“Xalq qəzeti”.-2013.-22 dekabr; 16 yanvar.-N 283;8.-S.6;5.
Modernləşmə və ictimai şüur
Şüur və ictimai şüur problemi bütün dövrlərdə nəinki fəlsəfə, hətta digər elm sahələrində çalışan
alimlərin də diqqətini cəlb etmiş, bu məsələyə dair müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürülmüş və ideyalar
söylənilmişdir. Bu gün də bu məsələ xüsusilə fəlsəfə və psixologiya elmlərinin məşğul olduğu ən aktual
problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır.
Çünki bir tərəfdən elmi təfəkkürün inkişafı, digər tərəfdən isə insanların və onların həyatında baş
verən dəyişikliklər istər şüurun mənbəyinin və istərsə də ictimai şüurun məzmun və strukturunda baş verən
dəyişikliklərin səbəblərinin öyrənilməsini vacib tələb kimi elmin qarşısına qoyur. İnsan və cəmiyyət həyatında
baş verən ictimai mahiyyətli hadisə dəyişikliklərinin əsasında istər şüur və istərsə də ictimai şüur amili
dayandığına görə bu amili öyrənmədən, onun lokal və universal xassələrini açmadan nəyəsə nail olmaq
mümkünsüzdür. Əgər şüur əvvəldən verilmiş, yaxud mövcud olan beyin potensialı və bu potensialın düzgün
istiqamətlənməsi, yaxud istiqamətləndirilməsi ilə bağlıdırsa, ictimai şüur daha çox tərbiyə və cəmiyyət
həyatında mövcud olan həyat tərzi ilə bağlıdır.
Şüur real halda mövcud olanlar haqqında duyğu orqanlarının verdiyi informasiyaların təhlili ilə
yanaşı, həm də özü-özünə referentlik edir. Bu referentlik beynin özünəməxsus olan xassədir və bu xassənin
əmsalı müxtəlifdir. Yəni məşhur “ağ lövhə” nəzəriyyəsi beyin potensialının eyniliyinə yox, müxtəlif
səviyyələrdə olan potensialın hərəkətə gətirilməsinə aid ola bilər. İstər təhsilin müxtəlif səviyyələrində, istərsə
də elmin müxtəlif sahələrində qarşılaşdığımız faktlar bunu təsdiq edir. Əlbəttə, burada zəhmətkeşlik, iradə və
məqsədyönlü fəaliyyət kimi amilləri də nəzərə almamaq olmaz.
Şüur amili ictimai şüur üçün də əhəmiyyətli rol oynayır. Lakin ictimai şüur daha çox fərdin
ictimailəşməsi, yaxud sosiallaşması ilə bağlıdır. Belə ki, sosiallaşmayan yüksək səviyyəli fərdi şüur daha çox
zərər verə bilər. Sosiallaşmış, yaxud ictimailəşmiş şüur isə həm lokal, həm də universal əhəmiyyətli şüurdur.
İctimai şüuru gündəlik həyatla, bu həyatın aşıladığı empirik, adi, yaxud kütlə şüurundan fərqləndirmək lazımdır.
Bu baxımdan ictimai varlığın yaratdığı şüur heç də hələ ictimai şüur deyil. Adi, empirik, yaxud kütlə şüurudur.
Bu şüurun tərkibində olan ictimailik elementləri isə adət-ənənə, arxetipiklik və mentalitetlə bağlıdır. Hərçənd
bunlar heç də həmişəlik sabitliyə malik deyillər. Ya onların məzmununda tarixən bu və ya digər dəyişiklik
əmələ gəlir, ya da bütövlükdə dəyişirlər. Buna görə nə adət-ənənəni, nə də mentaliteti və ona uyğun olaraq
arxetipliyi mütləqləşdirmək, toxunulmaz bir şey kimi qəbul etmək olmaz. Əgər söhbət sosial genetikadan
gedirsə, genetikanın özündə belə irsiliklə yanaşı, dəyişkənlik də vardır. Həm də seleksiya, irsən mövcud
olanların müxtəlif cür cütləşdirilməsi yolu ilə ən yaxşı bir çeşidin alınması üsulları vardır. Deməli, insanın ağlı
və praktik bacarığı hər şeyi dəyişdirmək, yeni olanı yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Lakin həmin yeni o zaman
faydalı olur ki, bu, heç nəyə zərər vermədən bütövlükdə cəmiyyətə, insanlara xidmət edir.
Bu isə ictimai şüurun qarşıya qoyduğu tələbdir. Burada biz adi, empirik kütlə şüuru səviyyəsindən
daha yüksək şüur pilləsinə qalxırıq. Başqa sözlə, empirik şüurdan nəzəri şüur səviyyəsinə keçirik. Bu keçid
ümumiyyətlə düşüncə, təfəkkür sahəsinə aid olduğu kimi, ictimai şüur səviyyəsinə də aiddir. Həm də ictimai
şüur öz mahiyyəti etibarilə elmi şüur üçün də bir növ kamerton rolu oynayır. Elmi şüurla ictimai şüur müəyyən
məsələlərdə hətta qarşı-qarşıya dururlar. Atom enerjisindən istifadə, biotexnologiyanın bəzi məsələlərində hələ
bu gün də elmi şüurla ictimai şüur qarşı-qarşıya durur. Qloballaşma, beynəlmiləlçiliklə şovinizm, separatlılıq
müasir dünyanın ciddi problemləridir. Mübahisələr davam etməkdədir. Yəqin ki, elm və texnologiyanın inkişafı
ilə daha yeni məsələlər meydana çıxacaqdır.
