Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi
kollegiyasının 20 dekabr 2010-cu il tarixli
31 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
VƏRƏM XƏSTƏLƏRİNİN
AŞKARLANMASI ÜZRƏ
KLİNİK PROTOKOL
Bakı - 2010
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
55.4
V 59
V 59 Vərəm xəstələrinin aşkarlanması üzrə klinik protokol. –
32 səh.
Klinik protokol ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi
tərəfindən maliyyələşdirilən “İlkin Səhiyyə Xidmətlərinin
Gücləndirilməsi” (İSXG) Layihəsi çərçivəsində Abt
Associates Inc şirkətinin dəstəyi ilə işlənib hazırlanmışdır.
2
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
3
Klinik protokolun redaktoru:
C.Məmmədov – Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və İslahatlar
Mərkəzinin direktoru
Klinik protokolun tərtibçilər heyəti:
E.Məmmədbəyov – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Dövlət Həkimləri
Təkmilləşdirmə İnstitutunun Ftiziatriya kafedrasının müdiri, Səhiyyə
Nazirliyinin baş ftiziatrı, t.e.d., professor
İ.Axundova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri
İnstitutunun elm üzrə direktor müavini, t.e.n.
İ.Qasımov – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri
İnstitutu, II terapiya şöbəsinin müdiri, t.e.n.
Ə.Musayev – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutu, I ftiziatriya şöbəsinin müdiri
T.Şərbətova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutu, tibbi elmi informasiya şöbəsinin müdiri
İ.Məmmədova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutunun həkimi
N.Səlimova – Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər Xəstəlikləri
İnstitutunun laboratoriya şöbəsi, elmi işçi
N.Əlixanova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutu, kiçik elmi işçi
A.İsmayılova – Səhiyyə Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Ağ Ciyər
Xəstəlikləri İnstitutu, həkim-ftiziatr
M.Cəbrayılova – Səhiyyə Nazirliyi Respublika Gigiyena və
Epidemiologiya Mərkəzinin epidemiologiya şöbəsi, həkim-
epidemioloq
R.Bayramov – ATU-nun Ağ Ciyər Xəstəlikləri kafedrasının assistenti
G.Hüseynova – Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və İslahatlar
Mərkəzi, Tibbi keyfiyyət standartları şöbəsinin müdiri
Rəyçi:
Y. Şıxəliyev – 1 saylı Vərəm əleyhinə Dispanserin baş həkimi,
t.e.d.
Bu protokolun hazırlanmasında A.Paseçnikov, İSXG/Abt
Associates Inc şirkətinin vərəm üzrə baş məsləhətçisi, t.e.n. ekspert
qismində iştirak etmişdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
4
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi və elmi tədqiqatların tipləri
Sübutların
etibarlılıq
dərəcəsi
Sübutların mənbələri
(elmi tədqiqatların tipləri)
Ia
Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT)
alınmışdır
Ib
Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
IIa
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqatdan alınmışdır
IIb
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-
eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
III
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli,
korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların öyrənilməsi)
alınmışdır
IV
Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə
əsaslanmışdır
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
5
Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası
Tövsiyənin
etibarlılıq
səviyyəsi
Tövsiyənin əsaslandığı sübutların etibarlılıq
dərəcəsi
A
•
RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi,
sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun
populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv
ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
B
•
Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların
yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud
•
Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək
keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli
tədqiqat, yaxud
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
C
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və
ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil
edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan
və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
D
•
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud
•
Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud
•
Ekspertlərin rəyi.
•
Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının
göstəricisidir.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
6
İxtisarların siyahısı:
BSJ
– (Calmette-Guérin basilası) – xüsusi süni
mühitdə böyüdülmüş, insan üçün virulentliyini
itirmiş diri Mycobacterium bovis ştamından
hazırlanmış vərəm əleyhinə peyvənd
ÇDD VM – çoxsaylı dərman vasitələrinə davamlı vərəm
mikobakteriyaları (multirezistent)
İİV
– insan immunçatışmazlığı virusu
QİÇS –
qazanılmış immunçatışmazlığı sindromu
GDR VM – genişləndirilmiş dərman çeşidinə rezistent olan
vərəm mikobakteriyası (ÇDR VM üstə gəl
əsas 2-ci sıra dərmanlara qarşı rezistentlik:
ftorxinolonlar və inyeksiya preparatları)
GEM
– gigiyena və epidemiologiya mərkəzi
TDM –
turşuya davamlı mikobakteriya
ÜST
– Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
VM
– insanlarda vərəm törədən mikobakteriyalar
XBT-10
– Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu buraxılış
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
7
Protokol ilk növbədə vərəmlə mübarizə sahəsində çalışan
aşağıdakı tibb işçilərinə ünvanlanır: vərəm əleyhinə dispanserlərin
və ilkin səhiyyə xidmətinin (poliklinikalar, ambulatoriyalar, feldşer-
mama məntəqələri, sahə xəstəxanaları) həkimlərinə və tibb
bacılarına; ilkin səhiyyə müəssisələrinin, vərəmlə mübarizə
xidmətinin, şəhər və rayon səviyyəli tibb müəssisələrinin
rəhbərlərinə; həmçinin gigiyena-epidemiologiya mərkəzlərinin
işçilərinə.
Hədəf qrupu: ilkin səhiyyə müəssisəsinin əhatə sahəsində
yaşayan əhali, ambulator və xəstəxana müəssisələrinə müraciət
edənlər, idarə və ya müəssisə nəzdindəki tibb müəssisələrində xidmət
alan kontingentlər.
Protokolun məqsədləri:
Xəstələnmənin, xəstəliyin yayılmasının və onunla bağlı ölümün
azaldılmasına dəstək vermək.
Xəstələrin aşkar olunmasının vərəmlə mübarizə sistemindəki
rolunu və yerini müəyyənləşdirmək və onu təsvir etmək.
İnfeksiya mənbələrinin erkən və tam aşkar olunmasına
yönəldilmiş tədbirləri müəyyənləşdirmək.
ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Ağ ciyərin vərəmi dedikdə, vərəm mikobakteriyası tərəfindən
törədilən infeksion xəstəlik nəzərdə tutulur. Bu zaman vərəm
iltihabının fəallığının klinik, rentgenoloji və bakterioloji əlamətləri
mövcuddur. Anatomik olaraq, xəstəlik ağ ciyər parenximasının
kənarına çıxmır.
2005-2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikasında vərəm
üzrə epidemioloji vəziyyət
Epidemioloji vəziyyət vərəmlə yüksək xəstələnmə (100000
əhaliyə 50-70) və onun yayılması (100000 əhaliyə 80-90) ilə
xarakterizə olunur. Müalicənin effektivliyi 60%-dən çox deyil. Bu
fonda vərəm mikobakteriyalarının dərmanlara qarşı rezistentliyinin
yüksək səviyyəsi qeyd olunur. Belə ki, birinci dəfə aşkar olunanlar
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
8
arasında ÇDR VM 22%, əvvəllər müalicə olunanlar arasında isə 56%
təşkil edir.
Azərbaycanda vərəmlə mübarizə xidməti bir sıra ciddi
problemlərlə qarşılaşır: vərəm xəstələrinin gec aşkarlanması, dərman
rezistentliyi üçün laborator-bakterioloji nəzarət sisteminin olmaması,
xəstələrin müalicəyə əməl etmə göstəricilərinin aşağı olması və
vərəm əleyhinə dərmanların qəbuluna birbaşa müşahidə sisteminin
olmaması. Ölkədə xəstələrin dərmana qarşı rezistent vərəm
formalarının müalicəsinə çıxışları yoxdur.
Belə şəraitdə ilkin səhiyyə xidmətini vərəm əleyhinə tədbirlərin
aparılmasına geniş cəlb etməklə, vərəmə təsirli nəzarətin yaradılması
olduqca vacibdir. Bu işdə başlanğıc sahələrdən biri - vərəm
xəstələrinin aşkarlanması işidir. Bunun erkən və tam olması təmin
edilməlidir.
TƏSNİFAT
Ağ ciyər vərəminin yaxşı məlum olan bir neçə təsnifat və
kodlaşdırma sistemi mövcuddur:
Xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatı (XBT-10)
Vərəmin klinik təsnifatı
Vərəmin təsnifatı (ÜST)
Bu təsnifatlar hazırda Azərbaycanda istifadə olunur. Yuxarıda
qeyd olunan təsnifatlara uyğun olaraq, diaqnozların
formalaşdırılması
və kodlaşdırılması ilə
vərəm
əleyhinə
dispanserlərin tərkibindəki Həkim Komissiyaları və tibb
müəssisələrinin təşkilati-metodik şöbələrinin işçiləri məşğul
olmalıdırlar. İlkin səhiyyə xidməti həkimləri bu sahə haqqında yalnız
ümumi anlayışa malik olduqlarına görə, qeyd olunan təsnifatlar
haqqında məlumatlar əlavədə verilir.
XBT-10 ÜZRƏ TƏSNİFATI
SİNİF: Bəzi infeksion və parazitar xəstəliklər – A00-B99
BÖLMƏ: VƏRƏM – A15-A19
A15.
TƏNƏFFÜS ÜZVLƏRİNİN VƏRƏMİ,
BAKTERİOLOJİ VƏ HİSTOLOJİ TƏSDİQ OLUNMUŞ
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
9
A15.0.
Kulturanın bitməsi ilə və ya onsuz bakterioskopik üsulla
təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi
A15.1.
Ancaq kulturanın bitməsi ilə təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi
A15.2.
Histoloji üsulla təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi
A15.3.
Qeyri-müəyyən üsullarla təsdiq olunmuş ağ ciyər vərəmi
A16.
TƏNƏFFÜS ÜZVLƏRİNİN VƏRƏMİ, BAKTERİOLOJİ
VƏ HİSTOLOJİ TƏSDİQ OLUNMAMIŞ
A16.0.
Bakterioloji və histoloji müayinələrin mənfi nəticələri ilə
ağ ciyər vərəmi
A16.1.
Bakterioloji və histoloji müayinələr aparılmamış ağ ciyər
vərəmi
A16.2.
Bakterioloji və histoloji təsdiqin qeyd olunmaması ilə ağ
ciyər vərəmi
А17. SİNİR SİSTEMİNİN VƏRƏMİ
А18.
DİGƏR ORQANLARIN VƏRƏMİ
А19.
MİLİAR VƏRƏM
Qeyd:
P 37.0
Anadangəlmə vərəm;
J 65
Vərəmlə əlaqəli pnevmokonioz;
B 90
Vərəmin nəticələri
VƏRƏMİN KLİNİK TƏSNİFATI
(prosesin yerləşməsinə görə ÜST-nin təsnifatına olunmuş əlavə ilə)
Vərəmin klinik təsnifatında rentgenoloji xüsusiyyətlər, xəstəliyin
gedişi (fazalar), bakteriya ifrazının xarakteri, prosesin müddəti və
yerləşməsi nəzərə alınır. Müasir formada təsnifat dörd əsas bölmədən
ibarətdir:
I. Klinik formalar
Klinik formalar
ÜST-nin təsnifatına görə
prosesin yerləşməsi
1. Uşaq və yeniyetmələrdə vərəm intoksikasiyası
2. Tənəffüs üzvlərinin vərəmi
Birincili vərəm kompleksi
Ağ ciyər vərəmi
Miliar vərəm
Ağ ciyər vərəmi
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
10
Ağ ciyərlərin səpələnmiş vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin ocaqlı vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin infiltrativ vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Kazeoz pnevmoniya
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin tuberkuloması
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin kavernoz vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin fibroz-kavernoz vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Ağ ciyərlərin sirroz vərəmi
Ağ ciyər vərəmi
Vərəmli plevrit (o cümlədən empiema)
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Döş qəfəsi daxili limfa düyünlərinin
vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Bronxların, nəfəs borusunun, yuxarı
tənəffüs yollarının vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Ağ ciyərlərin peşə toz xəstəlikləri ilə
kombinə olunmuş tənəffüs üzvlərinin
vərəmi (koniovərəm)
Ağ ciyər vərəmi
3. Digər üzv və sistemlərin vərəmi
Beyin qişalarının və mərkəzi sinir
sisteminin vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Bağırsaq, periton və mezenterial limfa
düyünlərinin vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Sümük və oynaq vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Sidik-cinsiyyət üzvlərinin vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Dəri və dərialtı birləşdirici toxumanın
vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Periferik limfa düyünlərinin vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Göz vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
Digər üzvlərin vərəmi
Ağ ciyərdən kənar vərəm
II. Vərəm prosesinin xarakteristikası prosesin yerləşməsinə,
klinik-rentgenoloji əlamətlərə və xəstədən alınmış diaqnostik
materialda vərəm mikobakteriyalarının (VM) olub-olmamasına görə
aparılır.
