Kimya məktəbdə
23
VIII SİNİFDƏ KİMYA DƏRSLƏRİNİN KƏND TƏSƏRRÜFATI İLƏ
ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ
M.N.Hüseynov, G.B.Ağabəyova
Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti
Mövzunun izahına kimyanın məişətdən tutmuş xalq təsərrüfatının müxtəlif
sahələrində tətbiqinə dair konkret misallar göstərməklə başlanılmalıdır. Qeyd
edilməlidir ki, müasir cəmiyyət həyatında kimyanın rolu çox böyükdür.
VIII sinifdə gübrələr haqqında sadə şəkildə (gübrələrin xassələri,əhəmiyyəti
və sadə üsulla təyini) məlumat verilir. IX sinifdə isə həmin məlumat
dərinləşdirilir. Bu mövzu qeyri-üzvi birləşmələrin başlıca sinifləri mövzusundan
sonra keçilir. Buna görə də bu dərsin izahına belə bir qısa girişlə başlanmağı
münasib bilirik.
Uşaqlar, siz kimyəvi birləşmələrini başlıca siniflərini öyrənərkən onların
kimyəvi tərkibləri, xassələri və tətbiqi ilə hələ VIII sinifdə tanış olmuş və bundan
əvvəlki dərslərdə o haqdakı biliyinizi daha da dərinləşdirmişsiniz. Bu gün isə
həmin birləşmələrin mühüm bir sinifini təşkil edən və həyatda böyük praktik
əhəmiyyəti olan bir qrup duzlarla tanış olacağıq.
Bundan sonra, müəllim şagirdlərə bir neçə duz nümunəsi (natrium-nitrat,
kalium-xlorid, kalsium-nitrat və s.) göstərərək qeyd edir ki, bunların hamısı kənd
təsərrüfatı üçün çox böyük əhəmiyyəti olan maddələrdir. Buna görə də onlara
ümumi adla “mineral gübrələr” deyilir. Bu duzları müxtəlif bitkilər əkilmiş
sahələrə verdikdə məhsuldarlıq qat-qat artır. Buna səbəb duzların tərkibində olan
ayrı-ayrı elementlərdir.
Hesablamalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bütün yer üzündə əldə
edilən məhsulda hər il torpaqdan 25 milyon tondan artıq azot və 30 milyon tondan
artıq kalium (kalium-oksidi hesabı ilə) aparılır. Təkcə bunu demək kifayətdir ki,
bir ton məhsul özü ilə torpaqdan 30-60 kq azot, 15-20 kq fosfor və 30-60 kq
kalium aparır. Başqa bir misal: bir hektar kartof əkilmiş sahədən kartof öz
yumruları və yer üstü hissəsi ilə orta hesabla 175 kq azot, 80 kq fosfor və 350 kq
kalium aparır. Bu səbəbdən də hər hansı bir sahədə uzun müddət eyni bitki
əkildikdə çox sərf olunan elementlərin torpaqdakı miqdarı xeyli azalır. Bu isə
məhsulun azalması ilə nəticələnir.
Torpağı uzun müddət istismar etdikdə ondakı mineral maddələr tükənir,
bitkinin məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyəti aşağı düşür. Ona görə də bitkilər
üçün qida maddələri hesab edilən maddələrin miqdarını kompensasiya etmək
lazımdır. Bu məqsədlə mineral gübrələrdən istifadə edilir.
1(61)2018
24
Buna görə də, bitkilərin qida mənbəyi olan torpaqdan hər il yüksək məhsul
almaq üçün onda çatışmayan elementlər müəyyən edilməli və gübrə verilməklə
onların miqdarı artırılmalıdır. Respublikamızın kənd təsərrüfat işlərində çalışan
qabaqcıl fermerlərin təcrübəsi göstərir ki, bitkiçilik məhsullarının artırılmasında
gübrələrdən istifadə olunması ən əlverişli və etibarlı üsuldur. Bu halda həm
məhsuldarlıq xeyli artır, həm də mineral gübrələrin istehsalına çəkilən xərclər qısa
bir müddətdə ödənilir.
Şagirdlərin nəzərinə çatdırılmalıdır ki, bitkilərin əsas qida elementləri azot,
fosfor və kaliumdur. Bu elementlər bitki hüceyrələrində maddələr mübadiləsini
yaxşılaşdırır, bitkilərdə qiymətli maddələrin miqdarını artırır. Göstərilən maddələr
çuğundurda, meyvələrdə şəkərin, kartofda nişastanın, taxılda zülalın və s.
çoxalmasına səbəb olur. Buna görə də mineral gübrələr tərkibindəki qida
maddəsindən asılı olaraq əsas etibarı ilə üç qrupa: azot, fosfor və kalium
gübrələrinə bölünür. Mineral gübrələr nəinki bitkilərin normal inkişafına səbəb
olur, eyni zaman onların məhsuldarlığının artmasında da böyük rol oynayır. Buna
görə də kənd təsərrüfatı bitkiləri əkiləcək torpaqlara məhsuldarlığı müntəzəm
surətdə artırmaq üçün qiymətli vasitə olan azot, fosfor və kalium gübrələri verilir.
Təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, torpağa bir ton azot gübrəsi
verildikdə 12-15 ton, bir ton fosfor gübrəsi (di fosfor-penta oksid hesabı ilə)
verildikdə isə 7-8 ton əlavə buğda məhsulu götürmək olur. Müxtəlif meyvə
ağaclarından bol məhsul götürülməsində, tərəvəz, kartof, pambıq və s. bitkilərin
məhsuldarlığının artırılmasında da gübrələrin rolu böyükdür.
