Umetnost praistorije
Yüklə 118,72 Kb.
|
|
UMETNOST PRAISTORIJE e-SKRIPTA ZA STUDENTE 1. GODINE OSNOVNIH STUDIJA (prvi semestar) Priredila dr A. Kučeković
Pećine Apolo 11 (oko 25, 500 do 23, 500 godina p.n.e.) i Vonderverk (oko 8000 godina p.n.e.). Sedam kamenih ploča sa tragovima životinjskih figura koje su nađene u planinskoj pećini u jugozapadnoj Namibiji neverovatno precizno su datovane. Kamene ploče su u pećinu donesene sa nekog drugog mesta i oslikane ugljenom, okerom i belom. Donedavno se smatralo da su to najstariji sačuvani primeri „umetnosti“ na afričkom kontinentu, dok nisu otkriveni još stariji koji potiču čak iz vremena oko 100 000 godina p.n.e. U pećini Vonderverk u provinciji Severni Kejp u Južnoj Africi pronađeni su geometrijski urezani oblici i predstave životinja i smatra se da potiču iz vremena oko 8200 godina p.n.e. 
Kamene ploče iz pećine Apolo 11 u Namibiji. 
Crteži u pećini Vonderverk u Južnoj Africi.
Umetnost paleolita Istorija manuelnih tehnika koje su omogućile ljudskoj rasi da dominira nad okruženjem počinje u istočnoj centralnoj Africi pre više od dva miliona godina, kada su prvi put obrađeni kameni obluci kako bi se stvorila rudimentarna oruđa, nastala prostim otesavanjem delova površine kako bi se stvorile oštrije ivice. Ove prve alatke stvarala su čovekolika stvorenja, koja se ponekad nazivaju homo habilis (sposoban odnosno umešan čovek), vrsta iz zoološkog genusa hominida. Značajno finija oruđa od kamena pravio je homo erectus (lat. erektus – uspravan) pre oko milion godina u Africi i pre oko pola miliona godina u Evropi i Aziji. Pripadnici ove vrste u Kini takođe su naučili da koriste vatru, što ukazuje na dalji napredak u kognitivnim sposobnostima. Nakon još četvrt miliona godina oruđa postaju još sofisticiranija – javljaju se prvi pravilni oblici sečiva i takozvanih ručnih sekira. Svest o formi i funkciji i vezi između njih o kojima je ovisila efikasna izrada upotrebljivih alatki i oružja postaje sve izraženija. Upravo u ovom procesu napravljeni su i prvi koraci ka stvaranju umetnosti. Neandertalski čovek – Homo sapiens neanderthalensis, koji je živeo u Evropi i Aziji pre oko 125 000 godina, pravio je oruđa i implemente velike raznolikosti. Pripadnici ove pod-vrste bojili su svoja tela crvenim okerom. Čini se da su i njihove misli sezale izvan pojavnog fizičkog sveta, jer su svoje mrtve sahranjivali u grobove sa raznim pogrebnim poklonima u hrani, oružju i, bar u jednom slučaju (Ferasi u Francuskoj) sa nekom vrstom spomenika – velikim kamenom iz koga je izdubljen par konkavnih komada. Nije moguće danas tačno utvrditi namenu ovog kamena, ali ukoliko je on imao komemorativnu, magijsku ili bilo koju drugu svrhu sem neposredne upotrebne, to bi značilo da je i drugi korak ka stvaranju umetnosti bio načinjen.
Ovo se događalo u milenijumima poslednjeg ledenog doba koje je bilo isprekidano kraćim interglacijalnim toplijim periodima. Tokom poslednjeg takvog “otopljenja”, pre otprilike oko 40 000 godina, nestaju Neandertalci, a u Africi, Aziji i Evropi uzdiže se nova podvrsta, jedina koja će preživeti i kojoj i sami pripadamo – homo sapiens sapiensis, kako glasi zoološki (latinski) naziv za našu vrstu. Ovi ljudi su u svim suštinskim aspektima, uključujući i kapacitet mozga, bili isti kao mi. Pre poslednje faze ledenog doba oni su izrezbarili prve poznate predmete za koje možemo reći da predstavljaju umetnička dela. Nažalost, kamene rezbarije koje su sačuvane iz ovog dalekog vremena još uvek nije moguće datovati dovoljno precizno da bi se uspostavila kontnuirana sekvenca. Najraniji predmeti mogu se datovati u okvir širok oko 5000 godina – to je gotovo isto onoliko vremena koliko nas razdvaja od samih početaka istorije. Ništa ne znamo ni o mogućim prethodnicama ovakvih rezbarija koje su sigurno morale postojati, ali su bile izrađene od nestalnijih materijala poput drveta, kože ili nepečene gline. Tako se figurativno može reći da se zavesa nad počecima istorije umetnosti diže tek neko vreme nakon početka predstave. Danas je teško odrediti i koliko su sačuvane rezbarije u kamenu uopšte bile tipične za određenu kulturu koja ih je stvarala. Pronalažene su na veoma velikom geografskom području u Evropi i južnoj Rusiji. One su, naravno i veoma retke u odnosu na sačuvana kamena oruđa i implemente od kremena.
