4
UOT 82-91
GEYİM VƏ BƏZƏK ADLARININ BAYATILARDA ƏKS OLUNMASI
BAYRAMOV ASLAN ƏHMƏDXAN oğlu
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Folklorşünaslıq elmi-tədqiqat laboratoriyası, professor
e-mail:sdu.elmixeberler@mail.ru
Açar sözlər: bayatı, çuxa, arxalıq, dingə, gümüş kəmər, sırğa.
Azərbaycan geyim mədəniyyətinin formalaşmasında təbii-coğrafi şəraitlə yanaşı, xalqın
mənəvi-əxlaqi, psixoloji-ideoloji baxışları, dünyagörüşü, sosial-iqtisadi və mənəvi həyatı da
əhəmiyyətli rol oynamışdır. [I. 1. 83]
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən geniş yayılmış janrlarından sayılan bayatılarda
xalqımızın geyim mədəniyyəti və bəzənmək kultu geniş formada təbii duyğularla əks olunaraq
qalmaqdadır. Bir qızın və ya oğlanın gözəlliyi ilə bərabər, onun geydiyi pal-paltar, taxdığı bər-
bəzək əşyaları da geniş formada bayatıda təsvir olunur. Bir çox türk xalqlarının qiyafətində, geyim
tərzində nəzərə çarpan simvollardan qismən qalsa da, ancaq XX əsrin 30-cu illərindən etibarən rus
və Avropa mədəniyyətinin təsiri ilə azərbaycanlıların geyim tərzi tamam dəyişmişdir. Bayatılarda
yalnız xalqın poetik duyğuları deyil, həm də bu gün, gündəlik həyatda istifadə olunmayan geyim
növlərinin adlarının öyrənilməsi maraqlı ola bilər. Çünki kişi, həm də qadın milli geyimlərində və
bəzək əşyalarında xalq tətbiqi sənətinin müxtəlif növləri (tikiş, dəri aşılama, boyakarlıq, döymə,
rəngsazlıq, zərgərlik, toxuculuq və s.) qalmaqdadır. Bunlar bizim milli etnoqrafiyamız və
bütövlükdə əsrlərdən aşıb gələn geyim mədəniyyətimizin dəri, atlaz, bez, mahud və şal parçalarda,
qızıl və gümüş üzərində əks olunan xalq sənətidir. Məsələn: Üstü ipək, içərisi pambıq parçadan
ibarət olan atlaz parça növü bir bayatıda belə xatırlanır:
Bazarda var çit, atlaz,
Atlaza iynə batmaz.
Nişanlı olan qızlar,
Uzun gecələr yatmaz.
Pambıq parçadan toxunan bez də “Kitabi-Dədə Qorqud” dakı bir atalar sözündə əks olunur:
“Əski pambıq bez olmaz” [6. 14].
Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikasında qadın və kişi geyim adları mühüm yer tutur.
Digər leksik vahidlərdən fərqli olaraq, geyim adları xalqın maddi mədniyyətinin müəyyən hissəsini
əks etdirir. Bu sözlər (papaq, yapıncı, araqçın,yazma, vala, arxalıq, çuxa, köynək və s.) xalqın etnik
tarixini və etnoqrafik leksikanı öyrənməkdə qiymətli mənbələrdən sayılır. Çünki bu geyim
növlərinin bir çoxu daha yoxdur. Bu geyim növləri olmadığı üçün, onları ifadə edən sözlər də
zaman-zaman aradan çıxmaqdadır.
Bayatılarımızda geyim və bəzək əşyalarının adlarının xatırlanması çox genişdir, həm də
maraqlıdır. Çünki bir çox geyim və ya bəzək əşyaları mədəni inkişafla əlaqədar olaraq aradan
çıxmış və geyimlərin üslubi forması dəyişmişdir. Bu baxımdan bayatılarda xatırlanan geyim və
bəzək əşyaları adlarını iki istiqamətdə şərh etmək mümkündür:
a) geyim adlarının bayatılarda əks olunması; b) bəzək əşyalarının bayatılarda əks olunması.
1. Bayatılarda işlənən geyim adları. Bayatılarımızdakı misraların canına hopmuş papaq,
don, arxalıq, araqçın, çəkmə, vala, yazma, qöçük, kömlək, corab, yapıncı, şal, yelək və s. keçmiş
dövrdə qadın, həm də kişilərin geydikləri geyim əşyalarının adlarıdır. Bunların baytılarda əks
olunmasına ayrılıqda diqqət yetirək:
Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi
Cild 13 № 2 2017
5
Bayatılarımızda bu günümüzdə yaylaq həyatı üçün daha çox xarakterik olan, bürüncək kimi
işlənən yapıncı adı geniş işlənməkdədir. Məsələn:
Yapıncı bürünürsən,
Dəmhadəm görünürsən.
