Viisal SƏFİyeva
Yüklə 220,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “KOROĞLU" DASTANI
| BAKI A V R A SIY A UNİVERSİTETİ “ Sivilizasiya” jurnalı 2015.№ 9 Viisal SƏFİYEVA A M E A FolkJor İnstitutu j
AKADEMİK HƏMİD ARASLININ ELMİ İRSİNDƏ “KOROĞLU" DASTANI К л ю ч е в ы е с л о в а : Гамид Ариелы, фольклор, эпос. «Кероглы», наследие, не- следован не, и здание K eyw ords: H am id Arosli, folklore, epos.
lication “ K oroğlu" dastanının araşdınlm asında və nəşri işində Hamid A raslının xüsusi xid- m ətb ri olmuşdıır. Lakin bu işo ilk imza atanlar rus və A vropa tadqiqatçıları olmuşlar. Oliağa Caforov y a /ır ki, ‘*XIX osrin ovvəllərindən başlavaraq «Koroglıı» cposıı dünya folklorşünaslığm ın diqqət m ərko/ində olm uşdur. Bu iş bilavasitə rııs va \v ro p a mət- buatının köməyi ilə həyata keçirilmişdir. Hcç kasə sirr deyildir ki. dastanınm toplanaraq yazıya ahnm ast, tərtib, tərcüm ə vn nəşr edilm əsinin əhatə etdiyi dövr iki əsrdən arlıq bir zanıan kəsiyiııi ahatə cdir. XIX- XX osrlərdo görülm üş nəhəng işin gözdən keçirilm əsi göslorir ki. sözügedən ədobi abidənin a y n -ay n dctal vo fraqm entbri h ə b XIX əsrin 30-cu ilb rin d o n etibarən dorc cdilınəyD başlam ış və naticəda ortaya zəngin material qoyulm uşdur. Bir çox türk vo onlarla qonşuluqda yaşayan qeyri-türk xalqlar arasm da yayğm olan və sevilən dasta- nın ən mükəmməl variantlan Azərbaycandan toplanm ışdır. (1 ,4 ). Elə bu səbobdən do əksor tadqiqatçılar “ K oroğlıT dastanınm genezisinin bilavasitə Q afqaz, daha dəqiq dcsək. Q uzey A zərbaycan odobi mühiti ilə bağlı olduğunu s ü y b m iş b r. Məsolən, M. Vniizacb həm in dastam sırf “Zaqafqaziya (Ön Q afqaz) tatarlarm ın (tü rk b rin in ) təfək- kür və təxoyyülttnün m əhsulu” hesab edir, Kornglıınu da “q u ld u r’ (razboynik) adlan- dıraraq yazırdı: “Zaqafqaziya tatarları” özbriniıı yaratdıqları “ K o ro ğ lu ' nəğm əbrini “ balalaykam n” (sazın) müşayioti i b çox şövqlə ifa e d irb r” (12, 112). K oroğluşünaslıqda belə bir fıkir hakim dir ki, “ K.oroğlu” cposıınun ilk dafo clmo nıəlum olm ası vaxtilə “ Erməni vilayoti”nin g əlirb ri vo hökuməı m ü lk b ri idarosi nin rəisi vəzifəsindoçalışm ış (5, 82) 1. Şopcnin fəaliyyəti nnlicəsindo mtim kün olm uşdur" (4). Onun G üney Azorbaycandan topladığı, daha dəqiq desək, A şıq Ö m əriıı dilindən qeydo aldıgı epizod dastanın ən ınaraqlı varianılarından hcsab edilir (9, 12-25.). Hə- m in variant 1840-cı ildə "M ayak" jurnalında İ. Şopenin q cy d b ri I b v*ap olunmuşdur. “ Mətıı iki qoldaıı ibarətdir: “Alı kişi’* və " Ib m z ə n in Qıratı aparm ası (4). M ətnin m əzm unu belədir: “Nəlıayat, igid qoçağın səfərb rin in sorağı konkyerə (xotkara) ge- 68