c. 40 000 p.n.e. – interglacijalni period, pojava Homo sapiens-a c. 18-15 000 p.n.e. – poslednje ledeno doba c. 12 000 p.n.e. - počinje migracija ljudi iz Azije u Ameriku c. 10 000 p.n.e. – izum luka i strele. Pripitomljavanje irvasa i psa (severna Evroazija). c. 9-8 000 p.n.e. – Početak kultivacije žita i ječma (Bliski Istok). c. 8000 p.n.e. – u Evropi stabilizacija moderne klime. Osnivanje Jerihona. Ljudi naseljavaju kopno sve do Ognjene zemlje. c. 8-4 000 p.n.e. – ljudska populacija se uvećava za 1500% . c. 7 000 p.n.e. – pripitomljavanje ovaca i koza (Bliski Istok). Najranija keramika (Japan). c. 6 500 p.n.e. – naselje Čatal Hujuk. c. 6,5-4 000 p.n.e. – poljoprivreda se širi na područje zapadne Evrope. c. 6 000. p.n.e. – prvi tkani vuneni materijali (Bliski Istok). U Aziji počinje uzgoj pirinča. c. 5 000 p.n.e. – prva pojava navodnjavanja (Bliski Istok) c. 4 500 p.n.e. – usavršeno topljenje bakra (Bliski Istok) c. 4 000 p.n.e. – početak livenja u bronzi (Bliski Istok) Hronologija paleolitskih kultura Oko 35 – 30 000 godina p.n.e. – Orinjak Oko 25 000 godina p.n.e – Gravetijen Oko 20 000 godina p.n.e – Solutren Oko 18 000 godina p.n.e – Stariji Magdalen Oko 15 000 godina p.n.e – Srednji Magdalen Oko 10 000 godina p.n.e – Mlađi Magdalen
Među najupečatljivija rana umetnička dela svakako spada mala ženska figurina od krečnjaka (11,5 cm) pronađena u Vilendorfu u Austriji. Stara je oko 30 -25 000 godina p.n.e i čini se da je prvobitno bila pokrivena pigmentima jer su sačuvani njihovi ostaci na samoj figurini. Preterano naglašene mesnate obline tela pre se osećaju nego što se gledaju. Šake su postavljene na grudi, dok su ruke i noge tek nagoveštene, a žena nema lice. Celu glavu pokrivaju male kovrdže kose. Ova je figura gotovo sigurno predstavljala mataforu plodnosti, verovatno je bila neka vrsta magijskog objekta koji se držao u ruci. I druge, nešto kasnije, ženske figure koje su pronađene takođe imaju snažno naglašene grudi, stomak i butine, a tek su u jednom slučaju tzv. žene iz Lespiga u Francuskoj, ove telesne značajke apstrahovane u organsku geometriju kupa, ovoida i sfera. Ponekad je predstavljan samo deo tela – grudi od slonovače pronađene u Češkoj, izvanredno definisan stomak i butine urezane u kamenu u francuskoj Dordonji i mnogobrojne vulve (vagine) urezane u kamenu takođe u Dordonji u Francuskoj iz oko 25 000 godina p.n.e. (mada se neki istraživači ne slažu sa ovom konstatacijom i smatraju da bi se pre radilo o imitaciji otisaka papaka ili kopita nekih životinja koje su lovljene). Na jednoj ženskoj figurini pronaženoj u Italiji čini se da je ženska forma bez lica i bez nogu kombinovana sa glavom u obliku falusa kao pokušaj ujedinjavanja dva roda u jednom liku. Čini se da su sex i umetnost bili povezani od samog početka.  Vilendorfska Venera
 Venera iz Tursaka u Dordonji (Francuska)
Dordonja, Francuska (vulva, kopito?) Venera iz Kioce, Italija. 
 Venera iz Donjih Vjestonica, Moravska.
 Venera iz Lespiga u Francuskoj
Istom vremenu iz kog potiče Vilendorfska Venera pripada i čudna statueta čoveka od slonovače (visoka prvobitno oko 43 cm) pronađena u Brnu u Češkoj u grobu čoveka koji je svakako bio značajan jer je bio sahranjen sa specifičnim ukrasima za glavu u vidu ogrlice od perli napravljeni od sečenih i poliranih mamutovih zuba, kružnih komada kosti i oko 600 komada školjki. Telo statuete je veoma shematično tretirano, a „vajar“ je bio koncentrisan na naturalističko predstavljanje glave sa dubokim očima i gustom kosom. Da li je ova statua predstavljala portret ili simbol natprirodnog ne može se, naravno, sa preciznošću tvrditi. Međutim, mesto njegovog otkrića sugeriše da je bio korišćen u pogrebnom ritualu, što pouzdano ukazuje na razvoj neke forme religioznog verovanja.  Čovek iz Brna, Češka i rekonstrukcija mogućeg izvornog izgleda (dole)
Predmeti koji su neđeni u grobu (možda šamana?) sa figurinom čoveka iz Brna očigledno su bili namenjeni ličnom ukrašavanju – još jednom ljudskom impulsu koji je blisko povezan sa vizuelnim umetnostima – iako ne možemo precizno tvrditi da li su on odabrani zbog njihovih estetskih ili magijskih osobina, ili njihove kombinacije. Mala ženska glava od slonovače pronađena u Brazempuju u Francuskoj otkriva nam da su se žene ukrašavale pletenicama i u ovako dalekom vremenu. Drugi mali objekti od slonovače ili kosti imaju karakteristike koje nameću zaključak da su služili za nizanje ili kao privezci, ili su ih ljudi nosili u kesama od kože kao amajlije. Neki od njih izrađeni su u obliku veoma dobro osmotrenih životinja. U pećini Fogelherd u Virtembergu u Nemačkoj pronađene su i životinjske figure od pečene gline. Prva sačuvana (ili dosad otkrivena) prava reljefna skulptura nalazi se takođe u francuskoj oblasti Dordonji, nedaleko od čuvenih pećina Lasko. Kada se pogleda in situ kako je pronađena i iz tačke posmatranja nešto ispod linije oka, ovaj reljef veoma je plastičan, pri čemu spoljna linija trudne ženske figure prati nabujali ispad kamena, kao da je autor želeo da iz kamena oslobodi naslućenu ljudsku formu. Glava je uništena, ali čini se da je bila predstavljena u profilu i gledala u podignutu desnu ruku u kojoj se nalazi bizonov rog. Leva šaka položena je na stomak i ukazuje na uvećanu matericu. Sve ovo, a posebno bizonov rog u obliku polumeseca sa 13 zareza koji možda označavaju mesečeve faze, čine ovu predstavu mnogo kompleksnijom od Vilendorfske Venere ili drugih ranijih figura plodnosti. Lovci su sigurno znali da je rast rogova povezan sa seksualnim ciklusom kod životinja i mogli su u predstavi roga videti simbol moći razmnožavanja i plodnosti. Svakako se može zaključiti da je čitav ovaj ansambl označavao životodajne, hraniteljske i regenerativne moći prirode, ako ne čak i personifikaciju plodnosti ili boginje-majke.  Glava žene iz Brasempuja u Francuskoj, ok 22 000 p.n.e.
