701-2709, ANKARA-TURKEY
EPİKÜRİZM VE BÂKÎ’NİN BİR GAZELİ ÜZERİNE Ali YILDIRIM * ÖZET Sakın mey dirsem ey zâhid mey-i engûrı fehm itme Hüner esrâr-ı ma ’ nâ anlamakdur lafz-ı muğlakdan Adını Epikür’ün düşünce sisteminden alan Epikürizm; erdemler, insanın mutluluğunu sağladıkları ölçüde değerlidirler, düşüncesiyle hareket eder. Diğer bir ifadeyle, tamamen maddeci ve hazcı anlayışa sahip bir felsefe görüşüdür. Epikür’e göre insanın ruhu da bedeni ile birlikte ebedi olarak yok olacaktır. O hâlde sonu hiçlik olan bu âlemde yaşayabileceğimiz bütün hazları yaşamalıyız. Öyle ki bu konuda bir sınırlandırmaya da gerek yoktur. Yani bizi alacağımız hazlar konusunda hiçbir şeyin sınırlandırmasına izin vermemeliyiz. Bazı yönlerden, hazcılığı ön plana çıkaran Hedonizmle birlikte de kullanılmıştır. Batılılaşma hareketi ile birlikte bizim kültürel değerlerimiz de, Batı kökenli terimler ve kavramlarla ifade edilmeye başlanmıştır. Edebiyat, kültür, sanat, inanç vb. alanlarla ile ilgili, birbiriyle öyle veya böyle benzeşen terimlerin rahatlıkla bizim dilimizde de kullanılabildiği gözlenmiştir. Bu itibarla edebiyatımızda dışa dönük mizaca sahip olan Bâkî, Şeyhülislâm Yahyâ ve Nedîm gibi şairlerimiz epiküryen olarak adlandırılmışlardır. Bu çalışmada, Bâkî’nin ne derece epiküryen olup olamayacağı ve onun bu anlayışına mesnet teşkil edebileceği düşünülen bir gazelinin tahlili üzerinde durulmaktadır. Bâkî’nin bu gazeli veya benzer gazellerdeki bu üslubunun sembolik değeri üzerine düşünceler ortaya konmaktadır. Bir üst dil olan şiir dilinin sembolik tarafı dikkate alınmadığı sürece, metni anlama ve çözümleme noktasında eksiklikler olacaktır.
Sembolik anlatım A STUDY OF EPICURISM AND A GHAZEL OF BAKI’S
Epicurism which has its name from Epicure’s thought system regards values as valuable when they provide man with pleasure. In other words Epicurism is a philosophical thought which is completely materialistic and pleasure based. According to Epicuros man’s soul will eternally be annihilitated with his body so we should take all pleasure during our lives which end in any way. We should not have boundaries
* Prof. Dr., Fırat Ü. Ġnsani ve Sos. Bil. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. El-mek: ayildirim@firat.edu.tr 2702 Ali YILDIRIM
Turkish Studies
Volume 7/3, Summer, 2012 in taking pleasure. Epicurism has also been regarded as Hedonism which emphasizes pleasure. Our cultural values were defined with western terms and concepts as a result of the Westernization Movement. Also it was observed that many literal, cultural, artistic and theological terms in western languages were used in our language. In this regard some poets such as Baki,
Yahya, Nedim
were regarded as Epicurians Because of their being extrovert. In this study Baki and a ghazel of his were examined from the point of Epicurism. As lon as the poetic language as a superior language is omitted with its symbolic side there will be some lacks of text understanding and solution. Key Words: Epicurism, Epicurean, Poetic language, Baki, Symbolical expression.