Əgər şüurun dəyişməsi bütövlükdə elmin texnika və texnologiyanın dəyişməsi, yeni paradiqmaların
meydana gəlməsi və s. ilə bağlıdırsa, ictimai şüurun dəyişməsi, artıq deyildiyi kimi, insanların və cəmiyyətin
həyatında baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır. Bu dəyişikliklər köklü məzmuna malik olduqda ictimai şüurda baş
verən dəyişikliklər də köklü, yaxud əsaslı olur.
İctimai şüur cəmiyyət həyatının real gerçəkliyinə əsaslanan, lakin bu gerçəkliyin hamı üçün faydalı
olan ümumi cəhətlərini əks etdirən abstrakt fenomendir. Lakin bu abstraksiya elə qurulmalıdır ki, o,
gerçəklikdən uzaq düşməsin, gerçəkliyin əsas sütunları üzərində qurulsun, dünyagörüşünə, ümumi niyyətə
çevrilərək yaşayış və fəaliyyətə istiqamət verə bilsin. Bu isə cəmiyyət həyatını, onun bütün tərəflərini, bu
tərəflər arasındakı əlaqələri dərindən təhlil edə bilən nəzəriyyəçilərə aid olan məsələdir. Burada hansısa bir
siyasi-ideoloji platformada deyil, vətəndaş mövqeyində dura bilmək vacibdir. Hər hansı siyasi-ideoloji
platforma, yaxud platformalar isə buna uyğun, yaxud uyğun olmaya bilər. Buna görə də akademik
R.Mehdiyevin dediyi kimi, əsas məsələ yeni təfəkkür, düşüncə tərzinin formalaşmasına xidmət edə biləcək
yaradıcı ideya və şübhəsiz ki, əməli əhəmiyyəti olan tövsiyələr verməkdən ibarətdir. Burada siyasi ittihamlar,
kimisə damğalamaq praktikası isə yanlış və zərərli praktikadır.
İnsanların qarşılıqlı iqtisadi, siyasi, mədəni və s. münasibətləri əsasında yaranan və formalaşan
cəmiyyətin mövcudluğunun əsası elədir ki, o, heç vaxt birdəfəlik verilmiş, yaxud müəyyənləşmiş alqoritmlərlə
yaşamır və buna görə də o bu alqoritmləri tədrici, yaxud böyük sürətlə dəyişdirir. Həmişə eyni alqoritmlərlə
yaşamaq darıxdırıcıdır, yerində saya-saya mürgüləməkdir. Müəyyənləşmiş, daşlaşmış ənənələr əsasında
yaşamaqdır, yaxud ənənəvi cəmiyyətdə yaşamaqdır. Belə cəmiyyətlər inkişafdan geridə qalan cəmiyyətlərdir.
Buna görə də ictimai şüurun daşıyıcıları olan insanlar mövcud ictimai mühitdə ya islahatlar aparmaq, hansısa
yenilikləri gətirmək, ya da mövcud olanı köklü surətdə dəyişdirmək niyyəti ilə çıxış edirlər. Lakin bu elə
prosesdir ki, burada bir nəfər deyil, böyük bir ictimailəşmiş fəal qüvvə iştirak edir. Bu ictimailəşmiş fəal qüvvə
isə daha fəal, kreativ liderlərin ətrafına toplaşır. Deməli, ictimai varlıq heç də özü-özünə yox, insanların düşüncə
və fəaliyyəti əsasında dəyişir. Lakin bu düşüncə və fəaliyyət son dərəcə ölçülüb-biçilmiş və planlı halda
olmalıdır. Belə olmadıqda keçən əsrin 80-ci illərinin sonunda və 90-cı illərinin birinci yarısında baş verən
dağılma halı meydana çıxa bilər. Təsadüfi deyil ki, tanınmış rus filosofu A.Zinovyev “perestroykanı”
“katastroyka” (uçurub-dağıtma) adlandırırdı. Yəni bütün ziddiyyətlərinə, çatışmazlıqlarına baxmayaraq, böyük
bir imperiya birdən-birə, heç kimin təsəvvürünə belə gətirə bilmədiyi bir sürətlə uçulub dağıldı. Tarixdə mövcud
olan imperiyaların heç biri belə bir sürətlə dağılmamışdı. Bu dağıntı iqtisadi, siyasi, sosial həyatla birlikdə
mənəvi sahədə, ictimai şüurda da bir boşluq, çaşqınlıq yaratdı. Nəyə inanmaq, kimə inanmaq, nəyi ideal saymaq
məsələsi bütün kəskinliyi ilə meydana çıxdı. Axı insanın təbiəti elədir ki, o, həmişə hansısa bir ümidlə, nəyi isə
gözləməklə, hansısa bir arzuya çatmaq ümidi ilə yaşayır. Bunlar həm ayrıca bir fərdə, həm də cəmiyyətə xas
olan dəyərlərdir. Fərq isə şüur, dərketmə səviyyəsindən asılıdır. Kimi öz fərdi həyatı səviyyəsində, kimi isə
bütövlükdə cəmiyyət səviyyəsində düşünür. Hətta dünya səviyyəsində düşünənlər də az deyil. Əlbəttə, bunlar
daha çox filosoflardır. Çünki fəlsəfi düşüncənin mahiyyəti elədir ki, o, hər hansı konkret şey, hadisə və məkan
çərçivəsindən kənara çıxır, universal olana doğru gedir.