İyidlik haram olsun,
Baxmağa ərinirsən?
Yapıncını götdü yar,
Gör harıya getdi yar?
Oba tünlük, boy alçaq,
Aralıxda itdi yar.
Bayatıda xatırlanan yapıncı keçə yunundan hazırlanan qolsuz, uzun üst geyim növüdür.
Yapıncını keçmişdə yundan keçə hazırlayan sənətkarlar, həllaclar hazırlayardılar. Müasir dövrdə
sənaye üsulu ilə də hazırlanır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yapıncı mənasında metoforik
olaraq, “kəpənək” sözü xatırlanır. [5. 61]
Bayatılarda həm qadın, həm də kişi üst və alt geyim adı kimi arxalıq leksik vahidi də çox
işlənir. Bəzən də arxalığın hansı rəngli citdən tikildiyi və ya hansı boya ilə boyandığı təsvir olunur:
Arxalıq aldırsana,
Boyağa saldırsana.
Arxalığın göy çitdən,
Gəl məni ötür itdən.
Arxalığın narışdı,
Ətəyi beş qarışdı.
* * *
Geydiyin arxalıxdı,
Al-yaşıl arxalıxdı.
Arxalığın aldı yar,
Dərdin məni aldı yar.
Digər bayatılarda isə arxalığın rənglərindən başqa, həm də onun forması, tikiş üsulu,
geyim tərzi, ipinin keyfiyyəti, arxalığın üstündən gümüş kəmərin bağlanması, belbəndinin olması
və s. təsvir olunur:
Arxalığın gülbəndi,
Gümüş kəmər bel bəndi
Arxalığın ikidi,
Biri Tiflis ipidi.
Arxalığın mısmırıx,
Büzməsi beldən buruq.
Bayatılarda alt geyimi kimi kömlək (köynək) xatırlanır. Onun sarı bafta, sarı kətan və ya çit
parçadan tikildiyi təsvir olunur. Rənginin alaca, yaxasının da sarı olması göstərilir
Köynəyim sarı bafta,
Oturmuşam otaxda.
Oğlan adın Eyifdi
Çitdən köynək geyifdi.
* * *
Köynəyi alacadı,
Geyməyə balacadı.
Kətan köynək miliynən,
İşləmişəm gülüynən.
Eləmi, kətan sarı,
Yar geyif kətan sarı.
Sarı çit, sarı yaxa,
Yoruldum baxa-baxa.
Geyim əşyası olan köynək “Kitabi Dədə Qorqud”un bütün boylarında kömlək kimi işlənir.
Bayatılarda Azərbaycan kişilərinin üst geyimi üçün xarakterik olan çuxa sözü daha çox nəzərə
çarpır. Məsələn:
Al çuxa, qara çuxa,
Yaraşır yana çuxa.
Qara çuxa, al yaxa
Durubsan baxa-baxa
* * *
On bir ondan yaxşıdı,
Çuxa dondan yaxşıdı.
Toya gələn atlılar,
Hamısı mahud çuxalı.
Qara çuxa qaytanı,
Yoldan çıx, yolu tanı.
Bu misralarda da çuxanın rəngi, yaxasının al qırmızı olması, mahuddan tikilməsi, qara
qaytanla bağlanması və s. təsvir olunur:
Çuxa azərbaycanlıların milli tipik geyimlərindən biri olmuşdur. Əsasən, ilk dövrlər yunla
toxunmuş, daha sonra mahud parçadan tikilmişdir. Mənbələrdə çuxanın “kəmərçin”, “büzməli”,
“taxtalı”, “vəznəli”, “qolçaqlı”, “döşüaçıq” “düzyaxa”, “doqquztaxta”, “atmagülü”, “oymayaxa”
növləri qeyd edilir [2,133].
Çuxa qədim türk sözü olaraq mahud mənasını ifadə etmişdir [4.236]. “Kitabi-Dəqə
Qorqud”da doqquzlama, çuxa növünün göstərilməsi onu xatırladır ki, çuxa qədim geyimlərimizdən
olmuşdur [6, 105].
Qadın baş örtüyü olan çalma, vala, yazma və şal sözlərinə də bayatılarda tez-tez rast gəlinir.
Başında ala vala,
Çönüb də baxma dala.
Başında atlaz vala,
Yönünü bizə sala.
Al yazmanı bağladım,
Anam görüb ağladım
Bayramov A.A.