BatılılaĢma hareketi ile birlikte, hukuk, siyaset, ekonomi, kültür ve sosyal hayatımızla ilgili pek çok düĢünce ve anlayıĢı, yine çoğunlukla Batılıların dillerinden aldığımız kavram ve terimlerle ifade etmeye baĢladığımız görülmektedir. Üstelik bizim kültürümüze ait değerleri, bu kelimelerle ifade etmek daha bilimsel, daha cazibeli addedilmiĢ ve hemen hepimiz bu türden kelime ve kavramları zaman zaman kullanmıĢızdır. ġüphesiz insanlığın pek çok noktada ortak paydalarının olması kaçınılmazdır. Ancak insan topluluklarının oluĢturduğu kültürlerin benzerlikleri kadar, farklılıkları da söz konusudur. Bu açılardan baktığımızda bir topluluk veya kültür için doğru olanın, diğerleri için yanlıĢ olabildiği de anlaĢılmaktadır. Zaten kültürel farklılıklardan bahsetmek de bunlara dayanmaktadır. Diğer alanlarda olduğu gibi, edebiyat alanında da son dönemlerde Batı kaynaklı kelime ve terimler bilimsel dilde daha fazla kullanılır olmaya baĢlanmıĢtır. Belki bu terimlerden bazılarının bizim edebiyat ve kültürümüzde karĢılığı da bulunmamaktadır. Nitekim Batı metotları ve düĢünce sistemlerinin bir kısmı, onlara has özellik göstermektedir. Panteizm, monoteizm, hümanizm, epikürizm, realizm, rasyonalizm, romantizm, profan, gnostik, agnostik, fenomen, arketip vs. gibi terimler bizde de kullanılmıĢ ve kullanılmaktadır. Bunların dilimizde mutlaka anlaĢılan birer karĢılıkları vardır; ancak bu kelimelerin kavram alanlarının tam karĢılanıp karĢılanmadığı belirsiz gözükmektedir. Kaynaklarımızda bazı Ģair ve edebiyatçılarımızın düĢünce ve his dünyasını ifade etmek üzere kullanılan kelimelerden biri de epikürizm düĢüncesine mensup anlamına gelen epikürist/epiküryen ibaresidir. “Yunanlı filozof Epikür (Epikuros) (MÖ. 341-270)‟e izâfeten adlandırılan epikürizm, zevk ve lezzet mesleği olarak da bilinmektedir. Buna göre ruh maddedir, ölüm olayıyla beden gibi dağılır. O halde insan hayattayken her türlü zevki tatmalıdır; çünkü bu mesleğin düsturu „elemden sakın‟ sözüdür. Epikürizm, dini bâtıl bir itikat sayar. Bu anlayıĢa göre kadere lakayd kalınmalıdır” (Bolay 1990: 79). Epikür‟ün ahlak anlayıĢına göre mutluluk, erdem peĢinde koĢmakla değil, gündelik ve yalın kaygıların ötesinde sükûn ve huzurla temin edilir. Epikürist ahlak öğretisinde iki temel ilke söz konusudur. Bunlardan biri ataraksia (ruh dinginliği), diğeri ise apathos (ilgisizlik)‟tir. Epikür‟e göre, insanın mutlu olması için yersiz ve temelsiz korkulardan kurtulması gerekir ki, bunu da ancak doğaya dayanarak yapabilir. Bu doğal dünya görüĢünü de Demokritos‟un atomculuğunda bulmuĢtur. Ona göre asıl gerçek, maddî nitelikte olan atomlardır. Epikür, bu doğa tasarımına Aristo‟nun rastlantı kavramını da sokmaktadır. Epikür‟ün Demokritos'a dayanarak geliĢtirdiği doğalcı varlık anlayıĢını Ģöyle özetleyebiliriz: Zorunlu yasalara göre iĢleyen bir
Epikürizm ve Bâkî’nin Bir Gazeli Üzerine 2703
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 mekanizma olan doğaya, tanrılar karıĢmazlar. KarıĢmaları, salt mutluluklarını bozar. Ruh, maddî yapılı bir bileĢimdir; ölümle bu bileĢim dağılır. Bundan dolayı, mutluluğumuzun en büyük engellerinden biri olan ölüm korkusunun yeri ve anlamı yoktur. Seçim ve irade özgürlüğü vardır; insan, nedensiz olarak da seçebilir. Epikür‟ün ahlak öğretisinde, Hedoizm‟e dayanan izler de vardır. Yani o, bir nevi hazcıdır. Ona göre her canlının doğal amacı, hazza ulaĢmaktır. Erdemler, insanın mutluluğunu sağladıkları ölçüde değerlidirler. Toplum konusunda bireyci olan Epikür, Ģöyle der: “Amaç, tek kiĢinin