İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
74 www.jpis.az
UOT 004.650:06.72:80
Qurbanova Ə.M.
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Bakı, Azərbaycan
afruz1961@gmail.com
VERİLMİŞ PREDMET SAHƏSİNDƏ TERMİNOLOJİ İNFORMASİYA SİSTEMİNİN
İŞLƏNİLMƏSİ
Məqalədə terminoloji fəaliyyət sahəsinin geniş mütəxəssis dairəsi üçün müəyyən predmet
sahəsində qərarların qəbulunu dəstəkləyən informasiya sisteminin yaradılması istiqamətində
sistemin arxitekturu və konseptual sxemi təklif olunub. Terminoloji informasiya sisteminin
terminlərin təhlilinə yönəlmiş xüsusi biliklər bazasının qurulmasına yaratdığı imkanlar
müəyyənləşdirilib.
Açar sözlər: terminoloji lüğət, informasiya sistemi, ontologiya, semantik şəbəkə.
Giriş
Müasir dövrdə elm və təhsil sistemində yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması səviyyəsinin
yüksəldilməsi üsullarından biri müxtəlif predmet sahələri üzrə bilik və verilənlərin intellektual
emalı sistemlərinin yaradılması və istifadəsidir.
Son illər elm və texnikanın müxtəlif sahələrində baş verən əhəmiyyətli dəyişikliklər və
inkişaf ayrı-ayrı predmet sahələrinin terminoloji bazalarının zənginləşməsinə və dilimizdə yeni
terminlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Dünyada və Azərbaycanda terminologiya fəaliyyəti ilə
məşğul olan elm və təhsil mərkəzlərinin çoxalması, elmin və texnikanın müxtəlif sahələrinin
inkişaf dinamikası, terminlərlə bağlı beynəlxalq standartların daim artan tələblərinə uyğunluq və
s. kimi amillər müxtəlif predmet sahələrinin terminlərinin strukturlaşdırılması, vahid bir mərkəzə
toplanması, işlənməsi və istifadəsini təmin edən terminoloji informasiya sisteminin yaradılması və
müşayiət edilməsini şərtləndirir.
Məsələnin qoyuluşu
Ayrı-ayrı predmet sahələrinin ontologiyasının yaradılması həmin sahələr üzrə
mütəxəssislərin həm tədris prosesində, həm də praktiki işdə öyrənməsi və istifadəsini təmin
etməklə yanaşı, bilik səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət edəcəkdir.
Verilmiş predmet sahəsinin terminoloji bazası müəyyən məqsədlərə yönəldilmiş sistem
şəklində təqdim edilə bilər [1].
S= (1)
M – sistemin elementlər çoxluğununu: predmet sahəsinə aid terminlər və onların təriflərini,
R – predmet sahəsinin terminləri arasında əlaqə çoxluğunu, P – sistemin, verilmiş məqsədə çatmaq
imkanı verən, xassələr çoxluğunu göstərir.
Terminoloji sistemin elementləri kimi terminlər aşağıdakı xassələrə malik olmalıdır:
Həyat təcrübəsinin subyektivliyindən azad olmalıdır. Müxtəlif tədqiqatçıların eyni bir
termini söyləyərkən müxtəlif obyektləri təsəvvür etməsi yolverilməzdir.
Birmənalı olmalıdır, yəni eyni bir elm sahəsinin eyni bir termininin müxtəlif hallarda
müxtəlif obyektləri təsvir etməsi yolverilməzdir.
Dəqiq müəyyən olunmuş qiymətlər sahəsinə malik olmalıdır, yəni bu terminlə təsvir
olunan dəqiq müəyyən olunmuş obyektlər çoxluğu olmalıdır.
Bu sistemin elementlərinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hər terminin dəqiq izahı var,
termini anlamaq üçün onun izahını bilməklə yanaşı, izahında işlənən terminlərin də izahını bilmək
vacibdir.