 Mamut iz pećine Fogelherd, Nemačka, oko 25-20 000 p.n.e.
 Boginja iz Losela, Francuska, 22-19 000 p.n.e.
Kao i Vilendorfska Venera, žena iz Brasempuja i figure životinja iz pećine Fogelherd, boginja-majka iz Lusela je tretirana naturalistički. Ovo je jedna od najizvanrednijih od svih izvanrednih osobina praistorijske umetnosti, koja postaje još evidentnija kada se posmatraju slike životinja u pećinama. One su vizuelizovane, ne konceptualizovane, odnosno, za razliku od dečjeg crteža ili drugih takozvanih „primitivnih“ pokušaja likovnog predstavljanja, one se baziraju upravo na onom što oko vidi, a ne na tome šta um zna. Samo se može pretpostaviti da je njihova namena, ma kakva god ona bila, morala biti povezana sa njihovim stvarnim izgledom. Ono što je još interesantnije je činjenica da su sa ovim naturalističkim trendom istovremeno postojali vidovi konceptualne umetnosti simbola. Period o kome ovde govorimo nazvan je kasnim (ili gornjim) paleolitom. U 19. veku, kada su ljudi po prvi put postali svesni nepreglednog vremena koje je prethodilo najstarijim pisanim izvorima (odnosno pre trećeg milenijuma p.n.e. na Bliskom Istoku, na drugim područjima još kasnije), sistem klasifikovanja umetničkih dela koji je već postojao samo je primenjen hronološki i na ranu istoriju ljudske rase, deleći je uredno na tri dela: kameno doba, bronzano doba i gvozdeno doba. Kameno doba je potom podeljeno na paleolit, mezolit i neolit (stari, srednji i novi), a svaki taj segment podeljen je na specifične kulture koje su imena dobile po mestima gde su otkriveni važni nalazi kamenih predmeta. Ovaj opšti sistem zasnovan na tehnološkim kriterijumima primenjen je i pri kategorizaciji nepismenih kultura koje još uvek postoje u Africi, Australaziji i u Americi – na veliku konfuziju i antropoloških i praistorijskih studija. Ovaj sistem u najboljem slučaju može omogućiti samo relativnu hronologiju na geografski ograničenim područjima. U novije vreme, tehnologija datovanja uz pomoć radioaktivnog ugljenika i drugi naučni testovi omogućili su da i najstariji artefakti budu datovani mnogo preciznije. Terminologija devetnaestog veka je još uvek u upotrebi, bez obzira na nova saznanja. Vilendorfska Venera i Čovek iz Brna su proizvodi mlađe paleolitske kulture koja je cvetala una području koje se prostiralo od današnje Francuske do južne Rusije i naziva se istočno-gravetijskom. Njeni tvorci živeli su na rubovima pojasa leda u pejzažima koji su ličili na one koje danas možemo videti na Grenlandu ili na severu Kanade. Živeli su od lova na različite životinje – mamute, irvase, vukove, konje, arktičke lisice, arktičke zečeve i tetrebove. Tokom najvećeg dela dugih i hladnih zima oni su se okupljali u zajednice od oko sto ili nešto više ljudi. Takva sela su obično podizana pored izvora, a neka od njih su naseljavana tokom više vekova. Kolibe su građene od blata i drugih materijala, uključujući i kamen i mamutove kosti. Svaka je imala bar jedno ognjište, a neke čak i do pet. Postojale su i radionice u kojima su se predmeti izrađivali od kamena, kosti i slonovače, a oblikovana je i pečena i glina. Sve ovo govori u prilog pojavi prvih nagoveštaja razvoja domaće radinosti. Pećinska umetnost Naše znanje o praistorijskoj umetnosti zavisi isključivo o onome što se slučajem očuvalo i što je pronađeno. Nema načina da saznamo koliko su tipični ili pak izuzetni bili ovi predmeti koji su često nađeni slučajno; nije moguće dati bilo kakvu čvrstu generalnu ocenu na osnovu ovde-onde nalaza iz perioda o kome sa sigurnošću možemo reći samo jedno – da je trajao izuzetno dugo – to je bio ogroman trakt vremena koji se ne meri vekovima, već desetinama milenijuma. Kada su 1879. otkriveni prvi primeri praistorijskog slikarstva – u Altamiri u severnoj Španiji – većina arheologa ih je odbacila kao prevaru koju je namestio umetnik – prijatelj vlasnika pećine. Malo njih moglo je da poveruje da su