Tari.x
(Ж
X V I ə srd ə A v ra siy a m ə k a n m d a ciddi siyasi
h a d isə iə rlə z ə n g in o la n b ir d ö v r b aşlay ır. Bu
d ö v r yen i im p eriy ala rın y a ra n m a sı v ə o n la n n si-
y a si, iq tisad i, m əd ən i v ə d in i-id e o lo ji so rh əd lərə
b ö lü n m ə si ilə x a ra k te riz ə o lu n u rd u . B u d ö v rd ə
Ş ə rq d ə b a ş v e rə n siy a si h a d isə lə r b ö lg ə n ın yen i
siv asi x ə ritəsin i m e y d a n a ç ıx a rd ı. A n ad o lu d a
O sm a n lı
im p e riy a sı. A z ə rb a y c a n d a S ə fə v ilə r
d ö v lə tı. H indi stan d a BöyQk V loğol ım p eriy a sı,
M a v ə rə n n ə h r b ö lg ə sin ə h a k im o la n Ş eybanilər,
\ l i s i r . S u riy a . H ic a z ə ra z ilə rin i ə h a tə e d ə n M ərnlük
d ö v lə tL b u siy asi x ə ritə m n ə sa s s u b y e k n ə rin d a n
biri idilər.
/
X V ə srin s o n ia n n d a b a şla v a n " B ö y ü k coğrafi
k ə şflə r'' b e y n ə lx alq m ü n a sib ə tlə r si^ tem in d ə cıddi
d ə y işık liy ə səb əb o ld u . B u d ö v rd ə K içik A siy a v ə
B a lk a n la n n ışğ alı n ə tic a sin d ä A ra lıq d ə n iz in d ə
h e g e m o n lu ğ u
ə lə
alan -O sm anlı
im p eriy a sı.
A v ro p an m
şərq ticarəti
ü ç ü n c id d i
tə h lü k ə
y a ra d ırd ı. C ü n k i O sm a n lı h a k im iy y ə tin in y erit-
d iy ı a ğ ır "g ö m rü k s iv a s ə ti" Ş ə rq -Q ə rb tic a rə ıin ə
b ö y ü k z ə rb ə v u ru jd u . D ig ə r tərə fd a n b u d ö v rd ə
iq tisad i v ə siy a si b ö h ra n d ö v rü n ö y a şa y a n M isir
N ləm lük d ö v lə ti, ö lk an i b ö h ra n d a n ç ıx a rm a q üçön
M isir v ə S u riy a ü zə rin d ə n A v ro p a y a d a şın an H ind
m a lla n ü z ə rin d ə g ö m rü k v erg isin i a m rm ışd ı.
H ind m a lla n n ı A v ro p ay a d a şıv a n p o rtu q aliy alı
ta c irlə rin b u a ğ ır \e r g ilə rd ə n q u rta rm a q ü çü n yeni
tic a rə t y o lla n a x ta n ş ı n ə tic asin d ə, A ila n tik ok ean ı
v a sitə sılə H in d ista n a g ed ə n d ə n iz v o lu k ə ş f ol-
un.du (m av. 1498). B u n u n n ə tic ə sin d ə A vropa
d ö \ lə tlə rin in Ş ə rq d a m ü stə m lə k ə ç ilik siy asəti
g e n iş v ü sə t ald ı [20. 3 8 8 : 2 3 . 3 0 ; 15. 126].
B u d ö v rd ə A z ə rb a v c an d a da ciddi sivasi
h a d ısə lə r b a ş v erird i. A ğ q o y u n lu h ak im iy y ə ti
ö zü n ü n siyasi tə n ə z z ö l d ö v riin ü y a şa y ırd ı. S u l
tan Y aqubun (1 4 7 8 -1 4 9 0 ) h a k im iy y ə ti d ö v rü n d ə
y a ra n m ış siv asi sa b itlik . o n u n ö lü m ü n d ə n so n -
ra p o zu ld u . U zu n H əsən in v a rislə ri ara sın d a
b a şla y a n h a k im iy y ə t u ğ ru n d a m ü b arizə d ö v lə tm
siy asi tə sisa ıla rın a v ə x a ric i siy a si əla q ə lə rin ə
cid d i z ə rb ə v u rd u . B elə b ir siy asi şəraitd ə. si
y asi v ə d in i m ə rk əz i Ə rd ə b il şə h ə rin d ə y c riə şə n
S ə fə v ilə r
sü la lə sin in
n ü m a y ən d əsi
İsm ay ıl
S əfəv i A z ə rb a y c an d a siy asi h a k im iy y ə t u ğ ru n d a
m ü b a riz ə y ə b aşlad ı.