mutluluğu olduğuna göre; toplum bunun için kurulmuĢ, buna göre düzenlenmiĢ olmalıdır” (UlaĢ 2002: 472). Türk Edebiyatı‟nın en büyük Ģairlerinden biri olan Bâkî‟nin mizacı ve Ģairliği için zaman zaman kullanılan terimlerden biri de epiküryen/epikürist kelimesidir. Bu yorumlara göre Bâkî; ye, iç, eğlen, hayatın tadını çıkar düĢüncesindedir; ancak bu düĢünceyi hafifletmek amacıyla olsa gerek, bu bilgilerin hemen devamında, Bâkî‟nin bunda aĢırıya kaçmadığı da vurgulanmaktadır. Bazı kaynaklara göz attığımızda bu ve benzeri düĢüncelerin, adeta birbirinin devamı mahiyetinde kullanıldığını görürüz: “Bâkî‟nin Ģiiri, yaĢamından, içinde bulunduğu ruh durumundan ayrı düĢünülemez. ġeyhülislamlık konusundaki tutkusu bilinmeden, kasidelerindeki övgü ve Kanuni Mersiyesi'nde dile getirdiği üzüntü açıklanamaz. Zevke ve eğlenceye düĢkünlüğü, böyle epiküryen (hayatın yalnız haz veren yönlerini yakalamayı amaç edinmiĢ) bir yaĢam anlayıĢının gazellerine egemen olmasını doğurur. Dünya nimetlerinden hiçbirini kaçırmak istemez; fakat hiçbirine de lüzumundan fazla kendini kaptırmaz” ( www. Forumex.net. 17.11.2007). “Bâkî, rind bir Ģairdir. Zevke, eğlenceye düĢkün yaradılıĢı ve rind yaĢama isteği Ģiirlerine de yansımıĢtır. Bâkî, dünyayı kısa, geçici bir hayal âlemi olarak görür. Ġnsanın ömrü kısadır. Bunu elden geldiği kadar rahat, zevk ve eğlence içinde geçirmelidir. Epiküryen felsefe denilen ve Ġran edebiyatında Hayyam‟ın bütün rübailerinde anlattığı bu hayat görüĢüne göre insanın kısacık ömrünü iyi değerlendirmesi, hayatını yaĢaması gereklidir. Gam, keder, üzüntü bir yana bırakılmalıdır. Bâkî‟nin Ģiiri bu düĢünceyi anlatan beyitlerle doludur” (Ġpekten 1998: 43). “Bâkî, zevk ve safaya, eğlenceye düĢkün rint bir Ģairimizdir. Ona göre, insan ömrü „gül devri‟ yani ilkbahar mevsimi gibi çok kısadır; bu kısacık ömrü safa ile geçirmeli, mümkün olduğunca hayattan kâm almalıdır. Epikürizm denilen bu düĢünce tarzına göre, insan, gayet kısa olan ömrünü elden geldiğince değerlendirmeli, gününü gün etmeli, gam ve kederi bir tarafa atmalıdır. Ġnsanın bugünü değerlendirmesi, yarının endiĢesine düĢmemesi gerekir. Söz konusu hayat görüĢünü daha önce Ġran edebiyatında Ömer Hayyam rübailerinde terennüm etmiĢtir. Bâkî de gazellerinde yaĢamaya ve eğlenceye olan düĢkünlüğünü samimi bir dille ortaya koymuĢtur. Ancak, Ģairin dünyaya bağlılığı aĢırı derecede olmayıp gayet ölçülüdür” (Küçük 2002: 13). Bâkî‟nin Ģiirlerini değerlendirirken epikürizm/epikürist kelimesini kullanmayan kaynaklarda da yukarıdaki düĢünceler çerçevesinde bilgilere ulaĢmaktayız: “Bâkî, gazellerinde hayatın zevklerini terennüm etmiĢ, insanın fani ömrünü elinden geldiğince aĢk, içki ve eğlence meclislerindeki zevklerle gününü gün edip değerlendirmesini benimseyen bir felsefeye tercüman olmuĢtur” (ÇavuĢoğlu 1991: 539). “ġiirlerinde neĢe, coĢkunluk ve rindlik vardır. YaratılıĢındaki zevk ve eğlenceye düĢkünlük, Ģiirlerine de yansımıĢtır. Bâkî‟ye göre hayat kısa, geçici bir hayaldir. Hayatı elden geldiğince yaĢamalıdır” (BTK. C 4 1986: 81). “ġiirlerinde aĢkın acı ve ıstıraplarından çok, elden geldiğince coĢku ve neĢeyi yansıtan iĢret tasvirlerine yer vermiĢtir” (ġentürk vd. 2007: 203). “Zevk ve safaya, eğlenceye düĢkün kiĢiliği ile Bâkî rind bir Ģairimizdir. Ona göre insan kısa 2704 Ali YILDIRIM
Turkish Studies