Terminoloji sistemin elementləri arasındakı əlaqə bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə olan
anlayışların iyerarxiyasını əks etdirir. Terminlərin özü kimi, terminlər arasındakı əlaqə də sahə
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
www.jpis.az 75
mütəxəssisləri (ekspertlər) və dilçilər tərəfindən müəyyən olunur. Qurulmuş əlaqələrin xarakteri
isə müxtəlif ola bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, terminoloji sistem açıq sistemdir: bir tərəfdən, sistemin
elementlərinin ümumişlək sözə çevrilməsi – determinləşmə, digər tərəfdən isə, sistemə daim yeni
elementlərin – terminlərin axınının (daxil olmasının) baş verməsi.
P çoxluğunun ayrı-ayrı (p
1,
p
2
, p
3,
... p
n
) xassələrinin hər biri lokal funksional keyfiyyəti
xarakterizə edir (məsələn, p
1
– bütövlük, p
2
– açıqlıq, p
3
– dəqiqlik və s.), birlikdə isə bu xassələr
sistemi bütöv kimi tam xarakterizə edir.
Burada informasiya sisteminə proqram və texniki vasitələr sistemi, həmçinin reallaşdırılmış
bank verilənləri (biliklər bankı) kimi baxılır. Bu sistem müəyyən metodlar, metodik və normativ
sənədlər (standartlar) çərçivəsində xüsusi işlənmiş informasiyanın istifadəçilərin sorğularına
uyğun yığılması, axtarışı, tanınması, əldə edilməsi, saxlanması, qorunması, işlənməsi və
ötürülməsini avtomatik və birqiymətli dəstəkləyir.
Terminoloji informasiya sisteminin arxitekturunun işlənməsi
Sistemin arxitekturu onun bütün komponentlərinin qarşılıqlı əlaqəsini və funksiyalarını,
strukturunu, modelini, həmçinin sistemin özünü əhatə edən informasiya mühitini əks etdirir. O, üç
səviyyədə müəyyən olunur (Şəkil 1).
Şəkil 1. İnformasiya sisteminin arxitekturu
Sistemdə ilkin struktur vahidləri bütün informasiya obyektləri, daha dəqiq desək, lüğətlərin
məqalələridir. Burada obyektin hissəsi, məsələn, məqalənin başlığı fiziki olaraq aşağı səviyyənin
bir verilənlər bazasında (faylda) saxlanıla bilər, məqalənin mətni və ya bu mətnin bir fraqmenti
başqa bazada (faylda) yerləşə və tapıla bilər, lakin xarici interfeysin sorğusuna bütün məqalə
başlığı ilə birlikdə, bütövlükdə və eyni zamanda, onun ilkin formasında verilir.
Sistemin arxitekturunun 3-cü səviyyəsinin reallaşdırılması aşağıdakı kimi həyata keçirilir:
İnformasiya sisteminin biliklər bazasının konseptual modeli (1)-in təqdimatı əsasında
qurulur.
Vahid biliklər fəzasının təmin olunması üçün predmet sahələrinin ümumi anlayışlarının
(M – terminlər, anlayışlar çoxluğudur) tabeliyi formasında ontologiyaları qurulur.
Predmet sahəsinin ontologiyası - predmet sahəsinin formal təsviri deməkdir, adətən,
predmet sahəsinin ümumi terminoloji bazasını müəyyən etmək üçün tətbiq olunur. İnformasiya
texnologiyaları və kompüter elmlərində ontologiya dedikdə, obyektlər çoxluğu və onlar arasındakı
əlaqələrin təsviri nəzərdə tutulur. Formal olaraq ontologiya terminlər, onların təsviri və çıxış
qaydalarından ibarətdir. Beləliklə, ontologiya predmet sahəsinin modelidir və əsasən, biliklər
bazası və biliklər bankının əsasını təşkil edir.
“İstifadəçi-sistem”in interfeysi
İnformasiyanın işlənməsi proseduru
Biliklər bazası
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
76 www.jpis.az
Ontologiyanın qurulmasında əsas məqsəd bilik modelini standartlaşdırmaq və maksimal
(riyazi) təsvir etməkdir [2].