1501-ci ildə İsm ay ıl S əfəv i Ş ə ru r d ö y ö şü n d ə
A ğ q o y ım lu h ö k m d a n Ə lv ə n d M irz ən i m əğ lu b
ed ə rə k . p a y ta x t T ə b riz ə d ax il o ld u v ə a n a b ab ası
H əsən p a d şa h m h ü q u q i v arisi k im i şa h lıq tax t-
ta c ın a əy lə şd i. İm a m iy ə -Q ız ılb a ş təriq ətin : rəsm i
d ö \ lət d ini e la n e d ə n Şah I İsm ay ıl '*On iki İm a m "
a d ın a x ö tb ə o x u td u v ə ö z a d ın a s ık k ə k əsd ırd i [2.
4 5 : 3 1 , 6 9 ]. B e lə ü k lə . Ş ah I İsm ay ıl A ğ q o y ım lu
s ü la b s in in h ö q u q i v a risi kim i A z ə rb ay can d a
h a k im iy y ə tə g ə lə rə k . S ə fə v ilə r sü la lə sin in rəsm i
h ak ım iy y ə tin i elan etdi.
A z ə rb a y c an d a sə fəv ilərin siy asi h a k im iy y ə tin in
m ö h k ə m lə n m ə si
ilə
d ö v lə tin
x a ric i
siy a
si
əlaq ə ta rin d ə y e n id ə n c a n la n m a m ü şah id ə
o lu n m a ğ a v ə q o n şu d ö v iə tlə rlə siy ası v ə d ip lo -
m a tik m ü n a sib ə tlə r in k iş a f e tm ə y ə b aşlad ı. B u
d ö v rd ə d ö v lə tin sə rh ə d lə rin in g en işlə n d irilm ə si,
q o n şu d ö v lə tlə rlə iq tisa d i-tic a rə t v ə d ip lo m a tic
ə la q ə lə rin in k işafı S ə fəv i h a k im iy y ə tin in xarici
s iy a sə tin in ə sasın ı təşk il e d ird i.
•
Səfəv ilərin h a k im iy y ə ti d ö v rü n d ə A z ə ıb a y c a n ın
x arici siy a sə tin d a O sm a n lı ım p eriy ası ilə siy asi
Qarapapaqlur, 2015, A vqııst,
(96)
Tarıx
m ö n a s ib ə ıb r m ü h ü m y e r b r d ə n b irin i tu tu rd u .
Ç ü n k i h ə lə X V ə srin o rta la n n d a n b aşlay a raq .
o s m a n lıla n n A z ə rb a y c an d ö v b t b r i n i n q an u n i
to rp a q la rı sa y ıla n Ş ə rq i A n a d o lu n u ə lə keçirm ək
u ğ ru n d a a p a rd ıq la n m ü b a riz ə d a v a m edirdi.
H ə m ç in in *'Böyük co g rafi k ə ş f lə r 'd ə n so n ra
H in d isla n a g c d ən tic a rə t y o lu n u n n aza rətd ən
ç ıx m a sı.
o s m a n lıla n
sə fəv ilərin
n ə z a rə tin d ə
o la n H ind o k ean ı ilə b irb a şa əlaq,*>si o la n B əsrə
k ö rfəzin i ə lə k e ç irm ə y ə sö v q ed ird i. E yni zam an -
d a səfəv i sü la ləsin in h a k im iy y ə tə g ə lişin d ə n sonra
İm a m i-Q ız ılb a ş tə n q ə tin in rəsm i o la ra q dö v lət
d ın i elan e d ilm ə si. sönni o s m a n lıla n n d in i-id eo lo -
j i m a ra q la n n a c a v a b \c rm ırd i. Ç ü n k i İm am Ə li
(ə ) n əslin d ə n o ld u q la rım ıc d ia ed əro k h a k ım iy y ə t
m əsələsir.d ə
“v ila y ə t”
(P e y g ə m b a r
n əslin in
h ö k m ra n lıq s ü rm ə s i) p rin sip in i sə rt ş ə k ild ə o rtay a
q o y a n s ə fə \ ib r ö z b r i n d n n sa v a y ı İslam Ş ərqindəki
d ig ə r
m ü sə lm a n
s ü la b lə r in in
h ak im iy y ə tin i
q e y ri-q a n u n i say ırd ılar. B u d a İslam d u n y a sm m
x ila sk a rı \ ə təh lü k ə sız liy in in tə m in a tç ısı ro lu n d a
ç ıx ış edon O sm a n lı d ö v b tin in ıd e o lo ji təb liğ a tın a
ço x cid d i a item a tiv idi. B u s ə b ə b b r S əfəv i-
O sm an lı siyasi m ü n a s ib ə tb rin in d a im a m ü rə k k əb
x a ra k te r d a şım a sm a v ə u z u n m ü d d ə tli h ərb i-siy asi
m ü n a q işə lə rə y o l a çm ışd ı.