Yerləşməsi və yayılması: ağ ciyərlərdə paylara, seqmentlərə
görə, digər üzvlərdə isə zədələnmənin yerləşməsinə görə
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
11
Faza: infiltrasiya, parçalanma, səpələnmə, sovrulma, bərkimə,
çapıqlaşma, kalsifikasiya (əhəngin hopması)
Bakteriyaların ifrazı: vərəm mikobakteriyalarının ifrazı ilə
(VM+) və ya onsuz (VM-)
III. Vərəmin fəsadlaşması
Qan hayxırma və ağ ciyər qanaxması, spontan pnevmotoraks, ağ
ciyər-ürək çatışmazlığı, atelektaz, amiloidoz, fistullar (bronxial,
torakal) və s.
IV. Müalicə olunmuş vərəmdən sonra qalıq dəyişikliklər:
tənəffüs üzvlərində: fibroz, fibroz-ocaqlı, bullyoz-distrofik,
ağ ciyərlərdə və limfa düyünlərində kalsinatlar və s.
digər üzvlərdə: müxtəlif üzvlərdə çapıq dəyişiklikləri və
onların nəticələri, kalsifikasiya, cərrahi müdaxilələrdən
sonrakı hallar
Qeyd: Beynəlxalq təsnifata görə, bronxların, nəfəs borusunun, yuxarı tənəffüs
üzvlərinin, plevranın və döş qəfəsi daxilindəki limfa düyünlərinin vərəmi,
həmçinin miliar vərəm ağ ciyərdən kənar vərəm formalarına aid edilir.
ÜST-nin TƏSNİFATI
Təsnifat aşağıdakı meyarlar nəzərə alınmaqla aparılır:
Vərəm prosesinin anatomik yerləşməsi
Ağ ciyər vərəmi
Zədələnən üzvün göstərilməsi ilə ağ ciyərdən kənar vərəm
Dərmanlara qarşı rezistentlik haqqında məlumatlar daxil olmaqla
bakterioloji müayinənin nəticələri
Mikroskopik üsulun və/və ya əkilmənin müsbət və ya mənfi
nəticələri
Dərman rezistentliyinin növü
Əvvəlki müalicənin tarixi
İlk dəfə aşkar olunmuş xəstə
Əvvəllər müalicə almış xəstə:
1.
Xəstəliyin residivi ilə
2.
Uğursuz müalicədən sonra
3.
Müalicədən ayrılandan sonra
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
12
4.
Müalicənin davam etdirilməsi üçün digər rayondan
köçürülmüş
5.
Digər xəstələr (xəstənin əvvəllər müalicə olunduğu
məlum deyil, əvvəlki müalicənin nəticələri məlum deyil,
bəlğəmin mikroskopiyasının mənfi nəticələri ilə
müalicəyə yenidən başlayanlar)
6.
Xəstənin İİV statusu
Vərəmlə mübarizənin əsas prinsipləri
Müalicənin başlanılmasına və tamamlanmasına aparan erkən və
tam aşkarlama, diaqnostika və bildiriş (qeydiyyat).
Vərəmin yoluxucu formalarına malik xəstələrlə təmasda olmuş
şəxslərin (kontaktların) müəyyənləşdirilməsi və onlardan
xəstəliyin yaranmasına yüksək ehtimalı olan şəxslərin effektiv
müalicəsi.
Vərəmin latent formalarına malik (tuberkulinə müsbət şəxslər)
və xəstəliyin yaranmasına yüksək ehtimalı olan digər şəxslərin
müəyyənləşdirilməsi, onların effektiv müalicəsi.
Vərəmə yoluxma ehtimalı yüksək olan şəraitlərin
müəyyənləşdirilməsi və infeksiya əleyhinə effektiv tədbirlərin
görülməsi.
Vərəmlə mübarizə sahəsində əsas göstəricilərin monitorinqi və
qiymətləndirilməsi.
Bura həmçinin vərəmlə xəstələnməyə yüksək riskli xüsusi əhali
qruplarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi və onların arasında
aşkarlanma, profilaktika və müalicə tədbirlərinin aparılması əlavə
olunmalıdır.
Vərəmin aşkarlanma strategiyası
Vərəmin aşkarlanmasının iki əsas strategiyası mövcuddur:
passiv və aktiv.
Passiv aşkarlanma xəstənin müraciəti ilə bağlıdır və xəstələrin
müraciət etdikləri poliklinikalarda, xəstəxanalarda və digər müalicə
müəssisələrində aparılır.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
13
Aktiv aşkarlanma iki əsas hissədən ibarətdir: vərəm infeksiyası
ocağındakı şəxslərin (kontaktların) müayinəsi və risk qrupuna aid
əhalinin profilaktik müayinəsi.
Vərəmin passiv aşkarlanması və diaqnostikası (müraciət zamanı)
Aşağıdakı simptomlar və ya onların kombinasiyaları ilə bütün
xəstələrdə vərəmə şübhə yaranmalıdır.