Cəmiyyət həyatında təsəvvürə belə gəlməyən sürətli dəyişiklik mənəvi sahədə də boşluq yaradır. Bu
boşluğa hansısa bir ictimai ideal daxil ola bilməyəndə (belə ictimai idealı işləyib hazırlamaq, onu inanc
formasına salmaq çox çətin və mürəkkəb məsələdir) oraya çox böyük sürətlə din daxil olmağa başlayır. Çünki
din insana həm bu dünyada yaşamaq üçün, həm də ölümdən sonrakı əbədi dünya üçün ruha xoş gələn, onun
rahatlığını təmin edən vədlər verir. Həm də bu, çox sadə və anlaşılan olduğu üçün əksəriyyətin ruhuna daxil ola
bilər. Onun irrasional məqamlarına gəldikdə isə bu, heç sadə adamları maraqlandırmır da. Onlar dini doqmaları
sadəcə olaraq inanc kimi qəbul edir və ona riayət etməyə başlayırlar. Din insanı öz həyatı ilə razılaşmağa, taleyi
ilə barışmağa, yaşadığı kimi yaşamağa və Allaha dua edərək onun yardımına ümid etməyə çağırır. Təmkinlilik,
dözümlülük dinin əsas pesfulatlarındandır. Lakin sadəcə olaraq dəb xatirinə, ümumi əhval-ruhiyyəyə uyğun
olmaq xatirinə dinə tapınanlara da rast gəlinir. Hətta bir neçə surə və ayəni əzbərləyərək yeri gəldi-gəlmədi
onları söyləyənlər və özləri başa düşdüyü səviyyədə şərh edənlərə də rast gəlmək mümkündür. Belə adamlar
dinin tarixindən, onun əsas mahiyyəti, insan və cəmiyyət həyatındakı rolunu başa düşməkdən çox-çox
uzaqdırlar. Onlar üçün əsas məsələ dəbə, mühitə uyğunlaşmaqdır. Belə adamlar dinə də öz maraqları
çərçivəsində yanaşırlar. Din kimi müqəddəs bir inanc mənbəyindən də qazanmaq məqsədi ilə istifadə edirlər.
Din isə özünün bütün mahiyyəti ilə belə şeylərin əleyhinədir və onu lənətləyir. Əslində elə akademik
R.Mehdiyevin işlətdiyi “marginallaşmış ictimai şüur” anlayışı da belələrinə aiddir. Çünki bunlar öz həyat və
yaşayışlarını hansısa bir ardıcıl pozitiv əhəmiyyətli fəaliyyətdə deyil, rəngdən-rəngə düşməkdə, buqələmluqda,
hətta ən yaxşı halda belə ucuz konyuktura ilə məşğul olmaqda görürlər. Belə adamların hətta özləri üçün belə
hansısa prinsipial dəyərləri olmur. Yəni bu qruplar nəinki hansısa bir ictimai idealdan, hətta fərdi idealdan belə
məhrum olan qruplardır. Çünki hər hansı bir ictimai, ideal həyat və fəaliyyət üçün hansı prinsipləri isə üstün
tutmaq, nələri isə etməmək lazımdır. Marginal ictimai şüur isə əsasən əvvəldən verilmiş olan kortəbii
instinklərlə yaşamaq deməkdir. Əlbəttə, bu marginal qruplara məxsus olan düşüncə tərzi cəmiyyətə heç nə
vermədən müxtəlif yollarla cəmiyyət hesabına yaşayan bütün tüfeyli ünsürlərin hamısına aiddir.
İctimai şüur problemini hamı üçün eyni olan hansısa universal qanunauyğunluqlar, yaxud prinsiplər
sistemi hüdudunda həll etmək mümkün deyildir. Görünür, bu məsələyə sosial zaman və sosial məkan
müstəvisində yanaşmaq lazımdır. Əlbəttə, sosial zaman və sosial məkan şüurun bir fenomen kimi necə meydana
gəlməsini izah edə bilmir, onu sadəcə olaraq, mövcud fakt kimi götürür. Lakin ictimai şüura gəldikdə burada
sosial zaman və sosial məkan başlıca geterminant rolunu oynayır. Burada sosial zaman və sosial məkan, bir
tərəfdən mövcud ictimai şüurun törədicisi, digər tərəfdən isə ictimai şüurun özü sosial zaman və məkanın
törədicisi kimi çıxış edir. Başqa sözlə, sosial zaman və sosial məkanla ictimai şüur dialektik əlaqəyə malikdirlər.
Hətta elmi nəzəriyyələr və onların praktikada yoxlanılması və tətbiqi də sosial zaman və məkanla bağlıdır.
Lakin burada həmin məsələni araşdırmaq qarşıya məqsəd qoyulmadığından onu kənara qoyuram. Qısaca olaraq
qeyd edim ki, ümumiyyətlə, zaman və məkan vəhdətdə olduğu kimi, sosial zaman və sosial məkan da
vəhdətdədir və bu, onların universal xassəsidir. Fərq isə bundadır ki, sosial zaman və sosial məkan əsasən lokal
xassələrə malikdir. Yəni bunlar hər bir arealda, regionda, xalqda, ölkədə bir cür, başqalarında isə başqa cür olur.