d ib yatır və onun q əzə b in ə sabəb olur. K onkyer əm r vcrir ki. K orogluııun ya ölüsünü, ya d a dirisini tap ıb gntirm ok la /ım d ır. Q ərar beta o lu r, K oroğlunun atını oğurlam aq lazım dır. X otkar tərəfin d ən buna gör.^ böyük ənam vəd olunur. X o tk an n adam t Çənli- belə golir və atı o ğ u rlav ıb aparır. K oroglu əlinda agac, çiv n in d ə s a / səyyah kim i os- m an ltlan n torpağına yollanır. O , aşıqlığı ilə cam aatı hcyran qoyur. S öhbət atdan ge- dəndə K oroğlu su ltan a d ey ir ki. m ən sizin m chtərləri ö y rəd ə b ilərəm . B cləliklə, Ko roglu v'ox u stalıqla ham ısını aldadır, aiın yanına gəlir. Q ırat onu tanıyır. K oroğlu aun Ustflnə aşın la n d an sonra d ey ir ki, “ Sultan, ınən K o roğluyam ” . O radan Ç onlibelə yol alır. K oroğlunun şöh rəti daha da artır. varlılar, ağalar onun əlin d ən zara gəlirtar. Q or- xuya dü şən ağalar m in cün? firıldağa əl atır. K oroğlu ilə hətta ö z d o ğ m a qızlarm ın hə- yatı bahasına q ohum o lm ağ ı, on dan am an ditam ovi öztarin ə xoşb.*>xtlik sayırlar. H ər tərəfdən Ç ən lib elə hədiy y ələrta elçilər gəlir. qızıl. daş-qaş hcsabına əm in -am an lıq vo m üdatiə nldo edirlər. Betalikta. K oroglu bö> ük b ir ö lk əyə sah ib o lm u şd u " (4 , 57). A m m a fakt b u d u r ki. bu, “ KorogIu*‘nun ilk nəşri h esab ed ita biim əz. Ç ünki clm aləm inə ondan əvvəlki tarix d ə gerçəkləşdirilm iş daha b ir naşr m əlum dur. Sühbət o n dan 10 il ön cə T iflisd ə dərc olunan variantdan gcdir (14). Ə liaga C əfəro v yazır ki. “ K oroglu” haqq ın da bıı ilk m ətbu yazı 1830-cu ita təsadO f cdir. “Т и ф л и сск и е ведо мости*’ qəzetinin 6 8 -ci sav ın d a (23 avqust) iso nam əlum m üəllifın «Д еревня О груд- жа: зам ок р азб о й н и ка У руш ана К ер-оглы , его история» m əqatasi ç a p olunm uşdur. M əqalədə K oroğlu qalasın dan v ə d astanın bir qolundan bohs edilir. Rus ınətbuatında dastan a dair ilk m əlu m at 1. Ş o pen ə m əxsusdur” (4, 76). M araq h d ır ki. H om id A raslı özünün *‘X V II-X V III ə s r A zərbaycan ədəbiyyatı tari- x ı ' kitabının “ Koroğlu** eposunun öy rən ilm ə tarix i" bölQ m ündə “Т и ф л и сски е вед о м ости" qəzetinin 68-ci sayında (14) isə nam əlum mQəllifın «Д еревня О грудж а: за м ок разб ойн ика У р у ш ан а К ер-оглы , его история» m əq atasin ə istinad etsə də, İ. Ş open haqqtnda b ircə kəlm ə do söz avm ır. A lim yazır ki. “ İlk əvvəl aşıq larm hafızə- sində yaşayan bu d a stan ın a y n -a y n nəğm ələri şeir. sənət m a ra q ltla n n ın xüsusi kitab şəklin də dü zəltdikləri cünglərdo q ey d cdildi. Biz X V II, X V III və XIX əsrlərdə A zərbay can Ja y azılan b ir ыга alyazm alarda K oroğlunun a y n -a y n q o şm a la n , xüstısən qəhram anhq və m nhəbbətə həsr ed ilm iş nəğm ələrinə rast gəlirik " (3, 33). l.Ş openin fbaliyyətindən s ö z a ç a n fsrafil A bbasov qeyd edir ki. “ to p lay ıcm ın qeyd- tarindən bəlli o!ur ki, ifaçı-aşıq çunqurun m üşayiəti ita K oroglunun əfsanəvi qəhrə- ınanlığını torənnüm etm iş və onun şücaoti banxlə həyəcanlı ııəğm ələr oxum uşdur. La- kin İ.Şopen to plan ıış o lduğu bu m ətni” bir crm əm nin tərcQ m əsindən so n ra yazıya kö- çürm iişdür. M ahz bu səbəbdən d ə o, m övcud m ətnin d əq iq olm ay acağ ın ı c tira f etm iş- dir” (1, 5). M araqlıdır ki, lıəm in nıətnin bir erm ən in in rus d ilin ə tərcüm əsindan sonra yazıya köyürülm osi sabobindən qüsurlu olduğunu İ. A bbasovdan d ah a ö n cə V. M. Jir- m unski və X.