Ümumi simptomlar: qızdırma, zəiflik, çəki itkisi, iştahasızlıq
Yerli simptomlar: öskürək, təngnəfəslik, döş qəfəsində ağrılar
Dəri əlamətləri: tərləmənin artması (gecə tərləmələri), dəri
örtüyünün solğunluğu
Vərəmə şübhəli olan bütün xəstələrdən aşağıdakı məlumatlar
toplanılmalıdır:
Vərəm xəstəsi ilə təmas ehtimalı
Vərəmin yaranması üçün xəstənin risk qrupuna mənsubluğu
Tibbi risk faktorları: İİV-infeksiyası, alkoqolizm, narkomaniya,
siqaretçəkmə, şəkərli diabet, kortikosteroidlərlə müalicə,
üzvlərin transplantasiyası, onkoloji xəstəliklər, böyrək
çatışmazlığı və s.
Peşə: tibb işçiləri (pulmonologiya, cərrahiyyə, travmatologiya,
infeksion xəstəliklər), hərbçilər, polis və penitensiar sistem
işçiləri, sosial işçilər, toz çirklənməsi ilə bağlı peşələr
(inşaatçılar, şaxtaçılar, kimya sənayesi), heyvandarlıq
Davranış: siqaretçəkmə, alkoqolizm, narkomaniya
Sosial risk qrupları: imkansız ailələrdən olan şəxslər, evsizlər,
qaçqınlar, miqrantlar, yataqxanalarda qalanlar, həbsxanalardan
buraxılanlar və kriminal mühitdən olan şəxslər, böyük şəhərlərin
sakinləri, 5 yaşadək uşaqlar, yaşlılar
Uşaqlıqda BSJ peyvəndi və güclü postvaksinal reaksiya
(postvaksinal çapığın olması və onun ölçüləri)
Aparılmış tuberkulin sınaqları haqqında məlumat
Keçmişdə aparılmış vərəmin kimyəvi profilaktikası haqqında
məlumat
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
14
Keçmişdə keçirilmiş və ya hazırda olan xəstəliklər
Həmin xəstənin tibbi anamnezi:
İlk simptomların yaranma tarixi
Tibb müəssisəsinə ilk müraciətin tarixi
Xəstə nə vaxtsa 2-ci sıra dərman vasitəsi daxil olmaqla,
vərəm əleyhinə dərman vasitələri alıbmı: kanamisin,
amikasin, kapreomisin, ftorxinolonlar (sipro-, oflo-, levo-,
moksifloksasin)
Keçmişdə hormonlar, sitostatiklər, şişin nekrozu faktorunun
inhibitorları ilə müalicə
Aşağıdakıların mövcudluğu vərəmə şübhəni müəyyən edir:
2 həftədən çox davam edən öskürək, gecə tərləmələri və çəki
itkisi əsas olmaqla, vərəmin yerli və ümumi simptomları
və/və ya
Vərəmin yaranması üçün tibbi, peşə, davranış və sosial risk
faktorlarının kombinasiyası
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
15
Vərəmə şübhə olduqda istifadə olunan diaqnostik prosedurlar
İnstrumental müayinə
Ağ ciyərlərin rentgenoqrammı (ağ ciyər və ağ ciyərdən kənar
vərəmə şübhəli olan bütün xəstələrə).
Bakterioloji müayinə
Rentgenoqramda patologiya mövcud olduqda – bəlğəmin
mikroskopiyası, bəlğəmin yığılması, əkilməyə və dərman
həssaslığının müayinəsinə göndərilməsi.
İlkin səhiyyə xidməti səviyyəsində müayinədən sonra növbəti
müayinə, qeydiyyat və kimyəvi terapiyanın rejimi, müalicənin yeri
haqqında qərarın qəbulu üçün vərəm əleyhinə dispanserə göndəriş.
Fəal aşkarlanma
Passiv aşkarlanmadan fərqli olaraq, fəal aşkarlanma xəstədə öz
təşəbbüsü ilə tibbi yardım üçün müraciət etmək qərarının
yaranmasından əvvəl baş verir. Belə yanaşmada aşkar edilənlərin
sayının artması ilə yanaşı, xəstələrin bir çoxunda xəstəlik daha erkən
mərhələdə prosesin geniş inkişaf etməsinədək aşkar olunur.
Beləliklə, fəal aşkarlanma bakteriyaların ifraz olunması müddətini
qısaltmağa, müalicəni daha erkən başlamağa, daha yaxşı nəticələr
əldə etməyə və dərmanlara qarşı rezistent olan VM-nin yaranmasının
qarşısını almağa imkan verir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
İlkin səhiyyə xidməti səviyyəsində vərəm xəstələrinin
aşkarlanması üçün alqoritmin sxemi (müraciət etdikdə)
16
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
17
Fəal vərəm xəstələri ilə təmasda olmuş və ya olan şəxslərin
müayinəsi
Fəal vərəm ilə xəstənin aşkarlanmasından və qeydiyyatından
sonra infeksiya ocağında müayinənin aparılmasına olan ehtiyacı
və onun planını müəyyənləşdirmək məqsədilə bu işdə maraqlı
tibb müəssisələrinə (poliklinika, GEM) müvafiq bildiriş
göndərilməlidir (D).
Xəstə ilə uzunmüddətli (8 saatdan çox) və sıx (qapalı məkanda)
təmasda olmuş şəxslər müəyyənləşdirilməlidirlər: ailə üzvləri,
məişətdə və işdə yaxın yoldaşlar, xəstənin bir neçə dəfə olduğu
və insanların toplaşdığı yerlərə gələnlər (kafe, bar, restoran, rəqs
klubu, idman bölməsi və s).
Digər kontaktlar təsadüfi sayılır və müayinə planının
hazırlanmasında prioritet sayılmır (С).
Tibb işçiləri vərəm, onun keçmə yolları, müalicəsi və
profilaktikası haqqında biliklərin artırılması məqsədilə xəstə və
kontakt şəxslər arasında daim maarifləndirmə işi aparmalıdırlar.
Vərəmin istənilən fəal forması aşkar olunanda, kontaktların
müayinəsi aparılmalıdır: mikroskopiyanın müsbət və mənfi
nəticələri ilə ağ ciyər və ağ ciyərdən kənar formalarında (D).
Xəstədə vərəmin fəal forması davam edənədək hər 6 aydan bir,
həmçinin xəstənin sağalmasından, çıxışından və ölümündən
sonra 1 il ərzində kontaktların müayinəsi aparılmalıdır (D).