Bu isə təbii-coğrafi mühitlə, tarixiliklə, arxetipikliklə və mentalitetlə müəyyənləşir. Buna görə də zamanın və
məkanın yalnız tarixə aid olduğunu gözləmək, onun elmə və fəlsəfəyə aid olmadığını iddia etmək son dərəcə
mübahisəlidir.
Bütövlükdə, elmin və fəlsəfənin inkişafı da həm ümumi zaman və məkanla, həm də sosial zaman və
məkanla bağlıdır. Əgər belə olmasaydı, biz eradan əvvəlki elm və fəlsəfənin yaranma və inkişafının qədim
Yunanıstanla bağlı olduğunu deyil, tutalım, qədim Keniya, yaxud Tanzaniya ilə bağlı olduğunu söyləyər və
qəbul edərdik. Yaxud ABŞ, Avropa, Yaponiya və digər inkişaf etmiş ölkələr yeni nanotexnologiyaya keçdiyi bir
dövrdə başqa ölkələr hələ əvvəlki sənaye dövrünə keçmək əzmindədirlər. Çünki sənaye dövrünü keçmədən, o
dövrü yaşamadan, birdən-birə, hansısa bir mövcuzəli sıçrayışla post-sənaye dövrünə keçmək mümkün deyildir.
Burada söhbət yalnız keçidin sürətindən gedə bilər ki, bu da elmi və texnoloji şüurun (ağlın) və praktikanın
inkişafı ilə yanaşı həm də ictimai şüurun inkişafı ilə bağlıdır.
Ölkədə, xalqda, millətdə ictimai şüurun formalaşması isə çox çətin bir problemdir. Bu ictimai şüuru
nə hansısa bir və ya bir neçə partiya, nə bir və bir neçə qeyri-hökumət təşkilatı, nə də hansısa digər qurumlar
ayrı-ayrılıqda formalaşdıra bilməz. Çünki bunların hər birinin öz məramnaməsi və nizamnaməsi var və buna
görə də hər biri özü üçün işləyir və bu da təbiidir. İctimai şüurun formalaşmasında önəmli olan bilavasitə ölkədə
mövcud olan Konstitusiyanın həmin ölkədəki ictimai iqtisadi və mədəni durumu obyektiv əks edilməsi və onun
düzgün yerinə yetirilməsidir. Əgər qanunlar istisnasız olaraq yerinə yetirilərsə və hamı qanuna riayət edərsə,
ayrı-seçkilik olmazsa, ölkə vətəndaşları bunu gördükdə həm qanunlara, həm də bu qanunların arxasında duraraq
onun işləməsinə nəzarət edənlərə hörmətlə yanaşarlar və özləri də qanun çərçivəsindən çıxmazlar. Beləliklə, biz
hansı tərəfə, hansı istiqamətə üz tutsaq, istər ictimai şüurda və istərsə də onun ideologiyasında konstitusiyanın
mühüm rol oynadığını görürük. Çünki konstitusiya dövlət və cəmiyyət quruculuğunun və dövlətçiliyin əsasıdır.
Təsadüfi deyil ki, Platon, Aristotel, Hobbs, Monteskye, Hegel, müasir dövrdə Pareto, Habermas və digər
klassiklər özlərinin dövlət nəzəriyyələrinin əsasında mükəmməl konstitusiya və ona birmənalı olaraq riayət
olunması məsələsini qoymuş və qoyurlar.
Konstitusiya dövlət və dövlətçilik deməkdir. Dövlətçilik isə professional biliklə yanaşı, həm də
nəinki dövrlə ayaqlaşan, həm də sabahı görə bilən yüksək səviyyəli ictimai şüur və ona uyğun olan praktika
deməkdir. Əslində, demokratik prinsiplər üzrə qurulan konstitusiya və onun qanunlarının birmənalı olaraq
yerinə yetirilməsi, vətəndaş cəmiyyəti, yaxud vətəndaş cəmiyyətinə aparan yol deməkdir. Vətəndaş cəmiyyəti
isə o deməkdir ki, hamı qanun hüdudunda özünün seçdiyi həyat tərzi ilə, əldə etdiyi bilik və bacarıqla,
işgüzarlığı, çalışqanlığı və s. ilə yaşayır və fəaliyyət göstərir.