Z ərifo v (16, 23-24), daha sonra isə М . II. T əh m asib (10, 11-12) do qeyd etm işlər. Ə slind ə heç İ. Şopenin Özü də bunu gizlətm irdi və h ətta bunu e tira fd a etm işdir (9; 6, 348). Israfil A bbasov daha sonra yazır: “ I.Şopcn variantının m əzm un çalarları, bunıda cərəyan edən hadisə v ə əhvalatiarın in k işa f dinam ikası beta bir q ən aət doğ u ru r ki, an ışd m cıiarm g ö sto n n iş olduqları b ir çox qüsurlara baxm ayaraq bu to p lan ıa-təb d il i>i *'Koroğlu*‘nıın süjet x əttin in əsas diiylln nöqtələrini qoruya bilm işd ir. D iqqatalayiq 69
cəhət iso onda öziinü göstərm işdir ki, İ. Şopcıı dastan qəhrəm am nın m ənşəyini bilava- siiə lürk a b m i i b bağlam ışdır. Bıı isə eposun genezisi baxım ından xıisusi dəyərə ma- lik təşəbbüs kim i qiym nrbndirilm nlidir" (1 ,5 ). “K oroğlu” dastanının toplanm ası, tədqiqi və nəşri tarixindən söz açarkən, A lek sandr X odzkonun da xüsusi rolunu qeyd etm ək lazım dır. Şopendan iki il sonra “dasta- nı bütövlükdə azərbaycanlı A şıq Sadıgın ifasındun yazıya alaraq onu 1842-ei ildə Londonda "Spcsim ens o f
popular poetry o f Persia as found
in the adventures and im provisations o f KujToghlu" kitabında çap" ctdirən A. X odzkonun sayəsində, "Korog- lu" dastani A vropada taninm aq və geniş yayılm aq im kanı əldo eım işdir (2). Sonrakı ilb rd o həm in kitab S.Penn torəfındon rus dilino tərcüm ə edilm iş, öneə "Kavkaz" qa- zelində, daha sonra isə ayriea kitab şəklində ııoşr edilm işdir (19; 208). Kitab aşağıdakı b ö lm əb rd o n ibarntdir: **1. ö n söz; 2. "K or oğlu" dastanına giriş; 3. Koroğlu igidükləri v ə im provizasiyalan (yəni aşıq şe y rb ri); 4. H əştərxan tatarlarımn xalq m ahn ılan ; 5. Üv kalm ık malmısı; 6. Tiirkmən m ahnılan; 7. Iran tü rk b rin in (azərbaycanlılann) m ahnıları; 8. Iran m ahnılan; 9. G ilanlılann m ahnıları; 10. Rudbar dağlılannın m ahnılan; 11. T altş m ahnılan; 12. M azandaran m a h n ılan ; 13. M ətn nii- m unəbri; 14. A ntoni Kontskiııin fortepiano arxasında aranjim am nda 9 A zərbaycan mahnısı. Sonuncu bölm əyə ııotlar olavə olunub" (7). Bu nəşr O. V olfun 1843-eü ildə işıq üzü göron alm an ııəşri (ivün əsas rolunu oyııa- mış, “ 1853-cü ildə*’ iso “Jorj Sand və A d o lf Brelyenin tərcüm əsində fransız oxucula- rına da çatdırılm ışdır" (1 ,5 ) . İ. Şopeıı barədo heç bir nmlumat verm əyən H əm id Araslı A. X odzkonu da sadəcə bir cüm lə ilə xatırlatm ışdır: “ XIX əsrin 40-cı ilb rin d o A. X odzko adlı bir nəfər Cənu- bi A zərbaycan aştqlarından topiadığı dastam yazıya köçürüb, 1892-ci ildə ingilis di- lindo nə$r etdirm işdir. B u əsər 1856-eı ildo S. Penn tərəfindən rus dilinə tərcüm ə o lu nub T iflisdə çıxan “ K avkaz” qəzetinin 21. 