Volume 7/3, Summer, 2012 ömrünü en iyi bir Ģekilde değerlendirmeli, mümkün olduğunca hayattan kâm almalıdır. Ancak Ģairin dünyaya bağlılığı aĢırı olmayıp ölçülüdür” ( Mengi 1994: 158). Yukarıda anlatılan bu düĢünceleri ispat için seçilen örnek beyitlerin bir kısmı Ģunlardır: Gâfil geçürme ömri bu dem künc-i gamda kim Menzil kenâr-ı bâğ u leb-i cûybârdur (G.152/5) ( Ömrü gam köşelerinde gafletle geçirme; mevsim bağda bahçede su kenarlarında gezip eğlenme zamanıdır.) Ayş u işret demidür çekme gam-ı devrânı Bâkiyâ gel berü sâgar çekelüm rindâne (G.437/5) ( Ey Bâkî, feleğin gamını çekme; devir yiyip içme devridir; gel rintçe kadeh çekelim.) Zâyi’ geçürme fursatı kim bâğ-ı âlemün Gül devri gibi devleti nâ-pâydârdur (G.152/3) ( Fırsatları değerlendir, boşa geçirme; zira âlem bahçesinin devleti gül mevsimi gibi kısadır.) Çarh yüz döndürmedin gülşende ayş it Bâkiyâ Sebzeler zîbâ hevâlar i’tidâl üstindedür (G.124/8) ( Felek/ talih yüz çevirmeden, gül bahçesinde ye, iç; zira havalar ılıman, ağaçlar, çiçekler güzeldir.) Mâ’il ol ayş u nûşa ey Bâkî Bî-vefâdur çü âlem-i fânî (G.488/7) ( Ey Bâkî, yiyip, içip eğlenmeye meylet; çünkü yokluk âleminin vefası yoktur.) Kayd-ı elemden halâs ol câm-ı mey nûş eyle kim Niceler nâ-bûd olur dünyâ bu dünyâdur yine (G.455/5) ( Üzüntülü olmaktan kendini kurtar, içki iç; zira niceleri bu dünyadan geldi geçti, ama dünya yine aynı dünyadır.) Bâkî, aynı divanının içinde yer alan Ģu beyitlerinde ise, bu dünyanın gelip geçiciliğini, bu dünyaya bağlanmanın boĢuna olduğunu söyler. Bu tavır ve söyleyiĢiyle, yukarıdaki söyleyiĢi adeta tam bir çeliĢki oluĢturur: Zâhidâ ibret gözin aç sûret-i zîbâya bak Bir nazar âyîne-i sun’-ı cihân-ârâya bak (G.239/1) ( Ey zahit ibret gözünü açarak Yaratıcı’nın yarattığı aynadan güzel şekillere bir an bak.) Bâkiyâ mahsûl-ı ömri vaktidür şimden girü Akça döküp dîdeden bir bir hisâb itmek gerek (G.256/5) (Gözünden akça gibi yaşlar dökerek Ey Bâki, artık ömür hasılatını toplama vaktidir.) Ey âşıkân-ı gam-zede ayş u safâyı kon Kûy-ı belâda her birinüz bir mekân tutun Epikürizm ve Bâkî’nin Bir Gazeli Üzerine 2705
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 Dünyâ evinde olmayıcak bir huzûr-ı kalb Fâni cihânı n’eyleyelim câvidân tutun (G.281/4,5) ( Ey gam vurgunu âşıklar, zevk ve sefayı bırakın; bela mahallinde her biriniz bir mekân tutun. Dünya evinde bir kalp huzuru olmayınca, bu fani dünya ebedi olsa ne anlamı var-ebedi olanın yolunu tutun-.) Bâkî gider endîşe-i dünyâyı göñülden Degmez bu kadar ragbete bu menzil-i fânî (G.545/5) ( Ey Bâkî, bu dünya düşüncesini gönlünden gider, bu fani menzil bu kadar itibar etmeye değmez.) Göñül virdük bu fânî mülke Bâkî Aceb gafletde kalduk hey meded hey (G.514/5) ( Şaşılacak bir gafletle ey Bâkî, bu fani âleme gönül verdik, medet hey!) Yukarıda iki kategoride örneklerini verdiğimiz beyitlerin, ibare yönünden, bir kıyaslamasını yapacak olursak, Bâkî‟nin çeliĢki ve zihin bulanıklığı içinde olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu durumda aklımıza hemen Ģu soru gelebilir: Acaba Bâkî, hayatının belli bir dönemine kadar bu düĢüncelerin birini, daha sonra da diğerini mi savundu? Böyle bir durumun olmadığını, en azından mukayese yoluyla anlayabiliyoruz; zira hemen bütün Ģairlerin divanlarında aynı örneklerle karĢılaĢmak mümkündür. O hâlde, Bâkî veya diğer Divan Ģairlerinde gözlemlediğimiz bu durumu nasıl izah edeceğiz? Biz, her Ģeyden önce, Ģiir dilinin ibare ve simgesel yönünü çok iyi kavrayıp algılamalıyız. ġiir dilini sıradan, günlük konuĢma dili gibi tek yönlü olarak değerlendirmek, metinleri anlayıp çözmemizde bizi baĢtan yanlıĢ bir yola sürükleyecektir. ġiiri oluĢturan kelimelerin ibare yönüne bağlanıp kalmak, Ģiiri Ģiir yapan simgesel yönü görmemek/görememek