Demokratiya şəraitində hamı üçün eyni olan norma və qaydalar formalaşır. Bu isə o deməkdir ki,
nəzəri məsələlərdən daha çox gündəlik hay-küylə və dəbdə olan ifadələri işlətməklə özünü gözə soxmağa
çalışanların indi bizdə olan cəmiyyəti kapitalizm cəmiyyəti kimi təqdim etmələri və bununla da bəzi
eybəcərliklər nə isə kapitalizmə xas olan təbii hal kimi təqdim etmələri elmi düşüncənin və elmi yanaşmanın
zəifliyindən başqa bir şey deyil. Çünki inkişaf etmiş ölkələrdə, artıq klassik mənada başa düşülən kapitalizm
yoxdur. Buna görə də onlar “rifah cəmiyyəti”, “postindusrial cəmiyyət”, “elektron cəmiyyət”, “bilik cəmiyyəti”,
“vətəndaş cəmiyyəti” və s. kimi ifadələrdən istifadə edirlər. Bütün bunlar isə yeni, sosial kapitalizmdir. Başqa
sözlə, bu cəmiyyətlərdə kapital ayrı-ayrı adamlar, ailələr, qruplar üçün deyil, bütövlükdə cəmiyyətin rifahı üçün
işləyir və bu kapitaldan hərə öz qabiliyyət və bacarığına görə istifadə edir. Hamıda nəyi isə hasil etmək, ortaya
çıxarmaq və bununla da fərqlənmək, özünü təqdim etmək meyili var. Burada istehlakçılıq şüuru istehsaldan və
onun verdiyi imkandan yaranır, formalaşır. Öz bacarıq və qabiliyyəti ilə nəyi isə ortaya qoymadan yalnız
istehlakçılıq və həm də izafi istehlakçılıq şüuru ilə yaşamaq isə parazitlik sayılır və ictimai qınağa səbəb olur.
Demokratik cəmiyyət, yaxud vətəndaş cəmiyyəti heç də gəlirlərin bərabər olması deyildir. Burada gəlirlər
biliyə, bacarığa, təşəbbüskarlığa, işgüzarlığa əsaslanır və bu prinsip klassik kapitalizmdən sonrakı dövrdə
müxtəlif adlarla təqdim olunan bütün cəmiyyətlərə aid olan başlıca prinsipdir.
Cəmiyyət yalnız bir ideyanın (məsələn marksizm-leninizm) və bir partiyanın diktəsi əsasında qurula
bilməz. Belə cəmiyyətlər qapalı və qeyri-demokratikdir. Açıq və demokratik cəmiyyətlərdə ideyalar müxtəlif
olur, siyasi partiyalar da bir-birinə opponentlik edirlər. Lakin bunların hamısı ölkənin və millətin mənafeyindən
çıxış edərək həyatın keyfiyyətinin yaxşılaşmasına xidmət edir. Burada kim daha yaxşı, daha səmərəli layihə
verirsə, o da xalqdan daha çox dəstək ala bilir və idarəetmədə üstünlük qazanır. Bu, vətəndaş cəmiyyətinin
qurulması üçün ən vacib şərtdir. Çünki, hamı mövcud konstitusiya hüdudunda fəaliyyət göstərir və yaşayır.
Əlbəttə, bütün bunlar fərdi və ictimai marağın gözlənilməsi, fərdi və ictimai şüurun vəhdəti fonunda
mümkündür. İctimai şüur isə həm fərdi, həm kütləvi, həm də sürü (toplantı) şüurundan fərqlənir. İctimai şüur
yaşanılan həyat tərzinə və fəaliyyətə görə məsuliyyəti başa düşmək və bu məsuliyyətə görə özünü
nizamlamaqdır. İctimai şüurun bazası, çıxış nöqtəsi fərdi şüurdur. Başqa sözlə, ictimai şüur heç də nə isə insan
ruhuna, düşüncə tərzinə kənardan daxil etdirilən, yaxud insana hansı bir təsir vasitəsilə qəbul etdirilən bir şey
olmayıb, onun ruhi aləminin, düşüncə tərzinin formalaşması ilə bağlı olan bir hadisədir. Bu düşüncə tərzinin,
ruhi aləmin formalaşması çoxtərəfli və mürəkkəb bir hadisədir.
Burada uşağın sağlam doğulmasından tutmuş, ailə-təhsil-cəmiyyət üçlüyü mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Bu üçlüyün hər birinin özünün funksiyası var. Bunlardan biri özünəməxsus olan funksiyanı yerinə
yetirmədikdə natamamlıq alınır. Burada fərdi şüur dedikdə, heç də insanın hansısa bir istiqamətdə xüsusi
qabiliyyətə, istedada malik olması deyil (bu, özlüyündə fərqli bir keyfiyyətdir), orta statistik bir adamın həyata,
fəaliyyət tərzinə, insanlara və ətraf mühitə münasibətindən gedir. Fərdi şüurun əsasında həmişə fərdi maraq
durur və bunsuz insanı təsəvvür etmək çətindir. Lakin bu fərdi maraq pozitiv əhəmiyyətli bilik və bacarığa
əsaslanmadıqda özünü neqativ, antisosial keyfiyyətlərdə göstərməyə başlayır. Buna görə də düşüncə və
fəaliyyətin pozitivliyi dedikdə, elə bir fəaliyyət nəzərdə tutulur ki, burada fərdin marağı həm fərdin özü üçün,
həm də cəmiyyət üçün faydalıdır.
Hər bir fərd öz işinin vaciblik dərəcəsi, məzmunu və çəkilən zəhmətin vaxt müddətinə görə gəlir əldə
edir. Məsələn, alimin əməyinin gəliri ilə süpürgəçinin əməyi vacibliyinə görə eynidir. Çünki süpürgəçi küçəni
süpürməzsə, şəhər zibil içində batar. Lakin məzmununa və çəkilən zəhmətin vaxtına görə eyni deyil, çünki alim
həmişə şəxsi problemdən daha çox, bu və ya digər elmi problemin həlli haqqında fikirləşir, düşünür. Çox vaxt
öz şəxsi problemlərini belə yaddan çıxarır və yaxud onlara o qədər də əhəmiyyət vermir. Təsadüfi deyildir ki,
məşhur alimlərin bir qismi (Dekart, Nyüton, Kant və b.) hər bir adam üçün normal sayılan ailə də qurmamışlar.