Ontologiyanın qurulmasının üstünlükləri aşağıdakılardır:
Predmet sahəsi haqqında informasiyanın strukturundan qarşılıqlı istifadəni
asanlaşdırması;
Predmet sahəsinin modellərinin müxtəlif hissələrinin uyğunluğunu asanlaşdırması;
Yeni istifadəçilər üçün modellərin əlyetərliliyi və dəyişdirilməsi;
Predmet sahəsinin biliklər strukturunun konkret verilənlərdən ayrılması.
Ontologiyanın işlənilməsinin bir neçə mərhələsini ayırmaq olar. Predmet sahəsini müəyyən
etdikdən sonra mövcud ontologiyaların axtarışını həyata keçirmək və onların təkrar istifadəsi
imkanına baxmaq lazımdır. Sonra predmet sahəsinin terminlərinin tam siyahısını əldə etmək,
siniflərin iyerarxiyasını işləmək və onların xüsusiyyətlərini təsvir etmək vacibdir. Sonrakı addım
ontologiyanın elementləri arasındakı münasibətin təsvir edilməsidir. Bu mərhələdə anlayışın
iyerarxiyanın hansı mərhələsində olması, obyektin sinfi olub-olmaması və s. müəyyənləşdirilir.
Son mərhələdə siniflərin ayrı-ayrı nümunələri yaradılır.
Predmet sahəsinin modelləşdirilməsinə ontoloji yanaşma yeni informasiya sistemlərinin
işlənilməsinə və ilkin informasiya sistemlərinin interaperabelliyinin təmin olunmasına imkan
yaradır. Hazırkı dövrdə ikisəviyyəli informasiya sistemləri paradiqması inkişaf edir.
İnformatikada ontologiya müəyyən bilik sahələrinin konseptual sxeminin (anlayış və
konsepsiyaların müəyyən qaydalar üzrə qarşılıqlı əlaqələrindən ibarət semantik şəbəkənin) köməyi
ilə müfəssəl təsviridir. Adətən, bu sxem verilənlərin strukturunu əks etdirir, bura obyektin bütün
uyğun sinifləri, onlar arasında əlaqə və bu sahədə qəbul edilən qaydalar (teoremlər,
məhdudiyyətlər) daxildir [3].
Ontologiya proqramlaşdırma prosesində real dünya və onun hissələri haqqında biliyin
təqdimat forması kimi istifadə olunur, əsas tətbiq sahələri biznes proseslərinin modelləşdirilməsi,
semantik veb və süni intellektdir. Ontologiyanın təsviri dili formal dildir, bu dildən onun
kodlaşdırılması üçün istifadə olunur, bir neçə oxşar formal dillər (OWL - Web Ontology Language,
Veb-ontologiya dili, KIF - Knowledge Interchange Format, Bilik mübadiləsi formatı) mövcuddur.
Verilənlərin təqdimatının müxtəlif modellərinin analizi ontologiyanın təsviri üçün
instrumental vasitə kimi müxtəlif tərkibli semantik şəbəkələrin seçilməsini əsaslandırmağa imkan
verdi.
Semantik şəbəkə istiqamətlənmiş qrafdır, onun təpələri anlayışları, tilləri isə anlayışlar
arasındakı münasibətləri ifadə edir. Anlayış hər hansı abstrakt və ya konkret obyektləri, münasibət
isə bu obyektlər arasındakı əlaqələri ifadə edir. Semantik şəbəkədə münasibətlər "hissə-tam" tipli
(sinif-qrup, element-çoxluq), funksional ("baş verir", "təsir edir" və s.), kəmiyyət xarakterli (çox,
az, bərabər və s.), məkan xarakterli (uzaq, yaxın, altında, üstündə, içində və s.), məntiqi (və, və ya,
yox), linqvistik və s. ola bilər [4].
Semantik şəbəkə tipli biliklər bazasında həllin axtarışı bazaya verilmiş hər hansı altşəbəkəyə
uyğun sorğunu əks etdirən şəbəkə fraqmentinin axtarışı məsələsinə gətirilir. Bu model amerikalı
psixoloq M.Quillian tərəfindən təklif olunub [5].