sorununu ortaya çıkaracaktır. Oysaki Ģiir dili, sıradan dilin ötesinde bir üst dildir. ġiirler, yazıldığı dönemdeki olayları ve Ģeyleri anlatan tarihi bir vesika değildir, olamaz da. ġiirler, Ģiiri ortaya koyan sanatkârın hayat hikâyesini anlatan biyografiler de değildir. Divan Ģairleri için, Ģiirde ne söylemek değil, nasıl söylemek çok daha önemlidir; çünkü Divan Ģiirinin ortak bir malzemesi olduğu gibi, ortak bir zihin dünyası da vardır. Yani Divan Ģairlerinin varlığa, hayata, metafizik âleme bakıĢlarında çok bariz farklılıklar yoktur. Onlar bu düĢünceleri daha iyi nasıl söyleyebiliriz, anlayıĢı içinde olmuĢlardır. ġiirlerindeki tema açısından Bâkî ile ġem‟î, Helakî, Ümidî, Emrî vs. gibi adları pek bilinmeyen Ģairlerin hiçbir farkları yoktur; ancak onları farklı kılan, Ģiiri nasıl söyledikleri, yani üsluplarıdır. Bâkî‟nin Divan edebiyatındaki en önemli vasfı, rint olarak anılması, dolayısıyla rindâne Ģiirin en büyük temsilcilerinden sayılmasıdır. Bâkî‟nin Ģiirinin hakkıyla anlaĢılabilmesi için, rintliği bilmemiz gerekmektedir. O hâlde rintlik nedir? Ġlk olarak Ġran edebiyatında rastladığımız ve Hâfız‟ın divanında sık sık kendi vasfını anlatmada kullandığı bu kelime, bizim Ģairlerimizin de aynı doğrultuda kullandığı bir kelimedir. Bu kelime, özellikle züht terimi ve kavram alanının hemen tam karĢısına oturtulmuĢtur. Nasrullah Pürcevâdî, rint ve rintlik ile ilgili olarak Ġran‟ın edebiyat ve kültür dünyasındaki farklı algılamaları Ģöyle özetler: “Rintlik geç elde edilen bir sanat ve aynı zamanda ezelî bir yazgıdır. Rint zevk, safa, içki, ayyaĢlık, Ģâhid-bâzlık, nazar-bâzlık ehlidir ve takvaya, zühde kayıtsız, tevbeye karĢı ve aldatmaca ve riyanın düĢmanıdır. Rint kalender, melametî ve âĢıktır. Görünürde sefil, iç dünyada ise yüksek mertebelidir. Sonuç olarak niyaz ehlidir” (1998: 221). Yukarıdaki tarifleri bir bütün olarak alırsak, çeliĢkiler ve zıtlıklarla dolu olduğu görülecektir. O hâlde sıkıntı yine, Ģiir dilinin ibare yönüne bağlanıp kalmakta yatmaktadır. Aslolan ise simgesel yönün Ģiirde mutlaka düĢünülmesi gerektiğidir. “Gazalî‟nin aĢkın derece ve mertebelerine iliĢkin
2706 Ali YILDIRIM
Turkish Studies
Volume 7/3, Summer, 2012 çizdiği tabloya göre rintlik ruhun halk âleminden ve mülk sarayından çıktığı; fakat henüz yolun sonuna, yani aĢkın hakikatine ve tevhid makamına ulaĢmadığı bir makamdır” (Pürcevâdî 1998: 242). Bâkî‟nin rintliğini, onun rintliği bilfiil yaĢayıp yaĢamadığına bakmaksızın, yukarıdaki tarif kapsamında değerlendirmeliyiz. Zira Ģair, Ģiirinde bizzat kendisi olarak değil, tasarladığı veya tahayyül ettiği kimliği ile karĢımıza çıkmaktadır. Bâkî‟nin epikürist olarak değerlendirilmesine örnek olarak gösterilebilecek olan aĢağıdaki gazelde, kıĢ mevsiminin kasvetli ve sıkıcı ortamından baharın ferahlatıcı ortamına çıkan insanın ruh hâli, bir kompozisyon bütünlüğü içerisinde verilmektedir:
Ġbare yönünü dikkate aldığımızda Bâkî‟nin bu gazelinin ilk beytini, yukarıdaki gibi anlamak gerekiyor. Yani kıĢtan; kıĢın bunaltıcı, sıkıntılı havasından kurtulmanın göstergesi olan bahar mevsimi gelmiĢtir. Bahar, tabiatta olduğu gibi, insanın ruh dünyasında da ferahlamanın, açılmanın olduğu bir mevsimdir. Beyitte, baharla, baharın getirdiği ferahlama ve sevinçle içki içmek birbirinin zorunlu sonucu gibi görülmektedir. BaĢka bir yönüyle de bahar mevsiminin gelmesiyle insanda husule gelen ferahlama ve rahatlamanın devamı veya daha yoğun olarak yaĢanması, içki içmeye bağlanmaktadır; çünkü içkinin de görünürde bir rahatlatma, ferahlatma