Bütün vaxt və enerjilərini yalnız elmə həsr etmişlər.
Söhbət qətiyyən bunun yaxşı, ya pisliyindən deyil, sadəcə olaraq, həyati və tarixi fakt olmasından
gedir. Süpürgəçinin əməyi cəmi bir neçə fiziki alqoritmə əsaslanır. Alimin əməyi isə sonu olmayan intellektual
üsul və vasitələrə əsaslanır. Burada mövcud paradiqmalar yeniləri ilə dəyişdirilir və s. Lakin bir daha qeyd edək
ki, süpürgəçinin əməyi də çox əhəmiyyətli və zəruri əməkdir və onu hörmətsiz əmək kimi qiymətləndirmək
olmaz və süpürgəçi də öz əməyinə görə cəmiyyətin orta statistik həyat səviyyəsinə uyğun yaşamalı və bunun
təmin olunması üçün ona müvafiq əmək haqqı ödənilməlidir.
Fərdi şüurlar əsasında adi, yaxud kütləvi şüur yaranır. Bu kütləvi şüur ictimai həyatın, onun norma
və dəyərlərinin qərarlaşması kimi çıxış edir. Əlbəttə, texnogen cəmiyyətlərdə olan norma və dəyərlər ənənəvi
cəmiyyətlərdə olan norma və dəyərlərdən fərqlənir. Belə ki, birincilərdə dinamiklik, dəyişkənlik, ikincilərdə isə
ənənəvilik və sabitlik vardır. Avropa mədəniyyəti sivilizasiyası ilə Şərq arasında olan mühüm fərq də burada
meydana çıxır. Əlbəttə, bunların heç birini mütləqləşdirmək olmaz. Lakin fərq göz qabağındadır. Məhz
dinamiklik və dəyişkənlik Avropa sivilizasiyasını tez-tez böhranlara sürükləyir.
Burada böhranlar bir növ katersis, təmizlənmə səciyyəsi daşıyır və böhrandan sonra inkişafın yeni
bir mərhələsi başlayır. Şərq isə sabitlikdə qaldığı üçün nə böhran keçirir, nə diqqəti cəlb edəcək inkişafa nail
olur. Buradakı inkişaf özünüinkişafdan daha çox Avropadan yeni texnika və texnologiyaları götürməklə bağlıdır
və nə qədər ki, texnika və texnologiyalar özü də dinamik məzmuna malikdir, buna görə Şərq Avropanın
arxasınca getmək zorunda qalır. Çox təəssüf ki, müasir dövrün əsas xüsusiyyətlərinə o qədər də əhəmiyyət
verməyən bəzi tədqiqatçılar Şərqin mənəvi sabitliyini, dəyərlərinin əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqla Qərb
texnologiyasından istifadə etməyi irəli sürürlər ki, bu da son dərəcə mübahisəli və şübhəli məsələdir.
Qərb texnologiyası bütövlükdə Qərb düşüncəsi və mədəniyyətinin məhsuludur. Əgər Şərq, o
cümlədən də Azərbaycan özünə müvafiq olan texnika və texnologiyanı, yaxud onun bir neçə sahəsini yarada
bilməyəcəksə və daha çox təbii sərvətləri satmaqla məşğul olacaqsa, onda o, Qərb texnologiyası ilə birlikdə,
istər-istəməz, Qərbə məxsus olan mənəviyyatı da qəbul etmək zərurəti ilə qarşılaşmalı olacaq. Bu isə,
bütövlükdə, yerli ənənəvi mentalitetə, psixologiyaya uyğun olmadığı üçün müxtəlif haqlı və haqsız söz-söhbətə,
qarmaqarışıqlığa, mənəvi sarsıntılara səbəb olacaqdır. Çox vacibdir ki, bizim texniki və texnoloji ali
məktəblərinin nəzdində xüsusi sənaye və digər təcrübə müəssisələri yaradılsın. Burada müvafiq kollec və
texniki peşə məktəblərin şagird və tələbələri də təcrübə keçə bilərlər. Konstruktor büroları isə mütəxəssislər
üçün yeni texniki layihələr hazırlamağa və onları təcrübədə sınamağa imkan verər. Beləliklə, biz sözçülükdən
daha çox işgüzarlığa keçə bilərik.
Kütlə şüuru, adi şüur, yaxud empirik şüur... bunlar eyni mənalı sinonim anlayışlardır. Hamısı
gündəlik həyat və fəaliyyətlə, güzəranla bağlıdır, hamısı yaşayış və həyat təcrübəsi (empiriya) ilə bağlıdır. Yəni
ayrı-ayrı fərdlərin gündəlik həyat, yaşayış və fəaliyyətləri əsasında gəldikləri ümumi dəyərləndirmə və
normalardır. Buna görə də həm fərdi şüur və həm də və daha çox kütlə şüuru ictimai şüurun bazasını, yaxud
çıxış nöqtəsini təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı bir toplumun (bu və ya digər münasibətlə bir yerə
yığılan adamların) şüuruna gəldikdə isə bunun sürü adlandırılması düzgün deyildir. Çünki: 1) sürü anlayışı
heyvanların bir yerə toplanması olub, insana aid deyildir. 2) hətta, bir-birilə əvvəldən heç bir əlaqəsi, tanışlığı
olmayan adamlar bir yerə toplanıbsa, deməli, onların buraya toplanmasına səbəb olan nə isə bir problem var.