Semantik şəbəkənin reallaşdırılması anlayışlar iyerarxiyasının əks olunduğu tezaurusun
(ayrı-ayrı predmet sahələrinin təsviri üçün aktiv alət) qurulması əsasında həyata keçirilir. İzahlı
lüğətdən fərqli olaraq tezaurus mənanın yalnız tərif vasitəsilə deyil, həm də sözün digər anlayış və
onların qrupları ilə əlaqələndirilməsi vasitəsilə başa düşülməsinə imkan verir.
Tezaurusa uyğun olaraq 5 tip münasibətə baxılır: daha geniş termin – yuxarıda; daha dar
termin – aşağıda; əlaqələndirilmiş (bağlı) termin – assosiasiya; termin üçün bütöv – hissə; termin
üçün hissə - bütöv.
Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi halda, biliklər sahəsi və peşəkar fəaliyyət sahəsi üzrə ontologiyanın
qurulması sahə standartları səviyyəsinə və texniki materiallara qədər inkişaf tendensiyasına malikdir.
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
www.jpis.az 77
Sistemin arxitekturunun 2-ci səviyyəsinin qurulması mətn tipli informasiyanın axtarışı
modelinə əsaslanır. Bu modelə sənəd və sorğuların təqdimatı, məna uyğunluğu meyarı, sorğunun
nəticəsinin sıralanma (əhəmiyyətinə görə) mexanizmi və sənədin relevantlığının (sorğuya
uyğunluq dərəcəsinin) qiymətləndirilməsi üçün əks-əlaqə mexanizmi aiddir.
Bu modelin reallaşdırılması bütün sənədlər toplusu üzrə tam mətnin axtarışı ilə əlaqəlidir.
Axtarışın effektivlilik meyarları qismində istifadəçinin sorğusuna uyğunluq dərəcəsi (relevantlıq),
axtarış indekslərinin aktuallığı, etibarlılığı, xidmətin çevikliyi müəyyən olunur.
Sistemin arxitekturunun 1-ci səviyyəsinin qurulması HTML proqram dilindən istifadə
etməklə hipetmətn formasında informasiyanın təqdimatına əsaslanan verilənlərə əlyetərliliyin
həyata keçirilməsi vasitəsilə yerinə yetirilir.
Qeyd edək ki, informasiya sisteminin proqram reallaşdırılmasının texniki tapşırıqları üzrə
istifadənin rahatlığı, dizaynın uyğunluğu, əhatəlilik, açıqlıq, axtarış sisteminin mövcudluğu, sorğu
sisteminin mövcudluğu, informasiyanın qorunma vasitələrinin mövcudluğu, normativ sənədlər və
materialların (terminoloji fəaliyyətlə bağlı kitablar, terminoloji lüğətlər və s.) kitabxanasına
qoşulma və baxış imkanları kimi əsas tələblər müəyyən olunub.
Bu sistemin yaradılması üzrə görülən işlər Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatının
müvafiq standartlarına uyğun aparılmışdır [6, 7].
Verilmiş predmet sahəsi üzrə terminoloji informasiya sisteminin konseptual modeli Şəkil 2-
də verilmişdir. Beləliklə, terminoloji informasiya sisteminin işlənilməsi terminlərin təhlilinə
yönəlmiş xüsusi biliklər bazasının yaradılmasına və Azərbaycanda terminologiya sahəsində
səmərəli elmi araşdırmaların aparılmasına geniş imkanlar yaradır [8].
Şəkil 2. İnformasiya sisteminin konseptual modeli
Verilənlərin təsviri
bloku
Verilənlərin
yeniləndirilməsi sistemi
Qrafiki verilənlə-
rin təsviri sistemi
İstifadəçi interfeysi
Verilənlərin axtarış
bloku
Verilənlər
Bazası
Verilənlərin axtarış
sistemi
Axtarış sisteminin
interfeysi
Mətn verilənləri-
nin təsviri sistemi
Normativ-
hüquqi sənədlər
İstifadəçinin autentifikasiya sistemi
Sorğu sistemi
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
78 www.jpis.az
Nəticə
Azərbaycanda terminoloji fəaliyyət sahəsinin geniş mütəxəssis dairəsi üçün qərarların
qəbulunu dəstəkləyən belə bir sistemin və onun proqram təminatının işlənməsi ilk addımdır.