özelliği var gibidir. Bu söyleyiĢ ve buna bağlı yorum veya çıkarımlar akla ve mantığa aykırı değildir; zira bütün bu söylenenler, her yıl alıĢıldığı üzere söz konusu mevsimlerde insanların tecrübe ettiği Ģeylerdir. Ancak beyitten esas olarak anlaĢılması gereken bu mudur? Ayrıca Ģairin içinde bulunduğu toplum yapısını ve kendisinin konumunu böyle bir anlayıĢla bağdaĢtırmak mümkün müdür? Bu sorulara olumlu cevap vermek, imkan dâhilinde gözükmemektedir. Beyitte, aslında bildiğimiz anlamda kırlara çıkmak ve içki içmekten de bahsediliyor olabilir; ancak çok bilinen ve tecrübe edilen bir olaydan yola çıkılarak bizler varlığı, varlığın esrarını idrak etmeye de çağrılmaktayız, diyebiliriz. Bu, kıĢ mevsiminde, evlerine yani iç dünyalarına kapanan insanlara, burada bulduklarını veya bulamadıklarını dıĢ dünyada arama çağrısıdır. Bâkî, mizaç olarak dıĢa dönük bir ruh hâline sahip gözükmektedir. Buna göre, dıĢa dönük insanın düĢüncesi de dıĢa doğrudur. Gerçeklerle ve maddî Ģeylerle ilgilenirler. Eğer kendisine fikir ve hayaller gerekiyorsa, onları ya geleneklerinden ya da günün geçerli inançlarından alırlar (Fordham 2004: 42). 2. Bûy-ı nesîm ü reng-i gül ü revnak-ı bahâr Âsâr-ı fazl u rahmet-i Perverdgârdur ( Baharın güzelliği, gülün rengi, bahar rüzgârının kokulu esintisi; bunların hepsi rızık verici olan Allah’ın rahmet ve bereketinin eseridir.) Bu beyit ile birinci beyti ibare yönünden ele alırsak bir tenakuz ve çeliĢki ortaya çıkmaktadır. Ġlk beyitte, Allah‟ın Ģiddetle yasakladığı içkiyi içmek isteği ısrarla dile getirilirken, bu beyitte O‟nun rahmet ve ihsanından bahsedilmektedir. Birbirinin ardı sıra gelen beyitlerde, en azından böyle bir çeliĢkinin olması ilginç gözükmektedir. Aslında, bu beyitlerde bir çeliĢki söz konusu değildir; sadece Ģair birinci beyitte simgelerle anlattığını, ikinci beyitte biraz daha açarak söylemiĢtir. Bir yönüyle de birinci beytin zahir anlamını telafi etme amacı güder gibidir. Varlık âlemindeki her Ģeyin bir yaratılma gayesi vardır ve bütün bunlar, Allah‟ın takdiri dairesinde gerçekleĢmektedir. Aslında Ģair, gülün kokusunu koklamayı, baharın canlılığını ve güzelliğini yaĢamayı, Allah‟ın bizlere bir ihsanı olarak görmekte; bunda yapılan bir ihmali ise bir nevi takdire karĢı çıkmak olarak algılamaktadır. Bunu tam tersine çevirirsek Bâkî, gülü koklayarak, rüzgarı
Epikürizm ve Bâkî’nin Bir Gazeli Üzerine 2707
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 dinleyerek, baharı yaĢayarak asıl varlığa gidiĢi vurgulamaktadır. Ġnsanın nefsine kötü ve zor gelen Ģeylerde de bir hikmet olmasına rağmen, Ģair insanın mizacına uygun nesnelerle bunu tam olarak idraklere sunmaktadır. Burada esas itibarıyla varlığın özünü yakalama çabası vardır. Aynı Ģekilde Hz. Peygamber‟in “Allah‟ım bana eĢyanın mahiyetini bildir” anlamındaki hadisi de insanoğlunun bu bilinmezlikler içindeki arayıĢlarına örnektir. Varlık nedir, yokluk nedir? YaratılıĢın gayesi nedir? Bütün bu düĢüncelerden uzak, pasif bir inanıĢ içinde olmaktansa sorgulayan, sorguladıkça idrak eden, katılımcı, aktif bir inanç, asıl amaç olarak dikkatlere sunulmaktadır. 