Əlbəttə, bu adamların toplanması kortəbii halda baş verir və planlı şəkildə əvvəlcədən düşünülmüş
olmaya da bilər. Bu, daha çox emosional bir qüvvədir və onun təhlükəli olması da buradan irəli gəlir. Çünki hər
hansı bir təxribatçı bu kortəbii qüvvəni hərəkətə gətirə bilər və onun qarşısını almaq çətinləşər. Belə qüvvə daha
çox dağıdıcı, məhvedici qüvvədir və buna görə də təhlükəlidir. Müasir dövrdə istər cəmiyyəti idarə edənlər,
istərsə də onlara xidmət edənlər çalışmalıdırlar ki, cəmiyyətdə, yaxud onun hər hansı bir sahəsində gedən
prosesləri diqqətlə izləsinlər və baş verə biləcək kütləvi narazılıqların qarşısını almaq üçün bunları törədən
səbəbləri vaxtında aradan qaldıra bilsinlər. Yerli orqanlar vaxtında problemi nəzərə almadıqda, onun həllini
gecikdirdikdə, 2013-cü ilin əvvəllərində İsmayıllı rayonunda baş verən hadisələr törəyir. Hərçənd, dövlət çox
çevik reaksiya verərək bu hadisələrin qarşısını aldı və onu törədən səbəbi aradan qaldırdı.
İctimai şüur insan-insan, insan-cəmiyyət, insan-dövlət, cəmiyyət-dövlət, insan-təbiət və cəmiyyət-
təbiət münasibətlərinin ali, yüksək səviyyəsidir. Əlbəttə, bu səviyyəyə yüksəlmək, onu dərk etmək o qədər də
asan iş deyildir. Çünki insanlarda şəxsi maraq hissi o qədər güclüdür ki, bu hiss hər an insanı öz ardınca
sürüməyə hazırdır. Lakin şəxsi marağı, arzusu, istəyi olmayan insan da yoxdur. Ancaq insan ictimai şüur
səviyyəsinə qalxdıqda öz maraq və arzularını cilovlamağı, nizamlamağı, müəyyən bir məcraya yönəltməyi
bacarır. O, başa düşür ki, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına, yüksəlişinə nail olmadan, yalnız özü üçün nələri isə
etmək, nəyəsə nail olmaq müvəqqəti haldır və həm də, bununla o, ətrafdakı insanlardan təcrid olunur. Onların
pis nəzərlərinə və ictimai qınaqlarına tuş gəlir.
Bütövlükdə, cəmiyyət inkişaf etdikdə isə burada heç kim heç kimə pis nəzərlə baxmır. Hamı öz
işinə, qabiliyyətinə, bacarığına, işgüzarlığına və seçdiyi həyat tərzinə uyğun olaraq yaşayır. Burada həm yüksək,
həm də orta həyat səviyyəsinə uyğun olaraq yaşayanlar vardır. Hamı bir-birini qiymətləndirir. Müxtəlif gündəlik
işlərlə məşğul olanlar bilirlər ki, cəmiyyətə onu idarə edənlər, elm, təhsil və mədəniyyətlə məşğul olan adamlar
da lazımdır. Bunlar isə öz növbəsində başa düşürlər ki, cəmiyyətə tikib quranlar, əkib becərənlər, maldarlar,
məişət xidməti göstərənlər və s. lazımdır. Bir sözlə, hər kəs öz işi ilə məşğul olur və hamı bir-birinin işinə
hörmətlə yanaşır. Hamı öz işinə özünün fərdi marağı ilə yanaşı ictimai məsuliyyətlə yanaşır.
Fizika elmi ilə yanaşı, həm də ictimai problemləri fəal surətdə müzakirə edən S.P.Kapitsa deyirdi ki,
məsuliyyət anlayışı bu gün yaddan çıxmışdır. Bu fikir digər görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri tərəfindən
də tez-tez səsləndirilir. Hətta, maddi zənginliklə mənəvi zənginliyin uyğunsuzluğundan belə bəhs edirlər. Çünki,
bəzi hallarda maddi sərvəti toplanmaq mənəvi yoxsulluqdan, cəmiyyət qarşısında heç bir məsuliyyət hiss
etməməkdən irəli gəlir. Bu isə əslində açıq, yaxud gizli (üstüörtülü) halda etik və hüquqi normaların pozulması
ilə müşayiət olunur. Buna görə də şüurun həddən artıq istehlakçılıq virusundan təmizlənməsi məsələsinə xüsusi
diqqət yetirilir. İndi sosial fəlsəfənin qarşısında duran əsas məsələlərdən biri cəmiyyət həyatında baş verən, izafi
istehlakçılığın və bu ehtirasın yaratdığı mənəvi boşluğun qarşısını almaqdır.