tako žive slike životinja delo ljudi iz praistorije, pa su one kao takve prepoznate tek početkom 20. stoleća i smeštene u razdoblje paleolita. Potonja otkrića u takozvanom franko-kantabrijskom trouglu, koji se prostire od severa Španije do jugo-zapadne Francuske sa vrhom u dolini Dorodonja, tačnije u Laskou, omogućila su da se naučnim metodama dođe do određenih datuma: oko 16-16 000 godina p.n.e za Lasko, oko 14 000 godina p.n.e. za Altamiru i oko 13-12 000 za Nio. unutar tih datuma zasnovana je nova hronologija bazirana na pretpostavci o evoluciji od jednostavnijih ka kompleksnim formama, od životinja koje su izvedene samo u obrisu do onih koje su već senčene, od grubo slikanih do sofisticiranih i spretnije završenih figura. Sve ovo poremećeno je 1994. otkrićem pećine u klisuri u Ardešu u jugoistočnoj Francuskoj sa slikama koje su radioaktivnim ugljenikom datovane u vreme koje prethodi Laskou za nekih 10 000 godina, odnosno pre otprilike 25 000 godina i gotovo da su savremene, ako ne i nešto ranije, od Vilendorfske Venere. Pećina se zove Šuve, prema speleologu koji ih je otkrio. Slike u njoj otkrivaju puno poznavanje osnovnih tehnika likovnog predstavljanja na više od 2000 slika životinja. Tek manji deo njih je urezan u stenu, a večina je slikana. Neke figure visoke su i po dva metra i slikane su na zidovima i svodovima podzemnih dvorana koje se prostiru u dužini od oko 500 metara. Sa zadivljujućom ekonomičnošću sredstava ove slike dočaravaju suštinski „animalitet“ prikazanih figura, dočaravajući ne samo oblik i teksturu, već i karakteristike kretanja i fizičko prisustvo. U blizini ulaza u pećinu predstavljena je hijena sa pegama na glavi i snažnom vratu, u položaju kao da njuši prisustvo nekog uljeza. Ovo su najranije slike koje su nam poznate i samo možemo da prepostavljamo kako su njihovi tvorci postigli takvu veštinu, slobodu ruke i sigurnost poteza. Zapanjujuća su senčenja u cilju dočaravanja forme, pogotovo na figurama konja, pa čak i svojevrsna sposobnost dočaravanja perspektive u predstavi krda nosoroga. Ne može se utvrditi da li ova umetnost ima korene severno od Mediterana. Ono što je sigurno, a svakako i izvanredno, je da je ova umetnost živela u južnoj Evropi od vremena Šuvea u narednih 20 000 godina i to sa neverovatnom konzistentnočću, ako izuzmemo male lokalne razlike. Pećina Šuve ima mnoge osobine zajedničke sa ostalim primerima u franko-kantabrijskom trouglu. Sve te pećine šire se i po nekoliko stotina metara pod zemljom, sa slikarijama uglavnom u unutrašnjim i dubokim udubljenjima, daleko od ulaza sa prirodnim svetlom i drugih delova koji su mogli biti korišćeni za stanovanje. U Niou najfinije slikana dvorana je udaljena 800 metara od ulaza u pećinu i do nje se dolazi kroz mučno izuvijane i uske prolaze. posetioci glavne dvorane u pećini Bedeilak moraju da pužu na stomacima kroz dug, uski i niski prolaz. U Šuveu je slikano pigmentima crvenog okera i ugljena – prvi je korišćen uglavnom za slike bliže ulazu, dok ugljen dominira u unutrašnjosti pećine, prvenstveno na figurama konja i lavova. Ponekad su linije crteža urezane u kamen i potom ispunjene bojom. U Laskou su urezani likovi mnogo oštrije naznačeni, mali su i podređeni slikanim površinama; ovde je takođe korišćena i šira paleta boja, dobivenih od prirodnih minerala – crvenih, žutih i braon iz okera i hematita, crnih, tamno smeđih i ljubičastih iz tipova mangana. Minerali su mleveni u prah i njima je slikano direktno na vlaznim krečnjačkim površinama. Prvo su obrisi figura crtani štapićima ugljena ili su slikani uz pomoć pramenova krzna ili mahovine, primitivnim četkicama od pera ili sažvakanog štapića, ili jednostavno – prstom. Potom je crtež ispunjavan prskanjem pigmenata kroz cevčice od kosti (ove cevčice sa tragovima boje nađene su u nekoliko pećina).  Pećina Šuve, Francuska.
 Pećina Šuve, Francuska.
 Pećina Šuve, Francuska.
 Pećina Šuve, Francuska.