3. Gâfil geçürme fursatı kim bâğ-ı âlemün Gül devri gibi devleti nâ-pâydârdur (Elindeki fırsatları gaflet içinde boşa geçirme; çünkü dünya bahçesinin devranı gül devri gibi kısadır.) Burada âlemden, bağdan, devletten bahsedilmekle birlikte, tamamen insan ömrüne ve onun kısalığına vurgu yapılmaktadır. Ġnsanoğlu için zaman kavramı göreceli olmakla birlikte, ömür denince hep kısa veya az sıfatları ön plana çıkmaktadır. Biz hiçbir surette ikmâl edilmiĢ ömürlerden bahsedemeyiz. Mutlaka eksik kalmıĢlıklar ve yaĢanmamıĢlıklar söz konusudur. Zira insanoğlu her ne kadar fırsatları değerlendirmiĢ olsa bile, geriye dönüp baktığında yine pek çok fırsatı kaçırdığı duygusunu yaĢayacaktır. Fırsat kelimesinin yüklendiği anlam dünyası, bizler için çok büyük önem arz etmektedir. Ruhun bedenle birlikte dağılıp yok olacağına inanan bir düĢüncenin hayatın sunduğu fırsatlardan yararlanması ile ebedî ve muhakeme edileceği bir hayatın varlığına inancı olan bir düĢüncenin fırsattan gâfil olmaması arasında bâriz bir fark olduğu âĢikârdır. Birinde zelil ve sefih arzuların ön plana çıkması söz konusu iken, diğerinde bir farkında olma, bir idrak etme çağrısı söz konusudur. 4. Eyyâm-ı zühd ü mevsim-i zerk u riyâ degül Hengâm-ı ayş u işret ü geşt ü güzârdur ( Bu, zahitlik yapılacak, ikiyüzlülük yapılacak mevsim değildir; bu mevsim yiyip içme, gezip tozma mevsimidir.) Bu beyitte, bir tarafı gizlenmiĢ olsa da bir zahitlik-rintlik kıyaslaması vardır. Beyitte züht ve özellikleri verilirken, rintliğin sadece özellikleri söylenmiĢtir. Züht, esas itibarıyla olumlu bir kelimedir; hatta erken dönemlerde seyr-i sülûkun ilk merhalelerinden sayılmıĢtır. Bu kelime, zamanla tamamen olumsuz anlamlar yüklenerek riyanın, yani ikiyüzlülüğün göstergesi olmuĢtur. Beyitte, zühdün bu yönü vurgulanarak, farklı anlama ve algılamaların önüne adeta bir set çekilmeye çalıĢılmıĢtır. ġair, aslında Ģunu demek istiyor: Benim züht ile kastettiğim, hakikaten riyasız, hilesiz ibadet ve taat edenler değil, bu kisve altında ikiyüzlülük yapanlardır. Buradaki riyâ kavramına Ģairler, çok daha derin anlamlar yüklemiĢler ve bildiğimiz anlamından öte, amacın Allah olmadığı bütün ibadetleri, bu kategoriye almıĢlardır. Gerçek kemal sahibi olanların havf u recâdan, yani cennet nimetlerini arzulama ve cehennem azabından korkmaktan sıyrılmıĢ olmaları gerekmektedir. Bu durum o kadar kötülenmiĢtir ki, gerçek anlamdaki içki içmek ve sarhoĢluktan bile kötü addedilmiĢtir. Ancak Ģairin bu beytindeki yiyip içmek, gezip tozmak anlamındaki ifadelerini de hemen gerçek anlamları yönünde almamalıyız. 5. Zâyi’ geçürme ömri bu dem künc-i gamda kim Menzil kenâr-ı bâğ u leb-i cûybârdur ( Ömrünü bu gam bucaklarında boşuna geçirme; şimdi ırmak ve bağ, bahçe kenarlarında gezme vaktidir.) 2708 Ali YILDIRIM
Turkish Studies
Volume 7/3, Summer, 2012 KöĢe veya bucak, kapalı ve sıkıntı verici mekânlardır; gamla, kederle birlikte anılması boĢuna değildir. Yalnızlık duygusu ve sıkıntılı ruh hâli içindeki insanın kaçacağı mekân, doğal olarak köĢe, bucak gibi izbe, loĢ, kasvetli yerlerdir. Bu, bir nevi oraya kaçan insanın iç dünyasının yansıması gibidir. Bu hâletteki insanların, sıkıntılarının çözüm yeri olmamasına rağmen buraları tercih etmeleri, dıĢ dünyadan daha çok kaçma isteği duymalarındandır; onlar dıĢ dünyadan, diğer insanlardan kaçarlar. Nihayetinde pasifize olmuĢ, edilgen bir hayat anlayıĢının karĢısına Ģair; aktif, dinamik, katılımcı bir hayat anlayıĢı ile çıkmaktadır. Burada bir Ģeye vurgu yapılmaktadır. Belki sıkıntıyı yaĢamak, sıkıntıyla yaĢamak da önemli değildir; ancak hızla geçip giden bir ömür vardır. Nihayetinde ömür, her anı, her dakikası itibarıyla akıp gitmektedir. Bunu durdurmanın veya tersine çevirmenin imkânı yoktur. Fakat bu çaresizlik ve zorunluluğa karĢı bir tavır sergilenmelidir. O da nasıl olsa geçen ömrü dolu dolu yaĢamaktır. Bu dolu dolu yaĢamak, Ģüphesiz her Ģeyin farkında olarak, varlığın yaratılma gayesini idrak etmekle mümkündür.