Əgər nəinki indiki normal vətəndaş cəmiyyətinə keçid dövrünü yaşayan postsovet ölkələrində, hətta,
bütün dünyada ictimai şüurun üstünlük təşkil etməsinə nail olunmazsa, onda bütövlükdə Yer üzərində mövcud
olan insan dünyası özü sonsuz çaxnaşmalar, toqquşmalar nəticəsində daha bərbad hala düşə bilər. Çünki bir
tərəfdən qloballaşmadan, multikulturalizmdən, humanizmdən, insan hüquqlarından və s. danışan güclülər, digər
tərəfdən Asiya, Afrika və Cənubi Amerika ölkələrinə, bu ölkələrdə bir-birilə düşmənçilik edən müxtəlif
qüvvələrə silah satıb pul qazanmaqla məşğuldurlar. Həmin ölkələrin bir-birini, yaxud bu ölkələr daxilindəki
düşmənçilik edən qüvvələrin bir-birini qırması isə onları maraqlandırmır. Belə çıxır ki, qoy bir-birini nə qədər
qırırlar-qırsınlar, təki biz pul qazanaq düşüncəsi ilə yaşayırlar. Bu, heç bir mənəviyyata, heç bir humanist sosial
şüura uyğun olan yanaşma deyil.
İndi artıq hamıya məlumdur ki, Yer kürəsi öz insanları ilə kosmosda hərəkət edən bir gəmidir. Güclü
ölkələr isə öz yanaşmaları və hərəkətləri ilə bu gəmini öz içərisindən partlatmaq istəyirlər. Əslində, bu, Yer
planeti miqyasında tədricən həyata keçirilən terrorizmdir. Bu terrorizm ekoloji problemlərdən tutmuş iqtisadi,
siyasi və hərbi yollarla həyata keçirilir. Əslində isə, Yer kürəsini zənginləşdirmək, onun sərvətlərindən daha
səmərəli istifadə etmək, təhsil və səhiyyənin hər yerdə səviyyəsini qaldırmaq və bunun üçün investisiyanı
artırmaq lazımdır ki, insanlar sağlam və ağıllı, işgüzar olsunlar. Asiyada, Afrikada və Cənubi Amerikada ölkələr
var ki, onlar nə sosial əsaslı dövlət yarada bilir, nə də öz sosial əsaslı müstəqil iqtisadiyyatlarını yarada bilirlər.
Onlara müxtəlif yönümlü yardım etmək və xeyirli məsləhətlər vermək müasir dünyanın önündə
gedənlərin mənəvi borcudur. Əgər onlar, doğrudan da, dünyamiqyaslı humanist və sosial düşüncəyə
malikdirlərsə, iqtisadi cəhətdən zəif ölkələrin təbii sərvətini dəyər-dəyməzinə əlindən almaqla yox, bilməlidirlər
ki, öz standartlarını diktə etməklə dünyanı onun mövcud problemlərindən xilas etmək mümkün deyil. Hətta, indi
Asiya və Afrika ölkələrində ciddi narahatlıq doğuran əhalinin sürətli artımı problemini də tibbin və təhsilin
köməyi olmadan həll etmək mümkün deyil. Çünki bu ölkələrdə əhalinin artım sayı heç də onların müasir texniki
və texnoloji səviyyədə istehsal edə bilmək səviyyəsinə uyğun deyil. Nəticədə isə istehlak edənlərin sayı istehsal
edənlərdən qat-qat artıq olur. Cəmiyyət yoxsulluq, səfalət və sosial sarsıntılar içərisində yaşamağa başlayır.
Terrorizm, quldurluq, narkotik və s. kimi neqativ bizneslər də buradan irəli gəlir.
İctimai şüurun bütün dünya üçün vahid olan cəhətləri ilə yanaşı, onun hər bir ölkə, hər bir xalq üçün
xüsusi, spesifik əhəmiyyətə malik olan cəhətləri də var və bundan heç cür yan keçmək olmaz. Hətta universal
dəyərlər belə hər bir ölkənin, xalqın öz tarixi, mentalileti, sosial-mədəni durumu əsasında həyata keçirilməlidir.
Başqa cür olduqda anlaşılmazlıq və qarmaqarışıqlıq yaranır. Bu isə heç də tərəqqiyə, inkişafa xidmət etmir və
burada idarəolunan xaos nəzəriyyəsi əksər hallarda özünü doğrultmur və xüsusi hal kimi qalır.
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, idarəolunan xaos nəzəriyyəsinin əksinə olan sabitlik
nəzəriyyəsinin də çatışmayan cəhətləri var. Belə ki, dövlət cəmiyyəti bütün parametrlərdə buxovlayıbsa, sosial
ədalət və demokratiya əvəzinə onların görüntüsünü yaradırsa, imitasiya və manipulyasiyalar ilə cəmiyyəti idarə
etməyə çalışırsa, bu vəziyyətdə narazılığın gənginliyi artmaqda davam edir və müəyyən müddət keçdikdən
sonra bu lafent vəziyyət oyanır və artıq heç cür idarə oluna bilməyən xaos yaranır. Buna görə də cəmiyyətin
bütün vətəndaşları üçün, həm idarəedən elita, həm də intellektual elita üçün ictimai şüur ilk növbədə ölkə və
xalq üçün, sonra isə bütün dünya üçün ən vacib olan şərtlərdən biridir.
Formal demokratiya ilə həqiqi demokratiya arasındakı fərq də burada meydana çıxır. Əsl
demokratiya isə yüksək vətəndaşlıq mədəniyyəti və maddi sərvətlərin ədalətli sosial bölgüsünü tələb edir.
Aydın ŞİRİNOV,
professor
Dostları ilə paylaş: |