Slikari su koristili prirodne formacije pećinskih dvorana, ali ne sa doslednošću. Na primer, veliki prostor širok oko 10 metara u pećini Šuve iskorićen je za slikanje velike povorke mešanih životinja, od kojih je večina okrenuta ka ulazu u drugu dvoranu. U neobično prostranoj „velikoj dvorani“ u Laskou na svodu su slikani ogromni bikovi (svaki je oko 5 m dug). Na drugim se mestima zatiču velike dvorane sa veoma malo slika. Površinske nepravilnosti kamenih zidova i svodova su ponekad zaravnjivane, ali su u najvećem broju slučajeva ignorisane. Tek ponekad se desilo da su prirodni oblici kamena korišćeni, kao u pećini Šuve gde je jedna prednja šapa medveda napravljena u reljefu jer je naslikana preko kamenog ispada. Da li je pećinsko slikarstvo nastalo upravo tako – identifikacijom prirodnih oblika kao određenih životinja (kao što ponekad možemo da vidimo slike u nasumičnim flekama na vlažnom zidu ili u formacijama oblaka na nebu), ne možemo danas tvrditi sigurno. Privlačno je međutim, zamišljati nekog lovca kamenog doba kome se učinilo da iz nekog kamenog oblika, kao magijom, proviruje lik neke životinje. On ga je tada mogao obeležiti nekim materijalom koji ostavlja trag i tako omogućiti i drugima da ga vide. Tematika pećinskog slikarstva je gotovo u potpunosti ograničena na životinje. Pojavljuje se veoma mali broj muških ljudskih likova i nijedan ženski (kontrast u odnosu na paleolitsku skulpturu je zapanjujuć). Izbor životinja kao teme takođe donekle začuđuje, jer nisu slikane samo one koje su lovljene i konzumirane. U početku zajednice lovaca-sakupljača oslanjale su se na irvase kao pouzdan i stalan izvor hrane, kože, rogova, kostiju i tetiva koji su upotrebljavani u svakodnevnom životu. Postepenim pomeranjem ljudi na sever krajem poslednjeg ledenog doba oko 15 000 godina p.n.e njihovo mesto zauzimaju kozorozi. Predstave irvasa pojavljuju se u Šuveu, ali su inače retke u franko-kantabrijskom trouglu, iako su često bile gravirane na komadima kosti. Predstava kozoroga ima manje od bizona ili konja koje je čovek kamenog doba retko lovio radi hrane. Opasne životinje – mamuti, lavovi, pećinski medvedi i krznati nosorozi – imaju veoma važno mesto u pećini Šuve, ali i na drugim mestima gde su mnogo više slikani od nekih vrsta sa kojima su ljudi češće dolazili u kontakt i češće jeli – zečeva, riba ili ptica. Upravo naša mogućnost da i danas precizno identifikujemo sve ove životinjske vrste, čak i one izumrle (krzneni nosorog npr. ili auroks – izumrla vrsta ogromnog bivola) koje su poznate samo po očuvanim skeletima, svedoči o izvanrednom talentu pećinskih slikara za naturalističko predstavljanje. Mamute i nosoroge crtali su poprilično sumarno, verovatno zato što su ih uvek posmatrali sa sigurne udaljenosti. Ali sve su druge životinje tretirane sa zapanjujućom vernošću optičkim činjenicama. Njihova životnost je tolika da se posmatraču gotovo čini da čuje zaglušujući topot dok posmatra slikani stampedo bikova preko svoda „velike dvorane“ u Laskou.  Pećina Lasko, „Velika dvorana“.
 Žuti konj, pećina Lasko.
 Kobila iz le Portela u Ariježu, Francuska.
Bizoni, pe ina Lasko. Polu-ljudske, polu-životinjske figure su veoma retke, postoji po jedna u pećinama Šuve i Lasko. Veruje se da one predstavljaju šamane sa životinjskim maskama. U svim ostalim slučajevima, kada god su pećinski slikari posezali za ljudskom figurom predstvavljali su je krajnje sumarno i konceptualistički – kutija iz koje vire štapovi koji predstavljaju noge ili ruke. Poznavali su i jezik simbola i znakova. Pred naturalističkih predstava životinja često će se naći i čudne geometrijske konfiguracije, od kojih su neke interpretirane kao muški i ženski seksualni simboli.  Lasko, scena sa ljudskom figurom.
Naturalizam pećinskog slikarstva ipak može dovesti do pogrešnih zaključaka. Paleolitski umetnici, kao i oni iz kasnijih perioda, delovali su unutar okvira svesnih ili nesvesnih vizuelnih konvencija. Slikali su po sećanju, ali njihovo sećanje sadržavalo je kako slike jednih stvari, tako i druge slike, a za svaku vrstu životninje razvijan je poseban sistem reprezentacije. Konji, mamuti i bizoni, na primer, prikazivani su u profilu gotovo bez izuzetka, dok jeleni okreću svoje glave da pogledaju unazad ili direktno u posmatrača. Pravilnost ovih konvencija često nam omogućava da prepoznamo celu životinju samo na osnovu jedne linije koja ocrtava samo jedan njen deo – kupolastu glavu i trup mamuta, na primer, ili bizonovu leđnu grbu. Ipak, u ovakva naša „prepoznavanja“ koja činimo gotovo automatski svakako se meša naše poznavanje čitavog potonjeg razvoja umetnosti. Životinje su slikane na grubim kamenim površinama pećina, na neutralnim površinama koje nisu, za razliku od kasnijeg slikarstva, predstavljale pozadinu samih predstava, odnosno integralni deo kompozicije. Paleolitski umetnik radio je na polju bez jasnih granica i često nepravilne površine koja se jasno vidi kroz slike. Mi danas platno na kojima slikari rade u konvencionalnom metodu uzimamo zdravo za gotovo i percipiramo kao ograničeno i definisano polje, zaboravljajući koliko je ono, ustvari, veštačko. Ono nema paralelu ni u čemu iz sveta prirode ili mentalnih slika gde se fantomi vizuelne memorije pojavljuju u neodređenoj i neograničenoj praznini – baš kako se to dešava i u pećinskom slikarstvu. Pećinski umetnici nisu ni pokušavali da uokvire svoje slike na bilo koji način, nema pozadina, čak ni linija tla. Ostaje nam samo da naslućujemo da li ispružene noge konja znače da on furiozno galopira ili, naprotiv, leži mrtav na zemlji, niti možemo razlike u veličini figura tumačiti kao indikator udaljenosti – dovoljno je pogledati predstavu hijene i mnogo manjeg pantera u Šuveu. Neke su životinje, evidentno, slikane u različitim periodima i često se nalaze jedne nad drugima. U Šuveu dva su nosoroga prikazana u konfliktu jedan naspram drugoga, što je redak, ako ne i jednistven slučaj u celom paleolitu. Iznad njih konji, nosorozi i auroksi kao da jure preko površine, ali da li je ovaj slikar pokazao prvu autentičnu kompozicionu intenciju – ostaje nepoznato.