Kontakt şəxsdə keçmişdə müsbət Mantu sınağı və ya fəal vərəm
olmuşdursa, müayinə ağ ciyərin rentgenoqrammından və ya
geniş formatlı rəqəmli flüoroqrafiyadan başlanılmalıdır.
Risk qruplarının müayinəsi
Kontakt şəxslərin müayinəsi ilə yanaşı, fəal aşkarlanma
üsullarına həmçinin vərəmin yaranmasına yüksək riskli əhali
kateqoriyalarının müayinəsi aiddir. Adətən, fəal vərəmin yaranma
tezliyi infeksiyalaşma (latent vərəm) səviyyəsi ilə korrelyasiya
olunur.
Şübhəsiz, hər bir ölkənin özünəməxsus risk qrupları mövcuddur.
Bundan əlavə, onların tərkibi və xüsusiyyətləri zamanla dəyişir.
Məsələn: sülh dövründə fəal vərəmin yaranma riski müharibə və ya
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
18
iqtisadi böhran zamanı ilə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə
aşağıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, İİV-infeksiyası, şişlərin
nekroz faktorunun (ŞNF-α) inhibitorları və ya interleykin-1 ilə
müalicə kimi yeni risk faktorları nisbətən yaxın vaxtlarda
yaranmışdır.
Bu mövzuya dair dərc olunmuş ədəbiyyatın son icmallarının
birində müəlliflər vərəmlə xəstələnmədə müxtəlif risk faktorlarının
xüsusi çəkisi (population attributable fraction – PAF) haqqında
məlumat vermişdirlər.
Bu modelə görə, zəif qidalanma (PAF – 27%),
siqaretçəkmə (PAF – 23%), İİV-infeksiyası (PAF – 19%), şəkərli
diabet (PAF – 6%), alkoqolizm (PAF – 13%) və havanın çirklənməsi
(toz, qazlar) (PAF – 26%) vərəmlə xəstələnmənin əsas risk
faktorlarındandır.
Bütün mümkün risk qruplarının müəyyənləşdirilməsi
genişmiqyaslı və bahalı tədqiqatların aparılmasını tələb edən çətin
işdir. Buna görə də digər ölkələrin məlumatlarından istifadə edərək,
onları empirik təcrübə əsasında həmin ölkənin indiki vaxtına və
konkret şəraitinə tətbiq edilməsi məcburiyyəti yaranır.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Vərəm ocaqlarından kontaktların müayinəsi üçün alqoritm
sxemi
Kontakt şəxs
Tuberkulin (Mantu) sınağı
Nəticə:
zəif müsbət ( 5-9 mm)
orta dərəcəli (10-14 mm)
güclü (15-16 mm)
hiperergiya (uşaqlarda > 17 mm, böyüklərdə
> 21 mm, vezikulyar-nekrotik reaksiyalar)
Nəticə:
mənfi (0-1mm)
şübhəli (2-4 mm)
və ya
ancaq istənilən
ölçüdə hiperemiya
Əlavə
müayinə
tələb
olunmur
Müşahidə:
6 aydan sonra
tuberkulin sınağını
təkrar etmək
hər 6 aydan bir
həkim baxışı
əlamətlər yarananda
– rentgen müayinəsi
xüsusi göstərişlərə
vaksinasiya
Fəal vərəmin əlamətlərinə
görə müayinə:
Rentgenoqramm
Patologiya aşkar
olunmadı
İnfeksiyalaşmanın
postvaksinal
immunitet ilə
differensial
diaqnostikası
Fəal vərəmin
yaranma riski yüksək
olan şəxslərdə
kimyəvi profilaktika
Patologiya aşkar olundu
Bəlğəmin
mikroskopiyası
Bəlğəmin əkilməsi
Diaqnozun yekun
təsdiqi
VM-nin dərmanlara
həssaslığının
müəyyənləşdirilməsi
Müalicə
İmmun-
çatışmazlığı
əlamətləri
(anergiya)
19
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
20
Vərəmlə xəstələnmənin tibbi risk faktorları
Kontakt şəxslərin müayinəsi ilə yanaşı, fəal aşkarlanma
üsullarına vərəmin inkişafına yüksək riskli əhali kateqoriyalarının
müayinəsi də aiddir.
Risk faktoru
Hesablanmış
risk
∗
İstinad
edilmiş
mənbələr
Yüksək risk
QİÇS
110–170
28,29
İİV-infeksiyası 50–110
30,31
Üzvlərin köçürülməsi (immunosupressiv
müalicə ilə bağlı)
20–74 32-35
Silikoz 30
36,37
Xroniki böyrək çatışmazlığı və hemodializ
10–25
38-41
Baş və boyunun bədxassəli şişləri 16
42
Son zamanlarda vərəmə yoluxma (<=2 il)
15
43,44
Artmış risk
Kortikosteroidlərlə müalicə 4.9
48
Şişin nekroz faktorunun inhibitorları - TNF-α 1.5–4 49-50
Şəkərli diabet (bütün növlər)
2.0–3.6
51-54
Pis qidalanma (normadan < 90%; əksər
hallarda Bədən-Çəki İndeksi <=20)
2–3 55
Kiçik yaşlarda yoluxma (0–4 yaş)
2.2–5.0
56
Siqaretçəkmə (gündə 1 qutu)
2–3
57
Rentgenoqramda qranulomatoz dəyişikliklər
2
47,58
Kiçik risk
Risk faktorsuz və rentgenoloji dəyişikliksiz
latent vərəm
1 59
∗
Vərəmlə xəstələnmə üçün risk faktorları olmayan xəstələrə nisbətən
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
21
Peşə ilə bağlı risk qrupları
İş yerindən asılı olaraq tibb işçiləri arasında vərəmlə xəstələnmə
riski
İş yeri
Yeni halların yaranma
risklərinin nisbəti
(tədqiq olunan
qrupdakı riskin ümumi
əhalidəki riskə nisbəti)
Vərəm xəstəxanaları 14.6
-
99.0
Laboratoriyalar 78.6
Ümumi somatik xəstəxanalar
3.9 - 36.6
Qəbul şöbəsi 26.6
-
31.9
Ambulator tibb müəssisələri
4.2 - 11.6
Cərrahi, mama-ginekoloji, əməliyyat, inzibati
bölmələrin heyəti
0.2 - 8.6
Vərəmin inkişafının davranışla bağlı risk faktorları
Davranışla bağlı risk faktorlarına siqaretçəkmə, narkomaniya və
alkoqolizm aid edilir.