24, 26, 27, 30, 34, 36.42-ei nöm rələrində “ Ker-oqlu vostoçnıy poet-nayezdnik” sərlövhəsilə çap olunm uşdur” (3, 34). D astanın rus dilinə torcüm ə vo çapıııdan danışarkən, bu i^dn əv əzsiz xidm otbri ol- muş S. S. Pennin adım xüsusi çəkm ək laztm dır (19). O , kıtaba yazdığı ön sözdo gös- tərm işdir ki, “ K orogluya moxsus im provizasiyalar Q afqazın yerli x alq nəğm əkarlan, diyar-diyar gəzən el a şıq lan n ın ifasıııda tez-tez səsb n d irilm ək d əd ir. K itabda təqdim cdilən im provizasiyalar m əşhur şərqşünas alim A leksandr X odzkonun Şərqdə keyirdi- yi 13 il müddntindo “pers ‘ vo türk dilindo dərlədiyi vo hər biri ro ü xtəlif dövrlərə aid olan yerli rəvayətlərdir’* (18). S. S. Penn yazm ışdır: "K itabm ingilis dilindən tarcümosi T itlisd ə çıxaıı "K avkaz” qəzetinin oxuculannı özü-özlüyündə oxşarsız bir osorlə tanış etmr*k istəyindən irəli gəlir. Bu yöndə m ənim boyük m aragım onunla bağltdır ki, K oroğlunun im provizasi- yaları yerli Q afqaz sazan darlan n ın (yaxud s a z a n d o b rin in j-e k b n -e b gəzən mügənııi- b rin dilindən dUşmədiyi halda, bu güm dok bütövlükcb to p lanm anuş vn rus dilində çap olunm am ışdır. Istisna kim i bir ncçə cılız hekayətəoxşar parçalan g ö su rm n k olar ki, burada Şərq orijinallıgı, xalq dili və rııhu saxlanılm ayıb, itirilm işdir" (18). İsrafıl A bbasovun fıkrineə, S. S. Penn “ K oroğlu" eposu i b yaxıııdan tanış idi. O, 1 iflis ədobi mühiti üçün adi hal sayılan aşıq-söz m əclisb rin in iştirakvısı olm uş, bura- 70
da xalq qəhrəm anının şənina qoşıılm uş dastan və nəğm ələrə d n fə lə rb qulaq asm ışdı ( 1, 6 ). P. Ə fəndiyev v ə M . S adıqov A. X odzko nəşrinin rus dilinə tərcüm ə v ə çap ın d ar söz açaraq yazırlar ki. “ bundan sonra dastanın bir sıra qol, epizod v ə n əğ m ab ri avn- ay n peşə sahibləri tərəfindən toplanaraq m Qxtəlif m.Mbııal səhil'ələrindo dərc cdiliüiş. həm in peşə sa h ib b ri içərisində m üəllim . tələbə, ctnoqraf. şərqşünas və b aşq aian da olm uşlar (6; 19; 3. 5). M araqhdır ki. S. Pcnn n əşriıu b n sonra "K oroğlu" gürcü d ilin ə ç c v rib rə k 3 dəfə çap edilm iş, daha sonra S. D icli oııu daha iki dəfə nəşr e td in n işd ir (17: 11, 56-61). Bir s ö z b , S. Pennin nəşri gürcü tədqiqatçılanna btfyük takan verm iş, S. D iclinin ardınca David G ivişnili dastanı 1887. 1891. 1911 vo 1912-ci illr»rdo 4 kitab şək tin d ə dərc ei- dirm işdir (3. 7). Ə slində, gUrcikbr “ K o r o g h r ilo bundan daha əvvəl dn tanış id ib r . Ç ünki tıəmin dövrdə A zorbaycan lürkcəsində qoşub yaradan çoxlu gürcü aşıgı fəalivyət göstərirdi (13, 11-12). M a sə b n , X ristofor C əlalov bu m övzuya S. Pcnndən d aha əvvəl m ü racb t etm işdi (15). Hnmid A raslı A zərbaycanda “ K oroğlıT dastanının əsaslı sıırətdə toplanm ası. işlon- məsi və nəşri işinin əsasən sovct dövründə, yəni XX əsrd ə başladıgm ı qeyd cdərək. bu işdə E lın b r A kadcm iyasının N izam i adına Ə dobiyyai və l)il ln stitu tu n u n rolunıı xüsusi diqqətə ç a td ın r vo y azır ki, ilk d əfə dastan H üm m ət Ə lizadə tərəfindən kilab şa k liıu b çap edilm işdir. O . 