Tasavvuf anlayıĢında deniz, Bir‟in yani vahdetin simgesi olmakla birlikte, sahil aslî varlıktan kopuĢun göstergesi olmuĢtur. Varlık veya özellikle insanlık, yaratılmayı bir kenara
sahil ise kurtulmanın, kendini emniyette hissetmenin göstergesi olmuĢtur. Biz bu beyitte, gam denizinden kurtuluĢun ifadesini görür gibiysek de fırtına tarafından sahile atılmış kayık imajı, bir kırılganlığı ve bitmiĢliği de çağrıĢtırmaktadır. Atar fiilinin geniĢ zaman kipi içindeki kullanımı ve rüzgâra bağlanmıĢ olması, olaylar karĢısında insanın irade ve gücünün sınırlılığını, çaresizliğini ortaya koymaktadır. Yukarıdaki beyitlerin tematik yönüyle bağlantılı olarak düĢünürsek, burada da insanlara bir uyarı, farkında olmaya çağrı vardır. Yani ömür kayığı, ecel kayalıklarına bir gün mutlaka çarpacaktır; dolayısıyla bunun idraki ile yaĢanmalıdır. 7. Bâkî nihâl-i ma’rifetün mîve-i teri Ârif katında bir gazel-i âb-dârdur (G.152) ( Bâkî, marifet fidanının taze/sulu meyvesi, ârif olanların katında parlak/akıcı bir gazeldir.) Bâkî, kendi Ģiiri veya genel olarak Ģiirlerin anlaĢılıp yorumlanması ile ilgili olarak yine Ģiir diliyle ipuçları vermektedir. Bu beyitteki ipucu, marifet ve ârif kelimeleridir. ġair, bilmek ve
belki ilim ve âlimin alanına girmekle birlikte; simgesel yönü keĢif, sezgi, idrak gerektiren yönüyle irfânın alanına girmektedir. Yani Ģair, okuru beyitlerin iç dünyasına bir nevi yönlendirmektedir. Marifetin iyi, güzel şeyler ortaya koymak anlamına da göndermenin yapıldığı bu beyitte, aynı zamanda iç dünyamızın dıĢa vurumu olan baharla ilgili kelimeler ustaca kullanılmıĢtır.
Bâkî‟nin Ģiirleri, ibare yönüne bakılarak hemen bütün kaynaklarda zevk, eğlence ve gününü gün etme anlayıĢı içinde yorumlanmıĢtır. Hatta bunu, sefih bir hazcılığa kadar götüren değerlendirmelere de rastlamaktayız. Oysaki Ģiir dili, öncelikli olarak bir iletiĢim dili değildir. Söyleyeceklerini direkt olarak ifade etmez, Ģayet eden varsa o, Ģiir değil ancak nazım olarak adlandırılabilir. ġüphesiz, bir özün oluĢması için kabuğun zarureti nasıl söz konusuysa, aynı Ģeyi Epikürizm ve Bâkî’nin Bir Gazeli Üzerine 2709
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 Ģiir dili için de söylemek mümkündür. Yani Ģiirlerin sadece özünü görmeye çalıĢalım, demek de yine Ģiiri ortadan kaldıracaktır. Bununla birlikte Ģiir, sadece Ģiiri oluĢturan kelimelerden oluĢmamaktadır; bilakis orada mevcut olmayan kelimeler ve çağrıĢımlar esas anlaĢılması gereken Ģeylerdir. Bâkî‟nin Ģiiri tarifte kullandığı en mükemmel ibare, lafz-ı muğlaktır. Yani belirsizlik, Ģiirdeki en önemli unsur olarak görülmektedir. Bu itibarla Ģiirdeki tek yönlü anlamlandırmalardan kaçınarak, onun farklı çağrıĢım değerlerini, simgesel taraflarını da ortaya koymalıyız.
Bâkî (1998), Dîvân (Hazırlayan: Sabahattin Küçük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. BOLAY, S. Hayri (1990), Felsefi Doktrinler Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları. BTK. C 4 (1986), Büyük Türk Klasikleri, C 4, Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat. ÇAVUġOĞLU, Mehmet (1991), “Baki”, İslam Ansiklopedisi, C.4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ġstanbul. 537-540 FORDHAM, E. (2004), Jung Psikolojinin Ana Hatları (Çev. Aslan Yalçıner), Ġstanbul: Say Yayınları. ĠPEKTEN, Haluk (1998), Bâkî, Hayatı, Sanatı ve Şiirlerinden Seçmeler, Ankara: Akçağ Yayınları. KÜÇÜK, Sabahattin (2005), Bâkî Dîvânından Seçmeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları MENGĠ, Mine (1994), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları. ġENTÜRK, A. A - KARTAL, A. (2007), Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ġstanbul: Enderun Yayınları. ULAġ, Sarp Erk vd. (2002), Felsefe sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. www.Forumex.net (17.11.2007). www.nedir.net (11.11.2007). Yüklə 387,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|