VasiTƏLİ VƏ vasiTƏSİz niTQ
Yüklə 19,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
| VASİTƏLİ VƏ VASİTƏSİZ NİTQ Danışıqda başqasının dediyi sözləri özgə nitqi şəklində işlətmək üçün iki üsuldan istifadə olunur. Birinci halda danışan şəxs özgə nitqini olduğu kimi saxlayır, yəni danışan şəxs onu söylənilən şəxs tərəfindən olduğu kimi saxlayır, heç bir dəyişiklik etmədən söyləyir. İkinci halda isə başqasının nitqi ya nəql yolu ilə, ya da arzu formasında verilir.
Başqasının nitqi heç bir dəyişiklik edilmədən olduğu kimi verilərsə, bu nitq vasitəsiz nitq adlanır. Bu cür cümlələr iki hissədən - müəllifin sözlərindən və vasitəsiz nitqdən ibarət olur: Müəllifin sözü (M, m) vasitəsiz nitq (V, v). Vasitəsiz nitqdə başqası tərəfindən söylənilmiş sözün və ya cümlənin leksik və qrammatik xüsusiyyətləri olduğu kimi saxlanılır, heç bir dəyişiklik edilmədən çatdırılır. Məsələn, Həkim Validə xanım mehriban bir səslə: -
Narahat olma, hər şey keçib, sağalacaqsan, - dedi. Vasitəsiz nitqdə müəllifin sözləri çox zaman demək, əmr etmək, deyinmək, düşünmək, fikirləşmək, soruşmaq, cavab vermək, əlavə etmək və s. kimi nitq felləri ilə işlənir və daha çox müəyyən şəxsli cümlə şəklində formalaşır. Yazıda vasitəsiz nitqi fərqləndirmək üçün dırnaq işarəsindən və tiredən istifadə edilir. Vasitəsiz nitq müəllif təhkiyəsinə daxil olduqda dırnaqda, dialoqun tərkib hissəsi olduqda tire ilə verilir. Məsələn:
“ Yox, onun barəsində belə sadə hökm çıxarmaq olmaz!” – deyib Kamal Rəhimli düşüncələrinə yekun vurdu… (M. İbrahimov).
Meşə keşikçisi Sadıq əmi gələnlərin qabağını kəsib deyirdi: -
Bura baxın, meyvə dərməyinizə sözüm yoxdur, ancaq bir budaq qırılsa, məndən inciməyin (A.Ş.).
Vasitəsiz nitq beş vəziyyətdə işlənə bilər: 1. Müəllifin sözlərindən sonra: Şərəf bildirdi: "Getsək yaxşıdır". (M: "V".) 2. Müəllifin sözlərindən əvvəl:"İmtahan başlayıbmı?" - deyə Akif soruşdu. ("V?"-m.) 3. Müəllif sözlərinin arasında: O, əlini qaldırıb: "Tezliklə görüşərik", - dedi. (M: "V", - m.) 4. Müəllifin sözlərindən əvvəl və sonra: "Narahat olma, - dedi, - hər şey yaxşı olacaq". ("V, -m, -v".)
Müəllif nitqi ilə vasitəsiz nitq ardıcıl növbələşə də bilir: Mahir silahını götürüb: "Hər şey yaxşıdır, - dedi, - nigaran qalmayın". (M: "V, -m, -v".)
Vasitəsiz nitqdən həm şifahi, həm də yazılı nitqdə istifadə edilir. Bəzən müəllif özünün və ya başqasının sözlərini vermək üçün önu öz nitqi ilə bağlayır, başqasına məxsus olan sözləri öz danışıq üslubuna uyğunlaşdırır, onda bəzi dəyişikliklər əmələ gətirərək işlədir. Başqasının nitqinin əsas məzmununu saxlamaqla onun formasını müəyyən dərəcədə dəyişilmiş şəkildə ifadə etmək vasitəli nitq adlanır.
Vidadi soruşdu: -
Vasitəli nitq: Vidadi anasından soruşdu ki, qardaşı zəng edibmi? Vasitəsiz nitq vasitəli nitqə çevrildikdə dırnaqlar və tire atılır. Bu zaman xitablara, nidalara ehtiyac qalmır. Vasitəli nitq budaq cümlə şəklində formalaşır və müəllif nitqindən sonra işlənir. Vasitəsiz nitqi vasitəli nitqlə əvəz etdikdə ki bağlayıcısı vasitəli nitqdə baş və budaq cümlələrin arasında gəlir. Müəllifin sözlərindən sonra gələn vasitəsiz nitqə ki bağlayıcısı əlavə edilir, dırnaqlar atılır, deyə sözündən istifadə olunmur, şəxs əvəzliyi və feillər dəyişir.
Bəzən öz fikrini əsaslandırmaq və ya aydınlaşdırmaq üçün başqasının söylədiklərindən, yazdıqlarından misallar gətirilir. Məsələn, Başqasının söylədiklərindən, yazdıqlarından gətirilən dəqiq çıxarışlar sitat adlanır. Məsələn:
Sitatlar formasına görə vasitəsiz nitqə oxşayır. Amma fərq ondan ibarətdir ki, vasitəsiz nitqdə başqasının fikri digərlərinə çatdırılmaq üçün ifadə olunur və məlumat xarakterlidir. Sitatlardan isə müəllif öz fikrini gücləndirmək, fikrin ilkin mənbəyini göstərmək məqsədilə istifadə edir. Məsələn:
Bəzən sitatlar tam şəkildə verilmir, ixtisar edilir. Bu zaman buraxılmış sözlərin yerinə üç nöqtə qoyulur. Sitatlar müəllifin nitqinin tərkibində də verilə bilər. Sitatlardan belə istifadə vasitəli nitqə oxşayır. Bu zaman dırnaqlar saxlanılır, sitat kiçik hərflə başlayır. Məsələn: “Təsadüfi deyildir ki, bir çox əsərlər hələ müəllifləri sağ ikən ölmüş, oxucular tərəfindən unudulmuşsa da, “Qabus- namə”,“Kəlilə və Dimnə”, Şeyx Sədinin “Gülüstan” və “Busitan”... və bunlara bənzər əxlaqi əsərlər yüz illər ərzində maraqla oxunmuş və oxucuların neçə-neçə nəslinin zehninə hakim olmuşdur”(Z. Göyüşov). Yüklə 19,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|