1949-cu ildo tnstitutun əm əkdaşı М. H. T əhm asibin bu sa* hədə gördüyü işi xüsusi qcyd cd ir (3, 34). lb m id A raslınııı özü iso ilk d əfə “ K oroglu" barədə fık irb rin i sistem li şəkildo özü- niln “ XV1I-XVIII Dsr A zərbaycan ədabiyyatı tarixi'* kitabında dərc etdirm işdir. Bura- da alim tnkcə d astanm ö yrənilm ə tarixindən söz açm aqla, qurııluşu və qısa m əzm unu haqqında üm um i m əlum at v e rm ə k b yctinm əm iş, K oroğlunun ö zü n ə v ə silalı yoldaş- ianna, A şıq Ciinuna, dastandakı qadın surətlərinə, e b c ə do dQşmən tip b rin ə avrı-ayrı- lıqda toxunaraq. o n la n tohli! sQzgəcindən kcçirm işdir. Q ara N am azov y azır ki, “ K oroğlıT dastanının həm A zərbaycan vcrsiyası, həm də dastanın b aşqa xalqlarda yayılm ış vcrsiya vo variantlan elm i şəkildə araşd ırılıb tədqiq olunm uşdur. A zərbaycan folklorşünaslığında H əm id A rash , М . H. T əhm asib və M. Seyidov dasıanın qavnaqları, yaranm ası və öyrənilm əsi m əsəlosini həm tarixi istiqa- raətdə, hnm d ə ideya-səııətkarlıq baxım ından ardıcıl iz b m iş b r . Bu m iləllifb r, xüsusi- b , XVI-X VH ə s rb rd ? Y axın Ş ərqdə baş verən siyasi m übarizələri.., bunun nr>ticasin- də yaranan kəndli üsyanlarını, bu ü sy anlann “ K oroglu” dastanının nüvəsini taşkil et- məsini zəngin m ə n b n b r və m a x ə z b r osasm da todqiq etm işlər” (8, 224). Bu istiqam ətdə aparılan tədqiqatlar arasında, əlbottə. ilkin və əhəm iyyətli olm ası baxım ından H om id A raslının araşdırm alan diqqətalayiqdir. A lim in lıəm in todqiqatları zəngin folklorum uzun araşd ın lm ası istiqam otində g ö rtib n iş b r ə bir təkan verm iş, özündən sonrakı m ərhələd ə aparılan tədqiqatlan ideya, m əzm un baxım ından daha da zonginbşdirm işdir. 71
QAYNAQLAR 1.
A bbasov İ. A zarbaycan qohrəm anlıq eposu//K oroğlu. B.: “ l.id e r nəşriyyat” , 2005. 552 s. 2. A raslı H. Füzuli irsinin öyrənilm əsi tarixindən// “Ə dəbiyyat və incəsənət” , ! 958. I m art 3.
A raslı H. X V II-X V H l nsr A zərbaycan ədəbiyyatı tarixi". В.: “АлэгЬаусап U niversitcti”, 1956. 317 s. 4. C əforov Ə . «K oroğlu» dastanının öyrənilm osində l. Şopen tocrübəsi. (h ttp : static b su .a / \v8 l olklorw unasliq /2 0 1 ] % 20-% 209/76 -82.IXİQ. 5.
Ə fəndiycv P. A zərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. B.: “ M a a r if ’, 1992. 478 s. 6.
Ə fondiyev P. “ Koroglu*’ dastanı rus mntbuatm daV “A zərbaycan SSR EA XəbərİDrP. letim ai elm lər seriyası. 1958. № 1, s. 53-64 7. İsazado Ə. A lek san d r X odzkonun «Koroglm, eposu (dastanı) haqqında kitabır.da A zərbaycan xalq m usiqisi nüm unələri (http://w \vw .m usigi- dunva.a7/maga7-ine2/art i clcs/22/221 .lıım1) 8.