Vərəmin inkişafının sosial risk faktorları
Üçüncü minillikdə bəşəriyyətin sağlamlıq problemlərindən biri
kimi, vərəmin ləğv olunmasında əsas maneələr sosial-iqtisadi
amillərdir.
Sosial cəhətdən ağır vəziyyətdə olanlar arasında (məs.: evsizlər,
məhbuslar, etnik azlıqlar) vərəmin geniş yayıldığı qeyd olunur.
Əhalinin müxtəlif təbəqələri və qrupları ağır həyat şəraitində ola
bilərlər. Bu, iş yerlərinin azalması və işsizlik, peşə təhsilinin və sosial
uyğunlaşmanın (məsələn, keçmiş məhbuslar) olmaması, dövlət
tərəfindən sosial yardım səviyyəsinin aşağı olması və bu kimi digər
faktorlar ilə əlaqədardır.
Nəticədə, sosial rifahın olmaması iki əsas xüsusiyyət ilə ifadə
olunur: pis qidalanma və pis yaşayış şəraiti (yaşayış otaqlarında
sıxlıq, antisanitar şərait, ventilyasiya və istiliyin çatışmazlığı, otaq
havasının toz hissəcikləri və zərərli qazlarla çirklənməsi və s). Pis
qidalanma immunitetin azalmasına, pis yaşayış şəraiti isə vərəm
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
22
xəstəsi ilə təmasda mikobakteriyalarla massiv invaziyaya səbəb olur.
Bununla yanaşı, sosial rifahın aşağı düşməsinə bir çox digər faktorlar
da (məs.: siqaretçəkmə, alkoqolizm, İİV-infeksiyası, müxtəlif xroniki
xəstəliklər) səbəb olur. Belə risk faktorları, adətən, sosial baxımdan
nisbətən yaxşı vəziyyətdə olan əhali təbəqələri ilə müqayisədə
yoxsullar arasında daha geniş yayılıb.
İlkin səhiyyə işçiləri təcrübələrinə əsaslanaraq, xidmət
göstərdikləri əhali arasında yoxsulluq ocaqlarını müəyyənləşdirməyi
bacarmalı və vərəmə görə həmin risk qrupunun müayinəsi üzrə planlı
şəkildə iş aparmağa çalışmalıdırlar.
Əhali arasında risk qruplarının formalaşdırılması üzrə tövsiyələr
Müasir vəziyyətə görə risk qruplarının təxmini toplusu kimi
aşağıdakı əhali qruplarını göstərmək olar:
Tibbi risk faktorları ilə əhali qrupları:
İİV infeksiyası, QİÇS
Xroniki böyrək çatışmazlığı və hemodializ
Yaxın zamanlarda vərəmə yoluxma (2 ildən az)
Uşaqlıq dövründə yoluxma (0-4 yaş)
Keçirilmiş ağ ciyər vərəmindən sonrakı qalıq əlamətləri
(böyük və ya kiçik)
Rentgenoqramlarda qranulomatoz dəyişikliklər
Silikoz
Kortikosteroid dərman vasitələri ilə müalicə
Şişlərin nekrozu faktorunun və xemokinlərin inhibitorları ilə
müalicə
Üzv və toxumaların köçürülməsi ilə əlaqədar sitostatiklərlə
müalicə və ya immunosupressiyanın digər növləri
Şəkərli diabet (bütün növlər)
Zəif qidalanma (normadan 90% aşağı; əksər hallarda bədən-
çəki indeksi 20-dən aşağıdır)
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
23
Peşə ilə bağlı risk qrupları:
Tibb işçiləri
Vərəm əleyhinə müəssisələr
Bəlğəmin müayinəsini aparan bakterioloji və ümumi klinik
laboratoriyalar
Ümumi-somatik xəstəxanalar
Ümumi-somatik xəstəxanaların qəbul şöbələri
Ambulator tibb müəssisələri
Polis və penitensiar sistem işçiləri
Orduya yeni çağırılmış hərbçilər
Tələbələr və internet-klublarının daimi müştəriləri
Havanın güclü çirklənməsi ilə bağlı olan istehsalat işçiləri (dağ-
mədən işləri, tikinti və s)
Davranışla bağlı risk qrupları:
Siqaret çəkənlər
Alkoqoliklər
Narkomanlar
Sosial risk qrupları:
İşsizlər
Evsizlər
Keçmiş məhbuslar
Müəyyən yaşayış yeri olmayan şəxslər
Etnik azlıqlar
Qaçqınlar
Miqrantlar, o cümlədən iş miqrantları
Pis şəraitdə yaşayan və ya təhlükəli istehsalat yerlərində çalışan
böyük şəhərlərin sakinləri
İlkin səhiyyə şəbəkəsinin və vərəmlə mübarizə xidmətinin
rəhbərləri öz məsuliyyət dairələrində vərəm xəstələrinin
aşkarlanması üzrə proqramları tərtib edərkən, bu siyahıdan istifadə
edə bilərlər.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Risk qrupları arasında vərəmin aşkarlanması üçün
alqoritm sxemi
Rentgenoloji müayinə
(irikadrlı rəqəmli flüoroqrafiya daha üstündür)
Rentgenoqramda
“patologiya” olarsa
Bəlğəmin
mikroskopiyası
(flüoresent
mikroskopiya daha
üstündür)
Kultural müayinə
(Maye mühitlər daha
üstündür)
Vərəm mikobakteriyasının dərmanlara
həssaslığının müayinəsi
(o cümlədən molekulyar diaqnostika
üsullarının istifadəsi ilə)
Rentgenoloji
dəyişikliklər yoxdur
Müşahidə
İldə 1 dəfə müayinə
24
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
25
Ədəbiyyat:
1.