Azot gübrələri mövzusunu keçərkən müəllim qeyd edir ki, kənd təsərrüfatı
bitkilərinin normal inkişafı, boy artması və yüksək məhsul verməsi üçün ən vacib
qida maddələrindən biri azotdur, çünki ən mühüm qida elementi olan azot bütün
canlıların, o cümlədən bitkilərin orqanizminin əsas tərkib hissəsini təşkil edən
zülalın əmələ gəlməsi üçün vacibdir. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, bitki
zülallarının çəki ilə 1/6 (altıda bir) hissəsi azotdan ibarətdir. Zülalsız heç bir canlı
orqanizm ola bilməz. Deməli, azotsuz həyat qeyri-mümkündür.
Doğrudan da azotsuz heç bir bitkinin inkişaf etməsi mümkün deyildir.
Torpaqda azot çatışmadıqda bitkilərin yarpaqları solğunlaşır, tez saralır, onlar zəif
qol-budaq atır, pis böyüyür və nəticədə qısa boylu qalırlar. Bütün bunların
nəticəsində məhsulun miqdarı az olmaqla bərabər, keyfiyyəti aşağı düşür. Əksinə,
torpaqda azot birləşmələri kifayət qədər olduqda, bitkilər normal surətdə boy atır,
onların ayrı-ayrı hissələri yaxşı inkişaf edir, yarpaqları həm iri, həm də yaşıl rəngli
olur və əkin sahələrindən yüksək məhsul götürülür, həm də məhsulun keyfiyyəti
xeyli yaxşılaşır.
Qeyd etmək olar ki, peyinin tərkibində azot elementi var. Onda azotun
təsirinin başlanğıc halda saxlanması üçün onu bir yerə toplayıb, üstü torf təbəqəsi
Kimya məktəbdə
25
ilə örtülür. Sonra dərhal torpağa qarışdırılmalıdır. Bol çovdar məhsulu almaq üçün
torpağın hər bir hektarına 45-50 t peyin verilməsi tələb olunur.
Mineral gübrələrdən düzgün istifadə olunduqda kənd təsərrüfatı bitkilərinin
yüksək məhsuldarlığına nail olmaq mümkündür. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,
mineral gübrələrin, məsələn, nitratların (natrium-nitrat, kalium-nitrat, ammonium-
nitrat) artıq miqdarının verilməsi bitki orqanlarında onların toplanmasına gətirib
çıxara bilər. Belə bitkilərdən alınan məhsullar qida üçün yararsız olur.
Kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün təkcə mineral gübrələrin istehsal
artımı və onların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması kifayət deyildir. Buna görə də,
bütün kənd təsərrüfatı istehsalının kimyalaşdırılması zəruridir. Bunun üçün
mineral gübrələrdən, bitkilərin mühafizəsində tətbiq olunan kimyəvi vasitələrdən,
konservatlardan, yemlərə edilən əlavələrdən və s. düzgün istifadə olunması lazım
gəlir.
Şagirdlərə bu izahatdan sonra kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının
artırılmasında mühüm rol oynayan azot gübrələrindən ammonium-nitrat NH
4
NO
3
,
ammonium-sulfat (NH
4
)
2
SO
4
, natrium-nitrat NaNO
3
, kalium-nitrat KNO
3
(bu
həm kalium gübrəsi hesab olunur) və kalsium-nitratın Ca(NO
3
)
2
xassələri və
alınması haqqında şagirdlərə məlumat verilməlidir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. Əliyev. Kimya tədrisinin kənd
təsərrüfatı ilə əlaqələndirilməsi. ”Maarif”
Nəşriyyatı, Bakı-1966, səh.24
2. R.Əliyev, Ə.Əzizov. Kimyanın tədrisi
metodikası. I hissə, Bakı Dövlət
Universiteti Nəşriyyatı, Bakı-2005,
səh.340
3. R.Əliyev, Ə.Əzizov. Kimya təliminin
prinsipləri, üsulları və priyomları. Bakı-
2002, səh.214
4. M.N.Hüseynov, G.N.İsmayılova,
A.Q.Sadeddinli. Kimyanın əsas
anlayışlarının tədrisi. Kimya məktəbdə.
Elmi-nəzəri və metodik məcmuə 2016,
səh.10
1(61)2018
26
М.Н. Гусейнов, Г.Б. Агабекова
Взаимосвязь уроков по химии для 8-го класса с сельским хозяйством
РЕЗЮМЕ
Представлена общая информация о значении удобрений, являющихся одним
из мер химизации сельского хозяйства, а также необходимости их широкого
применения. Роль трёх основных питательных элементов в жизни растений. Вынос
питательных веществ с урожаем сельскохозяйственных культур. Умелое
использование минеральных удобрений для достижения высокой продуктивности
сельскохозяйственных растений.
M.N. Huseynov, G.B. Agabayova
Linking chemisty lessons with agriculture in VIII form
SUMMARY
General information is given about importance of fertilizer which is one of
chemicalization measures of agriculture and necessity of their large usage. The role of the
three main nutrient elements in plant life. The removal of nurtients with crop yield.
Skillful use of mineral fertilizers to achieve high productivity of agricultural plants.
Açar sözlər: mineral gübrələr: azot, fosfor və kalium gübrələri
Ключевые слова: минеральные удобрения: азотные, фосфорные и калийные
удобрения
Key words: mineral fertilizers: nitrogen,
phosphorus
and potassium fertilizers.
Dostları ilə paylaş: |