N am azov Q . ()/an -a $ ıq sənətinin tarixi. B.: “Elm və lə h sil”, 2013, 480 s. 9. İvan Şopen. V ikipediya. (http://az.w ikipcdia.org/w iki/% C 4% B 0van _% C 5% 9 Eopcn.). 10. T əhm asib M. A zərbaycan xalq dastan lan (orta əsrlər), B.: “ E ln r'. 1972. 400 s. 11. А лиева Д . И * истории азербайдж анско-грузинских литературн ы х связей, В.: «И здательство А Н А зербайдж анской ССР». 1958, 175 s. 12. В слнзаде М . П редание о разбойнике К ер-оглы //С М О М П К . IX. отд. II. 1890. с. 121-126 13. I ад ж и св В. Грузинские аш ы гн, творивш ие на азербайдж анском языке, автореф. канд. д и сс. на соиск. учен, степени канд. ф илол.наук. Баку, 1984. hııp: www.dslib.nctyTolklo r/u rı. ashvgi-tvorivshie-na-a/c : ıskorn- iazvke.htm l 14. Д еревня О груд ж а, зам ок разбойника У руш ана-К сроглы . е ю история, рассказ об эриванском С ардарс//*Т иф лисские ведом ости". 1830. X* 68 15. Д ж алалов X. К ср -о гл ы /л‘К авказ’\ 1847. Хе22 16. Ж и рм ун ский В.М . Тю ркский героический эпос. Л .: «Н аука», 1974, 727 с. 17. Знам ениты й аш ы г и им ениты й герой К ер-оглы, Гифлис, 1887, 1908 18. К ероглу, восточны й поэт-наездник. П олное собран ие его им провизаций с присовокуплением его биограф ии. П еревод с ан гл и й ск о го С.С. Пенна. Тиф лис, 1896 19. Пени С .С .
О т переводчика, К ер-оглы -восточны й поэт-иаездник, //«К авказ», 1856, Х у 2 1, с .1 -3
20. С ад ы го в М 3. «К ер-оглы » в русской прессе 1856-го года//«Д оклады АН А зербайдж анской С С Р», 1959, т. XV, с. 973-975 21. C hodzko A. S pecim ens o f the popular, poetry o f Persia, as found in the adventucres and im provisations o f K orroqlu, the bandit Strel o f Persia, ete London. 1842, 541 s. 72
Р езю м е Имеются особ ы с заслуги Гам нда А раслы в исследовании и издании эп оса «Кероглы». О н . впервы е, систем атически издал свои м ы сли об ш осе «К ероглы » в своей книге пол названием «И стория азербай дж анской литературы XVII- XVIII вв.». Г ам ил А раслы последовательно наблю дал за вопросом источников, создания и изучения эпоса «К ероглы » как в историческом направлении, гак и с м астерской точки зрения. У чены й не стал довольствоваться только сведением об истории изучения, представлением общ ей инф орм ации о структуре и крат ком содерж ании эпоса, провел анализ самого К ероглы и его соратн иков. Л ш ы га Джюыуна, ж ен ских образов эпоса, а такж е враж еских типов, коснувш ись их по отдельности. T h e ep o s “ K o ro g lu ” in th e scien tific h e rita g e o f th e a c a d e m ic ia n IJain id A rasli Summary
In the investigation ami publication o f the epos “ K oroglu" H am id A rasli’s services were very special. For the first tim e he published his thoughts about the epos “ K oroglu" system atically in his book “The history o f the I7 ö’-18,h centuries o f A zerbaijan literature” . H am id A rasli investigated problem o f the sources, form ation and studying o f the epos ‘‘K oroglu” both in historical direction and in idea-m astership form consistently. The scientist not only w rote about the investigation history, struc ture and the short con ten t o f the epos, but also he w rote about K oroglu and his com - panion-in-arm s, A shug Junun, the w om en and the enem y characters in the epos and they w ere analyzed in details. Эпос «К ероглы » н научном наследии Гам ила А раслы 73 Yüklə 220,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|