Ahmad RA, Mahendradhata Y, Cunningham J, Utarini A, de Vlas
SJ. How to optimize tuberculosis case finding: explorations for
Indonesia with a health system model. BMC Infect Dis. 2009 Jun 8;
9(1):87.
2.
American Thoracic Society. Diagnostic standards and classification
of tuberculosis. Am Rev Respir Dis 1990.
3.
Bates MN, Khalakdina A, Pai M, Chang L, Lessa F, Smith KR.
Risk of tuberculosis from exposure to tobacco smoke: a systematic
review and meta-analysis. Arch Intern Med. 2007 Feb 26;
167(4):335-42.
4.
Byrd RP Jr, Mehta JB, Roy TM. Delay in diagnosis among
hospitalized patients with active tuberculosis-predictors and
outcomes. BMC Infect Dis. 2009 Jun 8; 9(1):87.
5.
Centers for Disease Control and Prevention. Guidelines for
Preventing the Transmission of Mycobacterium tuberculosis in
Health-Care Settings, 2005. MMWR 2005; 54(No. RR-17).
6.
Centers for Disease Control and Prevention. Controlling
tuberculosis in the United States: recommendations from the
American Thoracic Society, CDC, and the Infectious Diseases
Society of America. MMWR 2005; 54(No. RR-12).
7.
Daniel TM. The impact of tuberculosis on civilization. Infect Dis
Clin N Am 2004; 18:157-65.
8.
Davies PD. The world-wide increase in tuberculosis: how
demographic changes, HIV infection and increasing numbers in
poverty are increasing tuberculosis. Ann Med. 2003;35(4):235-43.
9.
Davies PD, Yew WW, Ganguly D, Davidow AL, Reichman LB,
Dheda K, Rook GA. Smoking and tuberculosis: the
epidemiological association and immunopathogenesis. Trans R Soc
Trop Med Hyg. 2006 Apr; 100(4):291-8.
10.
d'Arc Lyra Batista J, de Fátima Pessoa Militão de Albuquerque M,
de Alencar Ximenes RA, Rodrigues LC. Smoking increases the risk
of relapse after successful tuberculosis treatment. Int J Epidemiol.
2008 Aug; 37(4):841-51.
11.
de Albuquerque Mde F, Ximenes RA, Lucena-Silva N, de Souza
WV, Dantas AT, Dantas OM, Rodrigues LC. Factors associated
with treatment failure, dropout, and death in a cohort of
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
26
tuberculosis patients in Recife, Pernambuco State, Brazil. Cad
Saude Publica. 2007 Jul;23(7):1573-82.
12.
den Boon S, Verver S, Lombard CJ, Bateman ED, Irusen EM,
Enarson DA, Borgdorff MW, Beyers N. Comparison of symptoms
and treatment outcomes between actively and passively detected
tuberculosis cases: the additional value of active case finding.
Epidemiol Infect. 2008 Oct; 136(10):1342-9.
13.
Dye C, Garnett GP, Sleeman K, Williams BG. Prospects for
worldwide tuberculosis control under the WHO DOTS strategy.
Directly observed short-course therapy. Lancet. 1998 Dec 12;
352(9144):1886-91.
14.
Dye C., Floyd K. In: Disease Control and Priorities in Developing
Countries. Second edition, 2006. Oxford University Press.
15.
Elzinga G, Raviglione MC, MaherD. Scale up:meeting targets in
global tuberculosis control. Lancet 2004;363:814-9.
16.
Friedman LN, Sullivan GM, Bevilaqua RP, Loscos R. Tuberculosis
screening in alcoholics and drug addicts. Am Rev Respir Dis. 1987
Nov;136(5):1188-92.
17.
Gajalakshmi V, Peto R, Kanaka TS, Jha P. Smoking and mortality
from tuberculosis and other diseases in India: retrospective study of
43000 adult male deaths and 35000 controls. Lancet. 2003 Aug
16;362(9383):507-15.
18.
Global tuberculosis control: epidemiology, strategy, financing.
WHO report, 2009.
19.
Golub JE, Mohan CI, Comstock GW, Chaisson RE. Active case
finding of tuberculosis: historical perspective and future prospects.
INT J TUBERC LUNG DIS, 2005, 9(11):1183–1203.
20.
Hassmiller KM. The association between smoking and
tuberculosis. Salud Publica Mex. 2006;48 Suppl 1:S201-16.
21.
Jeong YJ, Lee KS. Pulmonary tuberculosis: up-to-date imaging and
management. AJR Am J Roentgenol. 2008 Sep;191(3):834-44.
22.
Joshi R, Reingold AL, Menzies D, Pai M. Tuberculosis among
health-care workers in low- and middle-income countries: a
systematic review. PLoS Med. 2006 Dec;3(12):e494.
23.
Leung CC, Li T, Lam TH, Yew WW, Law WS, Tam CM, Chan
WM, Chan CK, Ho KS, Chang KC. Smoking and tuberculosis
among the elderly in Hong Kong. Am. J. Respir. Crit. Care Med.
170, 1027-1033.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
27
24.
Lin HH, Ezzati M, Chang HY, Murray M. Association between
tobacco smoking and active tuberculosis in Taiwan: prospective
cohort study. Am J Respir Crit Care Med. 2009 Sep 1;180(5):475-
80. Epub 2009 Jun 19.
25.
Lönnroth K, Jaramillo E, Williams BG, Dye C, Raviglione M.
Drivers of tuberculosis epidemics: the role of risk factors and social
determinants. Soc Sci Med. 2009 Jun;68(12):2240-6. Epub 2009
Apr 23.
26.
Lönnroth K, Williams BG, Stadlin S, Jaramillo E, Dye C. Alcohol
use as a risk factor for tuberculosis - a systematic review. BMC
Public Health. 2008 Aug 14; 8:289.
27.
Marks SM, Taylor Z, Qualls NL, Shrestha-Kuwahara RJ, Wilce
MA, Nguyen CH. Outcomes of contact investigations of infectious
tuberculosis patients. Am J Respir Crit Care Med 2000;162:2033-8.
28.