S əfə v i-O sm a n lı
siy a si
m ü n asib ətlərin d ək !
z id d iy y ə tb rə b a x m a y a ra q , O sm a n lı su lıan ı II
B a>azid s ə tə v ilə r b d o stlu q v ə sü lh m ü n asib ətləri
sa x la m a ğ a ç a lışırd ı. H ətta 15 0 4 -c ü ild ə O sm an lı
elçısi
M ə h ə m m ə d
Ç a v u ş
B a la b a n
xüsusi
h ə d i y y ə b r b S ə fə \ i sa ra y ın a g ə b rn k . İraq ı v ə
F arsı alm ası m ü n a s ib ə tib Ş ah I İsm ay ılı təb rik
e tm iş. o n u “ A z ə rb a y c an v ə İran h ö k m d a rı" kim i
la n ım ışd ı [ 5 ,6 6 ] .
1507-ci ilin y a y m d a Ş ah I İsm ay ıl Ş ərq i A n-
a d o lu istiq a m ə tin d ə v ü rü şə b a şla d ı. B u y ü rü ş
S ə fə v i-O sm an lı
m ü n a s ıb ə tb rin d ə
g ərg in lik
y a ra n m a sın a sə b ə b o ld u . S əfəv i h ö k m d arın m
Ə rz in c a n a
g ə ld ıy ın i
e şid ən
A m a siy a
valisi
şa h z a d ə Ə h m ə d v ə z iy y ə ti a la sm a b ild irə rə k . A n-
a d o lu q ız ılb a ş la n n m Ş ah I İsm a y ılın ətrafm a
to p la n m a m a sı ü çü n m ü ə y y ə n tə d b ir b r g ö rd ü [11.
4 1 ].
Ş ah I İsm ay ıl Ə rz in c a n d a o la rk ə n ( 15 0 7 ). Q u lu
b əy adi: e lçisin ı O sm a n lı su lta m n m . Z ə k ə riy y ə
ad lı e lç isin i
isə M ə m lü k su lla n ın m y an ın a
g ö n d ə rə ro k . v ü rü şü n m ə q səd in in Z ü lq ə d ə r bəyin:
c ə z a lan d ırm a q o ld u ğ u n u b ild ird ı. H ə m ç in in . о . II
B a \a z id d ə n Z ö lq ə d ə r ö lk ə sin ə d a x il o lm a q öçün
O sm a n lı ə ra z ilə rin d ə n k e çiş izni istəd i. I Şah
İsm ay ılın O sm a n lı to rp 3 q larm a h ü cu m e tm əsin d ən
e h tiy a t e d ə n II B ay az id S ə fə v i h ö k m d a n n ın
x a h işin ə m ü sb ət c a v a b \e r d i. E yni z a m an d a
sd fəv ilərin m ü m k ü n h ü cü m tə h iü k ə sin ı n əzə rə
alan O sm a n h su ltan ı O rla A n a d o lu y a b ö y ü k hərbi
q ü w ə c ə m lə şd ird i [6. 2 1 ; 1 1 ,4 2 ].
G ö rü n d ü y ü kim i Ş ah 1 İsm a y ılm O sm an lı
sə rh ə d lə ri v a x m h ğ m d a ap a rd ığ ı hərt»; y ü r ü ş b r ə
II B a y a z id loyal m ü n a sib ə ı g ö sıə rm işd i. Ç ünki
O sm a n lı su lla n ı e h tiy a t cd ird i k i, Ş ah I İsm ay ıla
q a rşı g ö rəc əy i tə d b irlə r n ə tic ə sin d ə O sm a n h
ə ra z ilə rin d ə v a şa y a n . tarixon siv a si v ə m ədəni
b a x ım d a n d a h a ç o x s ə f ə \ i b r ə bağlı o la n tü rk m an
əh a lisi o n a qarşı çıx a b ilərd i. B u sə b ə b d ə n O sm an lı
su ltan ı II B a v a z id in h a k im iy y əii d ö v rü n d ə S ə f ə \i-
O sm a n lı siy asi m ü n a s ib ə tb ri ə sa sə n c :n c \a r a k ie r
d a şım ışd ı.