Veoma je lako i izazovno učitati narativni smisao u ovakve slike. Njihove vizuelne neodređenosti podsećaju na snove, iako je danas sasvim nemoguće da ih vidimo i tumačimo isto onako kao i ljudi za koje su one naslikane. Moramo takođe imati na umu da je u to doba samo određeni, krajnje ograničen deo slikanih površina bio vidljiv pe inskim ljudima – samo onoliko koliko je u jednom trenutku moglo biti osvetljeno bakljama ili malim kamenim lampama u kojima je gorelo životinjsko ulje ili masnoća. Na nekim pećinskim površinama na prvi pogled raspoznaju se samo mreže linija i tek se pažljivijim posmatranjem naziru oblici životinja – čvrsto izvučeni obrisi konja, bizona i jelena koji se međusobno presecaju u haotičnom ritmu. Slične linije pojavljuju se ugravirane na kamenim oblucima. Mnoga su tumačenja nuđena za ovakvu praksu, a jedno od najprihvaćenijih je da je sam čin crtanja životinje imao neko ritualno ili magijsko značenje i da je kao takav ponavljan iznova i iznova na jednoj te istoj površini u pećini. Nije poznato dali su ovakva „precrtavanja“ sama imala neki ritualni sezonski smisao, ali je nedavno dokazano da su na nekim rezbarijama u kamenu ili slonovači linije, za koje se prethodno smatralo da su imele čisto dekoratinu funkciju, ustvari urezivane u pravilnim vremenskim intervalima. Čini se da su ove rezbarije korišćene kao neka vrsta štapića za računanje jer veliki broj njih ima oznake koje odgovaraju danima u lunarnom mesecu. Mnogi su pokušaji vršeni kako bi se testiralo i otkrilo značenje paleolitske umetnosti. Ona se prvobitno smatrala prvenstveno dekorativnom, stvorenom zbog zadovoljavanja urođene čovekove potrebe za ukrašavanjem. Ali, ovaj pogled bio je teško održiv nakon otkrića slika u najdubljim delovima pe ina koje nisu bile korišćene za stanovanje. Nakon toga predlagane su mnogo složenije teorije za koje je tražen dokaz u umetnosti i ritualima u plemenima lovaca sakupljača koja su se održala u Africi, Americi i Australiji. Najvažnija lekcija koju danas možemo izvući iz etnografije je da su interpretacije koje se zasnivaju isključivo na vizelnoj pojavnosti gotovo uvek veoma daleko od cilja. Pošto su neki od biozona i drugih životinja, mada ne mnogo njih, na pećniskim slikama prikazani ranjeni strelama, predložena je teorija o ulozi ovih slika u magijskim ritualima koji su bili namenjeni osiguranju uspeha u lovu. Ipak, moguća su i druga tumačenja. Bikovi u Laskou sa tragovima koji liče na rane od strela ili konji u Niou, različito su interpretirani. Jedan divlji konj sa tragom strele na boku protumačen je kao ždrebna kobila sa strelama koje su uperene u nju ili kao divlja kobila sa granom koja bi označavala doba kasnog proleća kada na svet dolazi ždrebad, ili kao dobro uhranjen pastuv sa linearnim znacima (stilizovanim penisima) koji označavaju rod i tako dalje. Životinjske genitalije ili slike ždrebnih kobila tumačene su kao simboli plodnosti. Kosmička interpretacija, pak, zasnovana je na vezi između migracije krda i godišnjih doba. Životinje su shvatane i kao mitološka bića, ali i kao totemi različitih paleolitskih klanova. Same pećine smatrane su religioznim utočištima, hramovima ili mestima na kojima su se održavali razni obredi inicijacije. Novija istraživanja pokazuju da bi slike u franko-kantabrijskom krugu mogle predstavljati mitologiju – kulturnu konstrukciju koja je proizašla iz odnosa zajednica paleolitskih lovaca sa svetom oko njih – jer je u principima rasporeda figura i njihovom postavljanju jednih iznad ili ispod drugih ustanovljena začuđujuća doslednost. Tako su vrste goveda uvek slikane na najboljim mestima i gotovo ih uvek prate likovi konja. U izvanredno bogatom bestijariju u Šuveu, međutim, tako jasna distinkcija ne može se uspostaviti. Ove slike svoje očuvanje duguju veoma specifičnim atmosferskim uslovima krenjačkih pe ina u kojima su bile zapečaćene hiljadama godina. Mnoge su propale baš u kratkom vremenu od njihovog otkrića tako da im je pristup danas, posebno u Laskou, veoma ograničen, a malo je verovatno da će pećina Šuve ikada biti otvorena za širu javnost. Samo mali broj skulptura pronađen je u dubokim galerijama. Jedan od najznačajnijih pronalazaka su svakako dva para bizona, jedan veći od drugog pri čemu u oba mužjak prati ženku. Napravljene su od gline koja se nalazila na podu dvorane udaljene od ulaza u pećinu Tu d Odober nekih 700 metara. Njihov visoki reljef tretiran je s istom dozom naturalizma kao i pećinske slike životinja.