Menzies D., Joshi R. & Pai, M. (2007). Risk of tuberculosis
infection and disease associated with work in health care settings.
The International Journal of Tuberculosis and Lung Disease, 11,
593–605.M. Iseman. A Clinician’s Guide to Tuberculosis.
Lippincott Williams&Wilkins Publisher, 2000.
29.
Morrison J, Pai M, Hopewell PC. Tuberculosis and latent
tuberculosis infection in close contacts of people with pulmonary
tuberculosis in low-income and middle-income countries: a
systematic review and meta-analysis. Lancet Infect Dis. 2008
Jun;8(6):359-68. Epub 2008 Apr 29.
30.
Murray C J, Salomon J A. Expanding the WHO tuberculosis
control strategy: rethinking the role of active case-finding. Int J
Tuberc Lung Dis 1998; 2 (Suppl 1): S9–S15.
31.
National Collaborating Centre for Chronic Conditions.
Tuberculosis: clinical diagnosis and management of tuberculosis,
and measures for its prevention and control. London: Royal College
of Physicians, 2006.
32.
Obermeyer Z, Abbott-Klafter J, Murray CJL (2008). Has the DOTS
Strategy Improved Case Finding or Treatment Success? An
Empirical Assessment. PLoS ONE 3(3): e1721.doi:10.1371/journal.pone.
0001721.
33.
Oeltmann JE, Kammerer JS, Pevzner ES, Moonan PK.
Tuberculosis and substance abuse in the United States, 1997-2006.
Arch Intern Med. 2009 Jan 26;169(2):189-97.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
28
34.
Ottomani S, Scherpbier R, Chaulet P, et al. Practical approach to
lung health: respiratory care in primary care services: a survey in 9
countries. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2004;
21.
35.
Pablos-Méndez A, Sterling TR, Frieden TR. The relationship
between delayed or incomplete treatment and all-cause mortality in
patients with tuberculosis. JAMA. 1996 Oct 16;276(15):1223-8.
36.
Palomino JC, Leão SC, Ritacco V. Tuberculosis 2007. From basic
science to patient care.
37.
Sreeramareddy CT, Kishore PV, Menten J, Van den Ende J. Time
delays in diagnosis of pulmonary tuberculosis: a systematic review
of literature. BMC Infect Dis. 2009 Jun 11; 9(1):91.
38.
Storla DG et al. A systematic review of delay in the diagnosis and
treatment of tuberculosis BMC Public Health 2008, 8:15.
39.
Styblo, K & Bumgarner, R. Epidemiology of Tuberculosis.
Selected Papers. Royal Netherlands Tuberculosis Association, The
Hague, 1991, Vol. 24.
40.
The global plan to stop tuberculosis, 2006-2015. World Health
Organization, 2006.
41.
Treatment of tuberculosis: guidelines – 4th ed.
WHO/HTM/TB/2009. 420.
42.
Tuberculosis Coalition for Technical Assistance. International
Standards for Tuberculosis Care (ISTC). The Hague: Tuberculosis
Coalition for Technical Assistance, 2006.
43.
Tuberculosis: clinical diagnosis and management of tuberculosis,
and measures for its prevention and control. London: Royal College
of Physicians, 2006.
44.
Thwaites G, Fisher M, Hemingway C, Scott G, Solomon T, Innes J.
British Infection Society guidelines for the diagnosis and treatment
of tuberculosis of the central nervous system in adults and children.
J Infect. 2009 Jul 4. [Epub ahead of print].
45.
van der Werf MJ, Borgdorff MW. Targets for tuberculosis control:
how confident can we be about the data? Bull World Health Organ.
2007 May; 85(5): 370-6.
46.
WHO. (2007). Global tuberculosis control.
WHO/HTM/TB2007.376. Geneva: World Health Organization.
47.
Yecai Liu, Michelle S. Weinberg, Luis S. Ortega, John A. Painter
and Susan A. Maloney. Overseas Screening for Tuberculosis in
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
29
U.S.-Bound Immigrants and Refugees. N Engl J Med 2009;
360:2406-15.
48.
Zafran N, Heldal E, Pavlovic S, Vuckovic D, Boe J. Why do our
patients die of active tuberculosis in the era of effective therapy?
Tuber Lung Dis. 1994 Oct; 75(5): 329-33.
49.
Zaridze D, Brennan P, Boreham J, Boroda A, Karpov R, Lazarev
A, Konobeevskaya I, Igitov V, Terechova T,Boffetta P, Peto R.
Alcohol and cause-specific mortality in Russia: a retrospective
case-control study of 48,557 adult deaths. Lancet. 2009 Jun 27;
373(9682):2201-14.
50.
Azərbaycan Respublikasında vərəm əleyhinə xidməti tənzimləyən
normativ sənədlərin təsdiqi barədə. Əmr № 120 tarix 12.12.2001.
51.
Azərbaycan Respublikasında vərəm
əleyhinə
tədbirlərin
təkmilləşdirilməsi barədə. Əmr № 133 tarix 09.10.2003
52.
Y.Ş.Şıxəliyev. Vərəm xəstəliyinin erkən aşkarında bakterioloji
müayinə metodunun təşkili. Metodik təlimat, Bakı, “Elm”
nəşriyyatı, 2001-ci il, 32 səh.
53.
Y.Ş.Şıxəliyev. Vərəm xəstəliyinin epidemioloji gərgin olan
regionlarda vərəm əleyhinə tədbirlərin aparılma metodları.
Monoqrafiya, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2003-cü il, 150 səh.
54.
M.A.Şıxlinskaya, Y.Ş.Şıxəliyev, E.N.Məmmədbəyov, M.B.Qurbanova.
Turşuya davamlı mikobakteriyaların aşkarlanması üçün
mikroskopik tədqiqatların aparılması üsulları. Metodik təlimat,
Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2006-cı il, 56 səh.
55.
Е.Н.Мамедбеков, Я.Ш.Шихалиев, М.Г.Мамедов. Деструктивный
туберкулез легких в современных условиях: аспекты
диагностики, лечения и профилактики. Монография, Баку,
Издательство «Прогресс», 1997 г. 152 стр.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Dostları ilə paylaş: |