Yuxarıda qeyd olunanlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, terminoloji informasiya sistemi
bütün terminlər çoxluğu üzərində işlənilən semantik şəbəkədir. O, istifadəçilərə müxtəlif interaktiv
xidmətlər təqdim edən tematik İnternet portalının köməyi ilə həyata keçirilir, burada əsas güc
portalın axtarış sisteminin üzərinə düşür.
Qeyd edək ki, terminoloji informasiya sisteminin proqram təminatı üzrə müəyyən işlər
görülüb. Proqram təminatı Linux əməliyyat sisteminin idarəçiliyi altında işləyən PHP proqram
dilində işlənilib. Burada hər hansı predmet sahəsinin axtarılan termini, həmin terminin mənası
(izahı), mümkün dillərə tərcüməsi və s. metaməlumatlar öz əksini tapıb.
Terminoloji informasiya sisteminin qurulması kompüter şəbəkələrində süni intellekt
texnologiyalarının tətbiqi üçün iki qarşılıqlı əlaqəli aspektdən: şəbəkə üzrə verilmiş predmet
sahəsində biliyin mübadiləsi və şəbəkə üzrə paylanmış biliyin tətbiqi ilə məsələnin birgə həlli
baxımından baza ola bilər.
Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə
yardımı ilə yerinə yetirilmişdir – Qrant № EİF-2014-9(24)-KETPL-14/02/1
Ədəbiyyat
1.
Новожилова М.В., Ушеров-Маршак А.В., Латорец Е.В., Михеев И.А.. Разработка
информационной терминологической системы в области бетоноведения. Харьковский
государственный технический университет строительства и архитектуры, Тематический
сборник "Системы обработки информации", 2010, випуск 6 (87), с. 139-142.
2.
Константинова Н.С., Митрофанова О.А., Oнтологии как системы хранения знаний,
Санкт-Петербургский
государственный
университет,
Санкт-Петербург,
http://www.ict.edu.ru/ft/005706/68352e2-st08.pdf
3.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Онтология_(информатика)
4.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Семантическая_сеть
5.
Quillian M.R. Semantic memory. Semantic information processing, MIT Press; reprinted in
Collins & Smith (eds.), Readings in Cognitive Science, section 2.1, 1968, pp. 227-270.
6.
ISO/TR 12618:1994. Средства автоматизированной обработки терминологических
данных. Создание и использование терминологических баз данных и совокупности
текстов, http://www.iso.org
7.
ISO
12207.
“Процессы
жизненного
цикла
программных
средств”,
http://www.klubok.net/pageid313.html
8.
Əliquliyev R.M., Qurbanova Ə.M. Azərbaycanda terminoloji informasiya sisteminin
yaradılmasının konseptual əsasları. İnformasiya cəmiyyəti problemləri, №1, Bakı, 2011, №1, s. 3-8.
İnformasiya cəmiyyəti problemləri, 2016, №2, 74–79
www.jpis.az 79
УДК 004.650:06.72:80
Гурбанова Афруз М.
Институт Информационных Технологий НАНА, Баку, Азербайджан
afruz1961@gmail.com
Разработка терминологической информационной системы в данной предметной
области
В статье предложены архитектура и концептуальная схема информационной системы
поддержки принятия решений в отдельной предметной области для специалистов в сфере
терминологической
работы.
Определены
возможности
терминологической
информационной системы для построения специальной базы знаний, направленные на
анализ терминов.
Ключевые слова: терминологический словарь, информационная система, онтология,
семантическая сеть.
Afruz M.Gurbanova
Institute of Information Technology of ANAS, Baku, Azerbaijan
afruz1961@gmail.com
Development of terminological information system in the subject field
The article provides an architecture and conceptual scheme of decision support information for a
wide range of experts of a certain subject in the field of terminological activity. It defines the
opportunities created by the special knowledge database, which is oriented at term development
of terminological information system.
Keywords: terminological dictionary, information systems, ontology, semantic network.
Dostları ilə paylaş: |