Skulpture na ulazima u pećine i one koje su bile u kontaktu sa spoljnim vazduhom mnogo su lošije prošle od prethodnih. Sredinom proplog veka na ulazu u pećinu La Magdalen u blizini Penea (Francuska) otkrivene su dve, veoma oštećene, nage ležeće ženske figure u prirodnoj veličini. Pažnju privlače sloboda njihovih poza i upotreba skraćenja, ako oni nisu naprosto plod njihovog okrnjenog i stanja slabe očuvanosti. Datovane su u period od otprilike 13 000 godina p.n.e.  Pećina La Magdalen, Francuska, glineni ženski aktovi.
Pronađeno je i nekoliko reljefa životinja, od kojih jedan predstavlja konja u punoj veličini na krečnjačkoj terasi u Kap Blanku u Dordonji. Teško je danas oceniti da li su ovi reljefi, snažno oštećeni i isprani vremenom i atmosferilijama, ikada nosili istu onu ekspresivnu snagu kao i animalističko slikarstvo pećina. 
Konj iz Kap Blanka u Dordonji, Francuska.  Gravira bizona na oblutku iz Ložeri Basa, Francuska.
 Jelen i ribe iz Lortea, Francuska. Gravura na komadu jelenskog roga.
 Bizon od jelenskog roga, pećina Madlen, Francuska.
Ipak, neke male rezbarije u kosti sa motivima životinja takođe se odlikuju veoma oštrim naturalizmom i prefinjenom elegancijom. One predstavljaju deo predmeta za koje se generalno misli da su služili kao bacači koplja – naprave koje su lovčevoj ruci davale dodatnu snagu u bacanju koplja i obezbeđivale preciznije ciljanje – iako su one koje imaju najlepše zakrivljene forme verovatno pre imale simboličku nego utilitarnu namenu (francuski arheolozi ih zovu bâtons de commandement). Jedan od upadljivih primeraka zavšen je smelom figurom mladog kozoroga na vrhu koji kao da okleva pred skok, dok je drugi završen figurom konja u skoku.  Bacač koplja od kosti sa figurom konja u skoku, Montastruk, Francuska, oko 12 000 godina p.n.e.
Forma i materijal kod ovakvih artefakta toliko su perfektno spojeni da je nemoguće reći da li su možda same kosti birane za obradu asocijativnim metodom – odnosno uzimane one koje su već ’’podsećale’’ na đivotinjske oblike. Slično se može reći i za glavu kojota, otprilike iz istog perioda kao i figura konja na bacaču koplja, ali sa sasvim drugog kraja sveta. Pronađena je u meksiku i – napravljena od sakruma (dela karlične kosti) praistorijske izumrle vrste lame – predstavlja najstariji sačuvani artefakt na ameri kom kontinentu (pažljivo deljani instrumenti od kremena svedoče o prisustvu ljudi na ovom kontinentu već od trinaestog milenijuma p.n.e.)
Ova glava kojota najbolji je pokazatelj koliko je naše poznavanje paleolitske umetnosti fragmentarno. Ono malo što znamo potiče od slučajnih nalaza i malog broja sačuvanih artefakta. Slike mamuta, na primer, otkrivene su nedavno i u Planinama Kapovaja na Uralu, daleko na istok od Moskve. One se ne razlikuju isuviše od pećinskih slika u francuskoj Dordonji. Slično tome, likovi životinja urezani u stene na području Sahare, uključujući i nosoroga većeg od 8 metara i žirafe i slonove, imaju mnogo zajedničkih odlika sa primerima pećinske umetnosti južne Francuske i severne Španije. Ovi afrički primeri su verovatno nešto kasniji od od evropskih u franko-kantabrijskom krugu, ali svakako potiču pre vremena i promena koje su ovo područje pretvorile u besplodnu pustinju oko 2000 godina p.n.e. Da li su postojale i kakva je eventualno bila priroda veza između ovih udaljenih kultura ostaje potpuna misterija. Ipak, posmatrano uopšteno, paleolitska umetnost ipak ispoljava određenu vrstu jedinstva, generičku sličnost između životinja slikanih ili urezivanih na kamenu i između klesanih i deljanih figurica nađenih na međusobno veoma udaljenim mestima. S druge strane, nije moguće u njima nazreti bilo kakvu liniju razvoja, kakva se može videti kod izrade vrhova strela i ručnih sekira od kremena koja odmakom vremena postaje sve finija. Ovo je možda važno jer – magijska ili bilo kakva druga, više od puke dekoracije ili čisto utilitarna namena pećinskih slika i figurativnih artefakta kao da je na jedan dug period imobilisala, ali ne i devitalizovala, čovekov umetnički impuls.