II B a y a zid d ə n fərqli o la ra q S u llan S əlim in
(1 5 1 2 -1 5 2 0 )
sə fə v ilə rə
q a rşı
d ü şm ə n ç ilik
m ü n asib əti h ə r iki dö v lət ara sın d a u zu n m ü d d ətli
h ə rb i-siy a s ix t-laflan n əsasın ı q o y d u .
Ş ah I İsm a y ılla S u ltan S əlim a ra sın d a o la n bu
siy a si g ərg in lik a rtıq h ə r iki d ö v lə t a ra sm d a baş
v erə c ə k h ə rb i-siy a si m ü n aq işən i q a ç ılm a z edir
di. H ərçən d k i, O sm a n lı h ak im ıy y əti A n ad o lu d a
b aş v e rən y erli m ü n a q işə lə rin a rx a sın d a S əfəfi
d ö v b tin in d a y a n d ığ ın ı id d ia ecsə d ə. iakin b u it-
tih a m ia r o s m a n lıla n n s ə f ə v ib r ə qarşı b a ş la \a c a ğ ı
m ü h a n b ə ö n cəsi id eo lo ji tə b liğ a td a n b a şq a b ir şey
d e y ild i. O sm an lı h a k ım iy y əti b u tə b liğ a tı ap ar-
m a q la b ir lə rə fd ə n O sm an lı b ü ro k ra tıy a sı ara sm d a
ö z
n ö fu z u n u
a rrırm ağ a
v ə
S əfə v i-O sm a n lı
m ü h a rib a sin in b a şla n m a sm ın sə b ə b i k im i təq d im
etm ə y ə ç a lışırd ı. Ə slin d n isə S u lta n S əlim in
A z ə rb a y c a n a hərbi y ü rü şlə rin in co x ciddi sıy asi
səb əb ləri v a r idi. İlk n ö v b ə d ə O sm an lı d ö v lətin in
əsa s m əq səd i strateji v ə iq tisad i b a x ım d a n b ö y ü k
ə h ə m iy y ə tə m a lik o la n Ş ərq i A n a d o lu b ö lg əsin i
ilhaq etm ə k idi. A z ə rb a y c an d ö v b tb r in in irsi
m ü lk ü say ılan b u b ö lg ən i işğ al e tm ə k O sm an lı
d ö v lə tin in ə sa s strateji h əd ə flə rin d ən biri ıdı.
O sm an lı h a k im ıy y ə ti b a şa d ü şü rd ü ki. səfəv ilərin
irsi to rp a q la n o la n b u ə ra z ilə rin işğ al e d ilm ə si.
S əfəv i d ö v lə tin in siy asi. iq tisad i v ə etn o -m əd ən i
s iste m in ə cid d i z ə rb ə v u ra bilnr. D ig ə r tərə fd ə n bu
b ö lg ə n in işgalı ilə s ə f ə v ib r in A n a d o lu d a ap ard ığ ı
d in i-siy a si tə b liğ a ta so n q o v u la b ilərd i. B ö lg ən in
işğalı o sm a n lıla r ü ç ü n iqtisadi b ax ım d a n d a böy ü k
ə h ə m iy y ə t k ə sb e d ird i. B e b ki. Ş ərq d o n Q ə rb ə
g e d ən böy ü k tic a rə t y o lla n n ı (T ə b riz -H ələ b .
T əb riz-B u n sa) \ ə N leso p o to m iy a. A n a d o lu v ə
H ələb tic a rə t y o lla n n ın b irb ş d ik lə ri b ö y ü k ticarət
m ərk əzı D iy a rb ə k rin ilhaq o lu n m a sı, O sm an lı
x ə z in ə sin ə b ö y ü k h ə c m d ə g ə lir g ə tırə b ib r d i.
H əm çin in a v ro p a lıla r tə rəfin d ən o k ean v a s itə s ib
Qarapapaqlar, 2015, Arqusl. \ s 8 ( 96/