Oko 8000 godina p.n.e. u Evropi su se dogodila velika klimatska pomeranja: ledeni pokrivač na severu postigao je svoj današnji opseg, odnosno završeno je poslednje ledeno doba na evropskom kontinentu. Novi nivoi mora i reka stvorili su moderne geografske podele (na primer, Britanska ostrva su od ostatka kontinenta odvojena pojasom mora oko 6000 godina p.n.e), Evropom bujaju šume koje su znatno ograničile ljudsko kretanje, a životinje koje su lovili paleolitski lovci izumrle su ili su se, u potrazi za otvorenim pašnjacima, preselile dalje na sever kontinenta. Ove promene označavaju početak perioda mezolita tokom kojeg su pripitomljeni psi, za lov su počeli da se upotrebljavaju lukovi koji su odapinjali strele, a vodene površine savladavane su kanuima. Kada je umetnost u pitanju, najvažnije promene dogodile su se na Mediteranu koji je najmanje bio pogođen klimatskim promenama. Na stenama u Adauri na Siciliji pronađene su figure životinja stare oko 10 000 godina. Veoma su slične onima iz paleolitskog doba, ali njih prate nage ljudske figure od kojih je svaka viskoka od 25 do 38 cm. One su u stenu urezane sa istim naturalističkim osećanjem kao i životinje, izvanredno su atletski lake, čvrsto iscrtane u istom obrisu i istovremeno su mišićave i u pokretu. U ranijem periodu ne mogu se naći ni slične ljudske figure po anatomskoj tačnosti i gracioznosti. Nadalje, tri stojeća muškarca sa životinjskim maskama i dva svezana čoveka pored njihovih nogu očigledno su u međusobnom odnosu u grupi sa narativnim sadržajem, iako njegovo značenje možemo samo da nagađamo – da li je u pitanju obred inicijacije, smaknuće zarobljenih ili ples. 
Adaura, Monte Pelegrino, Sicilija. Grupa figura urezana u kamen, oko 8000 godina p.n.e. Narativna umetnost koja se lakše ’’iščitava’’ od ranijih paleolitskih nalaza pojavljuje se u istočnoj Španiji oko 5000 godina p.n.e. U planinskom predelu iznad sredozemne obale u Valtorti, Remihiji i nekoliko susednih nalazišta pronađene su slike, uglavnom u skloništima ispod stenovitih formacija osvetljenih prirodnom svetlošću. One se od pećinskog slikarstva razlikuju ne samo po lokaciji, već i po tehnici, stilu i tematici. Nažalost, te se slike nalaze ispod velova stalagmita, mogu se jasno videti samo kada se poliju vodom i nije moguće njihovo zadovoljavajuće fotografisanje. Na njima je mnogo više ljudskih nego životinjskih figura, a ljudi su prikazani kako se užurbano bave raznim aktivnostima, uglavnom lovom i – što nikada nije bio slučaj u paleolitu – međusobnom borbom. Na nekim predstavama koje bi trebale da budu najmlađe, ali svakako slikane pre više od 4000 godina, pojavljuje se domaća stoka i figure konja koje predvode ljudi, što sve već nagoveštava novi oblik života – pastoralni i poljoprivredni – koji je zamenio lovačko-sakupljački obrazac. Gotovo istovremeno, predstave pripitomljenih životinjskih vrsta, na prvom mestu stoke, pojavljuju se i na kamenim gravurama u Sahari.  Valtorta, Španija. Lovačka scena. Oko 5000 godina p.n.e. Remihija, Španija. Lovačka scena.
Umetnost zemljoradničkih kultura Stalno i stabilno uvećavanje ljudske populacije verovatno je doprinelo pripitomljavanju prve stoke i kultivaciji žitarica u cilju obogaćivanja i osiguravanja ishrane, koja je prethodno zavisila isključivo od lova i sakupljanja divljih plodova. Ova je promena u načinu života pokrenula ono što se u nauci obično naziva neolitskom revolucijom. Velika promena koju je donela poljoprivreda koja je, sa svoje strane, dovela do pojave posedovanja zemlje, formiranja urbanih zajednica, pa naposletku i do država i velikih tehnoloških napredaka, predstavlja jednu od najznačajnijih prekretnica u istoriji ljudske vrste. Zabeležena je u bezbrojnim mitovima i narodnim pričama. Ali, ona se odvijala postepeno i u različitim periodima u različitim delovima sveta. U Palestini i zapadnom Iranu zemljoradnja se razvila sredinom osmog milenijuma p.n.e., kasnije u Egiptu, u otprilike u šestom milenijumu u Grčkoj i na Balkanu, u ranom petom milenijumu p.n.e. u Kini i u centralnoj Americi, ali u severnoj Evropi tek kroz još jedan ili dva milenijuma. Neka plemena u Australiji i centralnoj južnoj Americi preživela su do današnjeg dana u lovačko-sakupljačkim kulturama, bez potrebe za poljoprivredom. Tako se pojam neolit, ponekad sasvim tendenciozno, koristi ne samo kao hronološka, već i kao kulturološka odrednica. Usvajanje poljoprivrede prirodno je pratilo i osnivanje stalnijih naseobina, čak i kada su domaćinstva preseljavana čim je zemlja bila ispošćena primitivnim poljoprivrednim metodama. Najstarija poznata trajna naselja od značaja bili su Jerihon u Jordanu, Čatal Hujuk u Anadoliji i Jarmo u Iraku, od kojih je poslednje tek delimično istraženo. Oko 8000 godina p.n.e. Jerihon je bio zapaženo naselje od ovalnih kuća građenih blatnom opekom na kamenim temeljima, a oko 7 500 godina p.n.e. okružen je izvanrednim fortifikacionim zidovima visokim i do 3.5 m.
Yüklə 118,72 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
Kupule u pećini Ferasi (Francuska).
Pećina Šuve, Francuska, nosorozi koji se sudaraju.
Tu d Odober, Francuska, bizoni od gline.
Glava kojota od kosti iz Tekuikskuijaka, Meksiko, oko 10 000 godina p.n.e. (17,8 cm).